Rosja „zapomnianym” beneficjentem amerykańskiej pomocy ekonomicznej

Obok bojów o kształt NATO i problemów politycznych wewnątrz Rosji, pojawił się dodatkowy problem w postaci słabo funkcjonującej, pomimo prób reform wspomaganych z zewnątrz, gospodarki rosyjskiej. Jak pisał Samuel Huntington, brak ograniczeń tzw. pozornej demokracji spowoduje niemożliwość zaprowadzenie ładu gospodarczego, politycznego czy prawnego, co jest podstawowym warunkiem rozwoju gospodarczego. Z kolei słaba gospodarka, warunkująca jakość bytu danego narodu, doprowadzi do przyblokowania budowy porządku demokratycznego⁹⁵. Dodatkowo w polityce rosyjskiej dominowało przekonanie, że tylko odrodzenie gospodarcze sprawi, że Rosja odzyska pełnoprawną pozycję jako mocarstwo, a wtedy będzie jej prościej bronić swoich interesów narodowych⁹⁶.

Jednak w latach 90. nieustający kryzys gospodarczy nękał Rosję, co było spuścizną jeszcze błędów gospodarki centralnie sterowanej Związku Radzieckiego.

Rosyjscy reformatorzy gospodarki w spadku otrzymali galopująca inflację, spadek produkcji powodujący upadanie kolejnych przedsiębiorstw i ogólną destabilizację ekonomiczna, nad którą ciężko było zapanować. Przemiany rynkowe w Rosji były

93 F. Stephen Larrabee, Allen Lynch, Russian, Ukraine and European Security, Implications for Western Policy. Project AIR FORCE, National Defense Research Institute, RAND 1994, str. 17-20.

94 Kim R. Holmes, Hoping for the Best, Preparing for the Worst: Rethinking U.S. Policy Toward Russia,

―Backgrounder‖#971, December 28, 1993. The Heritage Foundation, str. 1-3.

95 Samuel P. Huntington, Trzecia fala demokratyzacji, PWN, Warszawa 1995, str. 67-81.

96 Założenia polityki zagranicznej Federacji Rosyjskiej (dokument zatwierdzony dekretem prezydenta Rosji w 1993r.), „Eurazja‖ 1994, nr 5-6.

realizowane w sposób bardzo chaotyczny, co było rezultatem niezrozumienia ich mechanizmu i braku poparcia przez społeczeństwo rosyjskie. Rosjanom reformy wolnorynkowe zaczęły się kojarzyć wyłącznie z korupcją i kradzieżą środków finansowych, pochodzących z zachodnich pakietów pomocowych, gdyż portfel obywatela klasy średniej nie odczuwał większych zmian finansowych. Rozdział środków pomocowych, płynących z funduszu zachodnich, wyglądał fatalnie. Jak pisze Sarah L. Henderson, tworzenie na bazie pomocy Zachodu pozarządowych organizacji zajmujących się dystrybucją pieniędzy, poprzez błędy organizacyjne (np. zatrudnianie personelu nie znającego języka rosyjskiego), doprowadził do powstania nowej elity społecznych „aktywistów‖, która działała w większości w obrębie rosyjskiej stolicy. W efekcie pozostałe regiony Rosji pozostawały zapomniane⁹⁷. A nie było to zjawisko korzystne. Od momentu reform Jegora Gajdara nastąpiło uwolnienie cen, co w efekcie poskutkowało hiperinflacją⁹⁸. W związku z tym władze w regionach wprowadziły kontrolę cen, dotowanie żywności i usług. Problem pojawił się, gdy Międzynarodowy Fundusz Walutowy postawił Rosji żądania, które mogły poskutkować obcięciem dotacji z centrali w Moskwie dla regionów⁹⁹. Ogólnie rzecz biorąc rosyjska współpraca z Międzynarodowym Funduszem Walutowym, o którą tak bardzo zabiegał Jelcyn podczas spotkań z Billem Clintonem, nie układała się najlepiej - tzw. „miękkie‖

porozumienia zawierane przez MFW i Rosję nie były realizowane. Obiecywany więc przez Zachód wkład MFW w reformy gospodarki rosyjskiej był nieznaczny, kontrowersje wzbudzały również warunki udzielanej pomocy finansowej i brak mechanizmów kontroli jej wykorzystania. W efekcie, zamiast w reformy strukturalne rosyjskiej ekonomii, pieniądze z Funduszu płynęły szerokim strumieniem do skorumpowanych kręgów rządowych. Część pieniędzy, której udało się dotrzeć, przeznaczono na stabilizowanie chwiejącego się nieustannie rubla i równoważenie budżetu¹⁰⁰.

Podczas przesłuchania przed Komisją ds. Bankowości i Służb Finansowych Izby Reprezentantów, Dimitri Simes i Paul Sanders zarzucili przedstawicielom władzy państwowej i byłym członkom partyjnej nomenklatury czerpanie nadmiernych

97 Szerzej: Sarah. L. Henderson, Selling Civic Society: Western Aid and the Nongovernmental Organization Sector in Russia, ―Comparative Political Studies‖ 2002;35;139.

98 Szerzej: B. Durka, Kryzys gospodarczy w Rosji. Geneza. Skutki. Scenariusze rozwoju sytuacji, „Studia i Materiały IKiCHZ‖, Warszawa 1998, nr.71, str.7-8.

99 Stanisław Zapaśnik, Zoja Morochojewa, Dziedzictwo Jelcyna, System polityczny Rosji przed wyborami prezydenckimi 2000r. w: „Rosja – Chiny: dwa modele transformacji‖ Krzysztof Gawlikowski, Ryszard Parandowski (red), Toruń 2001, str. 157.

100 О. Т. Богомолов, О неолиберализме, «Международная Жизнь», №2, 1999.

korzyści z prywatyzacji rosyjskich przedsiębiorstw, np. poprzez ich zawłaszczenie¹⁰¹. Poczuciu ekonomicznego opuszczenia sprzyjał również niski poziom zagranicznych inwestycji w procesie prywatyzacji. Zagranicznych inwestorów zniechęcała przestarzała infrastruktura, niechęć władz rosyjskich w stosunku co do dopuszczania do rodzimego rynku przedsiębiorców z zewnątrz, głównie pod naciskiem rosyjskich oligarchów. Na tle powyżej opisanych faktów aspiracje Rosji mogły wydawać się co najmniej wygórowane. Posługując się rozwijającym się rynkiem surowców Rosja pragnęła stać się członkiem grupy G-7 oraz aspirowała do członkostwa w Światowej Organizacji Handlu (WTO).

Ale też strona amerykańska nie była bez winy – pieniądze bardzo wolno docierały do Rosji i innych krajów WNP, często nie trafiając do obszarów o największym zapotrzebowaniu. Zwykle USAID potrzebowało około 24 miesięcy, by zaprojektować programy pomocowe, od ośmiu lub dziewięciu jeżeli chodzi o Rosję i państwa WNP. Lecz zmiany w Rosji następowały znacznie szybciej niż się spodziewano, więc amerykańskie programy pomocowe zostawały w tyle, co z kolei powodowało spowolnienie postępów rosyjskich, tworząc błędne koło nieporozumień.

Styl prowadzenia polityki pomocowej Clintona został skrytykowany przez Kongres.

Kongresmeni Richard Gephardt i Robert Michel wybrali się z delegacją do Rosji, po swoim powrocie w memo do doradców prezydenta Clintona podkreślali, że nie ma ważniejszego projektu amerykańskiej polityki zagranicznej niż pomoc dla Rosji, Ukrainy i innych krajów WNP, a na chwilę obecną programy pomocowe posuwają się bardzo powoli, pomimo tego że powinny działać na zasadzie „od ręki‖, gdyż „czas nie jest po naszej stronie‖¹⁰². Wyglądało jednak na to, że amerykański rząd nie rozumie powagi sytuacji. W swojej wypowiedzi dla Associated Press Robert Boyer, administrator ds. pomocy, twierdził, że nie jest to konieczne, by pomoc do Rosji trafiła szybko, gdyż może wywołać to szok i zdziwienie, a nigdy nie było intencją administracji czy Kongresu przerzucać tej pomocy zbyt szybko¹⁰³.

W swoim raporcie dla Heritage Foundation Ariel Cohen podkreślał, że problemem jest też brak zainteresowania amerykańskich instytucji pomocowych regionami, pomimo tego, że administracja Clintona obiecała przeznaczyć ok. 75

101 D.Trenin, P.Saunders, Russian Corruption and American Policy, Testimony Before the Committee on Banking and Financial Services, United States House of Representatives, September 21, 1999r.

102 United States Efforts to Assist Russian Reform, Memorandum to Secretary of State Warren Christopher, Secretary of Defense William Perry, and Assistant to the President for National Security Anthony Lake, April 11, 1994.

103 Alan Farm, 2,5 Billion In U.S. Aid to Russia Barely Tricking Out, Associated Press, January 18, 1994.

procent pomocy na tereny znajdujące się z dala od Moskwy. Problem w tym, że większość projektów jest nadal zarządzana z Waszyngtonu, podczas gdy amerykańskie i rosyjskie zespoły przebywają w Moskwie – ani jedna ani druga grupa nie jest w stanie odpowiednio zarządzać projektami odległymi o tysiące mil. Pomimo prezydenckich obietnic, amerykańska pomoc nadal jest umiejscowiona w stolicy¹⁰⁴. Cohen proponował kilka punktów dla usprawnienia całego procesu:

 USAID powinna skoncentrować swe programy pomocowe w rejonach, gdzie mogą mieć one największy wpływ i być najbardziej efektywne,

 Skrócić proces planowania projektów od trzech do dwunastu miesięcy,

 Upewnić się, że osoby zatrudnianie przy programach posiadają odpowiednią wiedzę o ekonomicznych ( i nie tylko) aspektach rejonu, w którym będą pracować,

 Stworzenie niezależnych rad składających się z ekspertów amerykańskich i pochodzących z państw WNP, zajmujących się oceną projektów,

 Prośba o ocenę i audyt programów pomocowych dla Rosji i WNP przez General Accounting Office i innych niezależnych audytorów,

 Połączyć pomoc z ochroną zagranicznych inwestycji, redukcją państwowych subsydiów dla przedsiębiorstw, uproszczeniem i redukcją podatków oraz uregulowaniem polityki monetarnej przez państwa WNP,

 Administracja Clintona powinna wspomóc Rosje i państwa WNP w ich staraniach o członkowstwo w GATT,

 Zwiększyć ubezpieczenie prywatnych inwestycji w WNP z 2,5 do 3,5 miliarda USD w ramach OPIC (Overseas Private Investment Corporation),

 Pomóc w tworzeniu amerykańskich prywatnych konsorcjów inwestycyjnych w krajach WNP,

 Administracja Clintona powinna wynegocjować z innymi światowymi przywódcami państw G7 utworzenie 3 letniej sieci bezpieczeństwa socjalnego dla zwalnianych pracowników w Rosji i na Ukrainie,

 Pomoc dla rządów WNP w walce z przestępczością,

104 Ariel Cohen, Restructuring Aid to Russia: Revising H.R. 4426, ―Backgrounder‖#198, July 14, 1994, The Heritage Foundation, str. 11.

 Pomoc w tworzeniu kodeksów prawnych i procedur dla zaawansowania reform ekonomicznych,

 Przeznaczyć dodatkowe 68 mln USD dla amerykańskich NGO‘s i uniwersytetów dla propagowania długoterminowych programów wymian edukacyjnych i szkoleniowych z krajami WNP¹⁰⁵.

Jeszcze przed amerykańsko – rosyjskim szczytem w Waszyngtonie moskiewski ekspert Heritage Foundation Jewgienj Wolk zalecał Borysowi Jelcynowi nacisk na Billa Clinton, aby ten anulował ustawę Jacksona – Vanika z 1973r. łączącej handel ze sprawami emigracyjnymi, odmawiającej normalnych stosunków handlowych państwom komunistycznym , ograniczającym swobodę emigracji. Powoływał się na wypowiedź ministra Kozyriewa, który podkreślał, że zamiast pomocy ekonomicznej z USA Rosji przydałoby się raczej „równe ekonomiczne partnerstwo‖, w świetle czego funkcjonowanie ustawy Jacksona- Vanika jest dyskryminujące. Oprócz tego zachęcał również do:

 zwrócenie się o pomoc do USA w przyznaniu Rosji statusu MFN (Most Favored Nation),

 zaproszenie amerykańskiego prywatnego sektora inwestycyjnego i pomocy technicznej do rosyjskiej gospodarki¹⁰⁶.

Sytuację ekonomiczną Rosji dobitnie opisał Jurij Afanasjew: pomimo prób decentralizacji gospodarki, ogromne monopole państwowe determinują produkt narodowy brutto. Planowanie centralne może i zmieniło swoją nazwę , funkcje i sposób działania pozostały takie same. Ministerstwa i różne instytucje nazywają siebie obecnie spółkami holdingowymi lub koncernami, ale nadal zakazują wolnorynkowej konkurencji. Bank Centralny przejął wiele funkcji dystrybucyjnych jak np. finanse na szczeblu federalnym, co jest równoznaczne z dystrybucją środków ekonomicznych i ustalania rozmiaru produkcji. Na poziomie regionalnym dystrybucja jest kontrolowana przez miejscowa nomenklaturę. Podobnie wygląda sprawa z różnymi gałęziami

105 Ibidem, str. 12-18.

106 Evgueni Volk, The Russians Are Back: Yeltsin‘s Agenda at the U.S.- Russia Summit, ―Backgrounder‖

#1001, September 23, 1994, The Heritage Foundation, str.6.

przemysłu i rolnictwem które są w opłakanym stanie¹⁰⁷. Z kolei John Guardiano zalecał uzdrowienie rosyjskiej ekonomii poprzez zwrócenie większej uwagi na sektor energetyczny rosyjskiego przemysłu, w którym Rosja do tej pory zrobiła najmniejsze postępy, jeśli chodzi o reformy. A jest to ta część gospodarki, w której Rosja może z łatwością dogonić państwa Zachodnie, chociażby ze względu na olbrzymie zasoby ropy ( 10% zasobów światowych), gazu ziemnego i węgla kamiennego ( również 10%

zasobów światowych) oraz 20 % światowych zasobów węgla brunatnego. Proces można przeprowadzić wyłącznie przez prywatyzację, eliminację biurokratycznych reguł i regulacji – tendencja Clintona do rozwiązywania tego problemu przez pomoc finansową jest błędna, jest pompowanie pieniędzy w źle działający system, mało tego, może to jeszcze jego działanie pogorszyć. Lepiej skupić się na prywatnych inwestycjach, których na razie w rosyjskim sektorze energetycznym brak. Profity takich działań mogą odbudować rosyjską gospodarkę¹⁰⁸.