Wsparcie dla rosyjskich przemian demokratycznych i wolnorynkowych

Kiedy Bill Clinton objął urząd prezydencki, dość szybko okazało się, że problemy Rosji i kwestia poparcia dla przeprowadzanych przez Borysa Jelcyna reform będą jednymi z głównych punktów amerykańskiej polityki zagranicznej.

Administracja Clintona pod tym kątem nie odbiegała daleko od poglądów swoich republikańskich poprzedników na miejsce Rosji w amerykańskiej polityce. Opierano się na założeniu, że powodzenie reform, które rosyjscy politycy usiłowali przeprowadzić, spowoduje zwiększenie bezpieczeństwa poprzez zredukowanie szans wybuchu wojny atomowej, a tym samym doprowadzi to do ograniczania wydatków przeznaczonych na zbrojenia³⁰. Różnicą był fakt, że administracja Demokratów uczyniła z Rosji kamień milowy, któremu zostały podporządkowane inne kierunki polityki zagranicznej. Niektórzy eksperci pokusili się o stwierdzenie, że tak umiejscowiona Rosja była jedynym stałym i pewnym punktem w nie do końca określonej amerykańskiej strategii działania na arenie międzynarodowej³¹.

Ponieważ obawiano się utraty kontroli rządu rosyjskiego nad jednością Rosji, konfliktami etnicznymi i sporami wewnętrznymi, postanowiono nie przeszkadzać w procesie demokratyzacji, i niczym nie prowokować Borysa Jelcyna. Twórcą takiego podejścia był Strobe Talbott, ówczesny specjalny pełnomocnik prezydenta ds. byłego Związku Radzieckiego, a od 1995r. sekretarz stanu³². Talbott wychodził z założenie, że łagodne traktowanie, okazywanie zaufania oraz przekonywanie Rosji o braku zagrożeń ze strony państw zachodnich jest najlepszą drogą do wzmocnienia pozytywnych przemian i tendencji demokratycznych w państwie rosyjskim.

Funkcjonowanie tego podejścia miało być proste: brak odczuwania przez Rosję strachu przed NATO spowoduje, że rząd w Moskwie nie będzie już odczuwał potrzeby odbudowy dawnego imperium – w odwrotnej sytuacji traktowanie Rosji jako państwa

30 A Strategic Alliance with Russian Reform, ―U.S. Department of States Dispatch‖ 5.04.1993, Vol. 4 Issue 14, str.89,

31 J. Kiwerska, Gra o Europę….str. 261.

32 Elizabeth Drew, On the Edge. The Clinton Presidency, Touchstone, New York 1993. str. 100.

drugiej kategorii, słabego, przeciw któremu można zademonstrować swoją siłę, spowoduje, że powrócą w ramach samoobrony dążenia antydemokratyczne i chęć odbudowy imperium³³.

Analityk RAND, Eugene B. Rumer postulował udzielenie Rosji pomocy w ramach transformacji i decentralizacji państwa poprzez partycypację amerykańskich organizacji i funduszy w sponsorowaniu rozwoju regionalnych gospodarek Rosji jako alternatywy dla współpracy z rządem centralnym, co w szczególności ma służyć społecznościom lokalnym. Stany Zjednoczone musza jednak zaznaczyć, że transfer pomocy do regionów nie ma na celu lekceważenia i obniżania politycznej wartości rządu w Moskwie³⁴. Ariel Cohen z Hertiage Foundation w samych superlatywach chwalił Borysa Jelcyna za starania w przeprowadzaniu reform, zalecał Billowi Clintonowi udzielenia jak największego poparcia Rosji, ale pod warunkiem postępu stabilizacji gospodarki wolnorynkowej. Tego typu podejście ma być bronią dla Jelcyna w walce z jego oponentami, którzy zarzucali mu, że Rosja zawdzięcza reformy wyłącznie pomocy z Zachodu. Równocześnie Bill Clinton powinien nakłonić państwa zachodnie do otwarcie swoich rynków na eksport z Rosji i innych krajów byłego bloku komunistycznego – te państwa powinny zarabiać pieniądze, a nie tylko otrzymywać je z zachodnich funduszy³⁵. Sukces demokratycznych i wolnorynkowych reform w Rosji powinien być głównym celem amerykańskiej polityki zagranicznej, w amerykańskim interesie leży również zapobieganie konfliktom w regionie, szczególnie, że na terenie krajów byłego ZSRR znajduje się jeszcze ok. 300 tys. głowic nuklearnych. Rosja powinna znaleźć się na szczycie strategicznych celów ameryki, co powinno zostać urzeczywistnione poprzez wysłanie do Rosji ambasadora, który dobrze zna realia i mentalność rosyjskich reformatorów, powołać wysokiego rangą urzędnika ds.

koordynacji polityki rządu amerykańskiego co do Rosji i krajów WNP oraz upewnić się, że pomoc finansowa trafia rzeczywiście do właściwych beneficjentów³⁶.

To pozytywne nastawienie zaczęto dość szybko wprowadzać w życie na najbardziej newralgicznych dla borykającej się z problemami Rosji płaszczyznach:

gospodarczej i politycznej. Pierwszym wyraźnym znakiem wyciągnięcia pomocnej,

33 Szerzej: Strobe Talbott, The Russia Hand, A Memoir of Presidential Diplomacy, New York 2002.

34 Eugene B. Rumer, The Building Blocks of Russia‘s Future Military Doctrine, Prepared for U.S. Army, RAND 1994, str. 50-51.

35 Ariel Cohen, After Yeltsin‘s Victory: What Next? ―Backgrounder‖#353 (4/29/93), The Heritage Foundation, str. 1-3.

36 Ariel Cohen, An Action Plan for Promoting Reform in Russia, January 18, 1993, The Heritage Foundation, str. 2-3.

amerykańskiej dłoni w kierunku Borysa Jelcyna był szczyt w Vancouver w kwietniu 1993r., gdzie Bill Clinton przedstawił siebie jako rzecznika Rosji na arenie międzynarodowej. Obiecał większą intensyfikację relacji amerykańsko – rosyjskich, i wyraził swoje pełne poparcie dla narodu rosyjskiego oraz działań przeprowadzanych na rzecz wdrożenie reform ekonomicznych i politycznych. Oprócz tego obiecano stronie rosyjskiej pomoc gospodarczą w wysokości 1,6 mld USD oraz zobowiązano się do utworzenia jeszcze większego pakietu pomocowego w ramach grupy G7, podczas przyszłego szczytu w Tokio. Obaj prezydenci wyrazili swoje zadowolenie w kwestii negocjacji planu spłat długów radzieckich wynegocjowanego w Paryżu, oraz ogłosili chęć dalszej współpracy w temacie powstrzymywania proliferacji broni masowego rażenia poprzez wzmocnienie działania traktatu NPT. Clinton podtrzymał ustalenia wynikające z podpisanych dokumentów: deklaracji z Camp David, i Karty Amerykańsko – Rosyjskiego Partnerstwa i Przyjaźni³⁷. Ubocznym efektem szczytu w Vancouver było też powołanie wspólnej komisji ds. współpracy gospodarczej i technicznej pod kierownictwem wiceprezydenta Alberta Gore‘a i premiera Wiktora Czernomyrdina, która po raz pierwszy zebrała się na początku września 1993 roku w Waszyngtonie³⁸.

Obietnice zostały urzeczywistnione, kiedy kilkanaście dni później, podczas spotkania siedmiu najbogatszych państw postanowiono, że Rosja otrzyma ogromną sumę w wysokości 28,4 mld USA na przeprowadzenie restrukturyzacji swojej gospodarki.

Clinton podtrzymał swoje deklaracje o pełnym poparciu, ogłaszając, że obowiązkiem wszystkich demokratycznych państw Zachodu jest pomoc Rosji³⁹. W sferze politycznej Bill Clinton poparł Borysa Jelcyna podczas jego konfliktu z opozycją parlamentarną we wrześniu 1994 r. - wtedy to rząd amerykański uznał go za gwaranta reform rosyjskich⁴⁰.

Te deklaracje pokazywały, że podejście „powstrzymywania‖ w stosunku do Rosji zostało ostatecznie wyparte przez koncepcje „strategicznego partnerstwa‖.

Oficjalnie zmianę nastawienia ogłoszono na spotkaniu obu prezydentów w Moskwie w styczniu 1994, gdzie podpisano tzw. Deklarację Moskiewską, w której ogłoszono

37 Joint Statement at Vancouver by President B. Clinton and President B. Yeltsin, White House, Office of the Press Secretary, April 4, 1993. , William J. Clinton Presidential Center,

[http://archives.clintonpresidentialcenter.org/index.php?u=040493-joint-statement-at-vancouver-by-clinton-yeltsin.htm] (1.05.2010).

38 Bill Turque, Inventing Al Gore. A Biography, Boston, New York, 2000, str. 277.

39 Krzysztof Michałek, Amerykańskie stulecie…; str. 706.

40 Dimitri Simes, The Return of Russian History, ―Foreign Affairs‖ Jan/Feb 1994, Vol.73, Iss.1., str. 70.,

wejście relacji amerykańsko – rosyjskich w nowe stadium strategicznego partnerstwa, opierającego się na równości, poszanowaniu interesów każdej ze stron i obopólnej korzyści. Strategiczne partnerstwo miało się opierać na dwustronnej lub wielostronnej współpracy: przejawem tej pierwszej miały być amerykańskie inwestycje w ramach modernizacji rosyjskiego przemysły naftowego, a na płaszczyźnie wielostronnej np.

umowa o budowie międzynarodowej stacji kosmicznej „Alfa‖. Obie strony miały zmienić swoje nastawienie w stosunku co do problemów, które wcześniej były przyczyną ostrych tarć np. broń masowego rażenia czy problem terroryzmu, kładąc nacisk na obustronne współdziałanie. W ramach tego wydano oświadczenia o nieproliferacji broni masowego rażenia i środków jej przenoszenia oraz o poszanowaniu praw człowieka. Obaj prezydenci wyrazili również poparcie dla rozwoju programu NATO Partnership for Peace⁴¹.

Andriej Kozyriew w artykule w „Foreign Affairs‖ podkreślał, że „partnerstwo‖ jest najlepszym strategicznym wyborem zarówno dla Rosji jak i Stanów Zjednoczonych, odwrót od tego pomysłu byłby utratą historycznej szansy na otwarcie się państwa rosyjskiego i jego transformacji. Narodowe interesy obu państw już ze sobą nie kolidują, wręcz w kwestiach międzynarodowych mogą się uzupełniać. Obecnie USA nie mają możliwości unipolarnej dominacji, a Rosja powoli odzyskuje cechy wielkiego mocarstwa – naturalnym więc będzie stosowanie w nowoczesnym środowisku międzynarodowym rozwiązań multilateralnych⁴².

41 Text of Moscow Declaration by President Clinton and Russian President Yeltsin, Moscow, Russia, January 14, 1994., http://www.fas.org/nuke/control/detarget/docs/940114-321186.htm (20.03.2010), Moscow declaration. (President Clinton, Russian President Boris Yeltsin, Moscow, Russia, January 14, 1994) (The Trip of President Clinton to Brussels, Prague, Kiev, Moscow, Minsk, and Geneva, January 9-16, 1994), Joint Statement by the President of the Russian Federation and the President of the United States of America on Non-Proliferation of Weapons of Mass Destruction and the Means of their Delivery, Moscow, Russia, January 14, 1994., Joint American-Russian statement on human rights, ―U.S.

Department of State Dispatch‖, Jan94 Supplement Clinton Trip, Vol. 5 Issue 1, Supplement No. 1 M.A. Smith, Russia and the USA, Camberley 1994, str. 1, J. Mendelsohn, Clinton Initiatives Find Success in Europe, str. 20

42 Andriej Kozyriew, The Lagging Partnership, ―Foreign Affairs‖, May/Jun 1994, Vol.73, Iss.3, str. 59-71.