Gosudarstwienniki i Oboronniki

Kiedy od połowy lat 90-tych Stany Zjednoczone zaczęły być uznawane za jedyne światowe supermocarstwo i stały się punktem odniesienie dla definiowania reguł polityki zagranicznej kolejnych państw, rosyjskie elity polityczne zaczęły traktować relacje z USA jako „nierównorzędne‖ partnerstwo⁴³. Rosyjska opinia publiczna uważała, że Stany Zjednoczone są przyczyną większości problemów, jakie dotykały Federację Rosyjską, amerykańskie działania pomocowe były wręcz uznawane za celowe szkodzenie w odbudowie państwa rosyjskiego, co odbiło się negatywnie na dotychczasowych przedstawicielach prozachodnich liberalnych opcji politycznych.

Reprezentanci ugrupowań nacjonalistycznych obok wrogości do Zachodu byli przekonani o istnieniu spiskujących grup w zachodnim establishmencie, które podporządkowują sobie Rosję poprzez zawłaszczenie jej bogactw⁴⁴.

Kryzys w relacjach amerykańsko – rosyjskich był przyczyną rośnięcia w siłę grupy politycznej, określanej w literaturze mianem gosudarstwienniki dierżawniki czyli

„państwowców‖. W obliczu narastającej w społeczeństwie rosyjskim krytyki zapadników, dotychczasowi „atlantyści‖ razem z Andriejem Kozyriewem na czele zaczęli przechodzić do szeregów „państwowców‖ – jak twierdzi Hannes Adomeit, przyczyną takiego stanu rzeczy była chęć utrzymania się przy władzy, gdyż rządzący zaczęli odchodzić od prozachodnich koncepcji⁴⁵. Początki „państwowców‖ sięgają 1992 r. i centrowej koalicji Związku Obywatelskiego, popieranej przez wiceprezydenta Aleksandra Ruckoja, byłego sekretarza Rady Bezpieczeństwa FR Jurija Skokowa, wicepremiera Olega Łobowa czy Siergieja Karaganowa i Andrieja Zubowa⁴⁶. Za silnym państwem optowali również doradca Borysa Jelcyna Andranik Migranian i przewodnicząca partii Nasz Wybór Irina Hakamada. „Państwowcy‖ postrzegali Rosję jako kraj zarówno europejski jak i azjatycki, stawiali na rozwój siły państwa, mającej

43 Szerzej: Т.А. Шаклеина, Российская внешнеполитическая мысль: В поисках национальной стратегии. Москва 1997.

44 Ernest Wyciszkiewicz, Współczesna Rosja wobec Zachodu, Łódź 2003, str. 37.

45 Hannes Adomeit, Russia as a ‗Great Power‘ in World Affairs: Images and Reality, ―International Affairs‖ 1995, nr 1, str. 59

46 Stanisław Bieleń, Tożsamość międzynarodowa Federacji Rosyjskiej, Warszawa 2006, str. 79.

poradzić sobie ze słabościami ekonomicznymi i wewnętrzną niestabilnością. Optowali za tradycyjną rolą państwa w gospodarce, reformy wolnorynkowe należało spowolnić, a jednocześnie przywrócić większe możliwości działania dla grup wpływu skupionych wokół państwowych przedsiębiorstw czy sektorze obrony⁴⁷. W polityce zagranicznej głoszono hasła samoograniczenia i autarkii – ze względu na niestabilną sytuację polityczną i gospodarczą Rosja nie może konkurować z innymi światowymi potęgami, upadek ZSRR sprawił, że Rosja spadła do rangi mocarstwa średniej wielkości. Siergiej Karaganow twierdził, że Federacja Rosyjska nie jest już w stanie ani w sposób militarny zagrozić krajom Zachodu ani poszerzać swoje wpływy w skali globalnej⁴⁸. Jako zwolennicy teorii interesu narodowego, „państwowcy‖ uznawali za słuszne skierowanie rosyjskiej polityki zagranicznej w kierunku wschodnim i podwyższenie priorytetu tzw.

„bliskiej zagranicy‖⁴⁹. Teoretycznie, takie podejście nie miało na celu powrotu do polityki mocarstwowej – „państwowcy‖ przekonywali, że próby odrodzenia ZSRR doprowadziłyby do izolacji Rosji w środowisku międzynarodowym – można by było jedynie stworzyć luźną konfederację kontrolującą niestabilności regionu, ale przyjazne stosunki z państwami zachodnimi nie mogą zmniejszać rosyjskich wpływów na terenie

„bliskiej zagranicy‖⁵⁰. Rosja powinna współpracować z Zachodem w sprawach będących w żywotnym interesie Rosji jak np. kontrola nad bronią jądrową, powstrzymanie konfliktów regionalnych i tendencji separatystyczno – ekstremistycznych czy hegemonicznym zapędom potencjalnych mocarstw światowych.

Jednocześnie w myśli gosudatstwienników pojawiła się koncepcja o oddzieleniu kontaktów z państwami Wschodu i Zachodu, co miało związek z procesem rozszerzania NATO, organizacji z punktu widzenia „państwowców‖ wrogiej, wywołującej groźbę powrotu zimnowojennego klimatu⁵¹. Zamiast NATO należy utworzyć w Europie nowy system bezpieczeństwa, a „miłość‖ do USA przekuć na zainteresowanie innymi

47 J.B. Dunlop, The Rise of Russia and the Fall of Soviet Empire, Princeton University Press, 1995, str.

123-130.

48 Siergiej Karaganow, Nowa Rosja w nowej Europie, „Eurazja‖ 1994, nr 5-6.

49 ближнее зарубежье, bliżnieje zarubieżje – tym terminem w Rosji od 1992 określa się państwa wchodzące kiedyś w skład Imperium Rosyjskiego i Związku Radzieckiego, obszary należące do tzw.

„rosyjskiej strefy wpływów‖. Dawniej odnosiło się również do państw Układu Warszawskiego i RWPG, obecnie używane wyłącznie dla określenia byłych republik radzieckich, wchodzących w skład organizacji tj. WNP, ZBiR. Zostało upowszechnione przez Andrieja Kozyriewa, Andranika Migraniana i Andrieja Kokoszyna. Szerzej: Гасан Гусейнов, Карта нащей родины и ―граница на замке‖: превращения идеологемы, http://www.indepsocres.spb.ru/gusein_r.htm (10.08.2010.); David Teurtrie, Géopolitique de la Russie et de son étranger proche (CEI), L'Harmattan, avril 2010.

50 Agata Włodkowska, Polityka Federacji Rosyjskiej na obszarze WNP, Toruń 2006, str. 87.

51 Jewgienij Primakow o rosyjskiej polityce zagranicznej, „Polski Przegląd Dyplomatyczny‖, 13 sierpnia 1996, str. 10.

europejskimi państwami zachodnimi⁵². Kryzys realizacji „strategicznego partnerstwa‖

ze Stanami Zjednoczonymi wynikał głównie z osłabienia instytucji państwowych i bezkrytycznego podejścia do zachodnich propozycji i zaleceń przeprowadzenia reform polityczno – gospodarczych. Dlatego też dymisja premiera mającego uzdrowić rosyjski system gospodarczy i polityczny Jegora Gajdara na rzecz Wiktora Czernomyrdina gosudarstwienniki poczytywali za wielki sukces. W kategorii polityki zagranicznej podobnie postąpiono z Andriejem Kozyriewem na rzez Jewgienija Primakowa, który zastąpił go na stanowisku ministra spraw zagranicznych w 1996 r. Wybór Primakowa na stanowisko ministra spraw zagranicznych był charakterystyczny dla Borysa Jelcyna i miejsca polityki zagranicznej wśród jego priorytetów – jak pisze Leon Aaron, Jelcyn używał jej raczej do godzenia opozycji niż do użytkowania politycznego kapitału⁵³. A Primakow był przydatny jako polityk ogłaszający reguły wielobiegunowego świata bez hegemoni Ameryki, a równocześnie nie proponował rozpoczęcia nowej zimnej wojny.

Pewien wpływ na rosyjską politykę zagraniczną mieli przedstawiciele resortów siłowych. Jeszcze za czasów Związku Radzieckiego armia miała bardzo wysoką pozycję w wewnętrznym układzie sił, nie tylko przy podziale narodowych zasobów narodowych w postaci ogromnej części państwowego budżetu⁵⁴. Rozpad ZSRR był dla wojskowych polityczną katastrofą, przyczyną nie tylko strat terytorialnych i politycznych, ale również utraty ogromnych wpływów. Dlatego też w nowej rzeczywistości tzw. oboronniki twierdzili, że otoczenie geopolityczne Rosji składa się wyłącznie z samych wrogów: członków NATO, państw do NATO aspirujących oraz Stanów Zjednoczonych. Lista państw stanowiących zagrożenie rozciągała się także na Turcję, Pakistan, Arabię Saudyjską i Japonię, ale „tradycyjni‖ przyjaciele Rosji, czyli Iran i Chiny, zostały z niej wykluczone⁵⁵. Kluczową rolę w wizjach polityki oboronników odgrywała koncepcja odstraszania za pomocą broni jądrowej – niezwykle popularna wśród wojskowych w roku 1997r., kiedy to NATO rozważało przyjęcie nowych państw. Użycie broni jądrowej zostało poparte przez polityków wysoko notowanych na Kremlu: Siergieja Jastrzembskiego i Borysa Bieriezowskiego oraz wojskowych – ministra obrony Igora Siergiejewa i szefa Sztabu Generalnego Sił

52 Сергей Караганов, Через 50 лет после Победы, «Международная жизнь», № 4-5, стр. 60-64.

53 Leon Aaron, Russia‘s New Foreign Policy, ―Russian Outlook‖ May, 10, 1998, American Enterprise Institute for Public Policy Research., szerzej: Borys Jelcyn, Prezydencki maraton, Politeja, Warszawa 2001.

54 Kazimierz Malak, Czynnik wojskowy w polityce zagranicznej Federacji Rosyjskiej (1991-2000), Zeszyty Naukowe, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2001, str. 49.

55 Justyna Zając, Cele polityki zagranicznej Federacji Rosyjskiej, Toruń 2005, str. 30.

Zbrojnych FR gen. Anatolija Kwasznina⁵⁶. Wpływy tej grupy najbardziej były widoczne w przypadku ogłaszania nowych doktryn bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej, o których będzie mowa później.

3.2.Koncepcja multipolaryzmu Jewgienija Primakowa jako wyraz rozczarowania