Koncepcja multipolaryzmu Jewgienija Primakowa jako wyraz rozczarowania polityką amerykańską

W odpowiedzi na zmianę tendencji w polityce Stanów Zjednoczonych Rosjanie zaczęli propagować koncepcję multipolarnego ładu światowego, ogłoszoną na 51. Sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ w 1996 r. przez Jewgienija Primakowa, następcy Kozyriewa⁵⁷. Ściśle wiązała się ona z rozpowszechnianym przez „państwowców‖

przekonaniem o istotnym znaczeniu polityki wobec państw „bliskiej zagranicy‖, a jednocześnie negowała Stany Zjednoczone na stanowisku jedynego i zwycięskiego supermocarstwa. W zamian za to należało tworzyć wiele ośrodków wpływu jako systemu równoważącego potęgę USA, która rozszerzała się na poradzieckie obszary, zagrażając interesom Moskwy. W tej sytuacji Rosja byłaby oddzielnym centrum siły i wpływów, zapewniającej równowagę na świecie, konstruującym świat wielobiegunowy⁵⁸. Doktryna Primakowa zakładała ścieranie się dwóch tendencji:

1. Tendencja umacniania ekonomicznych i politycznych pozycji państw oraz tworzonych przez nich integracyjnych struktur,

2. Tendencja polegająca na próbach wykreowania systemu dominacji rozwiniętych państw zachodnich w stosunkach międzynarodowych, ze Stanami Zjednoczonymi jako liderem – grupa państw w ramach systemu rozwiązuje problemy w sposób jednostronny, głównie sposobami wojskowo – siłowymi, omijając reguły prawa międzynarodowego.

Balansując między tymi trendami, Rosja, mimo swojej słabości, może wykorzystywać swoje kontakty z państwami z tych dwóch sprzecznych opcji, aby oddziaływać na stosunki międzynarodowe - chodziło głównie o ograniczenie

56 „Wiadomości OSW‖ nr 18, 14.05.1997, str. 5, „Wiadomości OSW‖ nr 192, 23.10.1998, str. 3.

57 Justyna zając, Cele polityki zagranicznej, str. 30-31.,

58 Dimiti Trenin, The End of Eurasia….. str. 283 - 284

unilateralnych zapędów Stanów Zjednoczonych⁵⁹. Pomimo słabej kondycji państwa Rosjanie nie mieli ochoty mieć do czynienia z amerykańskim punktem widzenia na światowy ład, które wywoływało konflikt w kilku kluczowych dla obu krajów kwestiach: w trwającej rywalizacji o pozycję i wpływy na terenach „bliskiej zagranicy‖, kaspijskiej ropy, rozprzestrzenianiu się broni masowego rażenia, amerykańskiej polityce wobec Bałkanów oraz w polityce dual containment wobec Iraku i Iranu⁶⁰. Doktryna Primakowa skonstruowana była na podstawie trzech tradycyjnych kręgów rosyjskich zainteresowań:

1. WNP – strefa wyłączności wpływów Rosji, dla której utrzymanie krajów WNP w związku gospodarczym, politycznym i militarnym było jednym z najistotniejszych celów polityki zagranicznej. Wypchnięcie Rosji z tej strefy wpływu oznaczałoby degradację do roli drugorzędnego mocarstwa azjatyckiego;

2. Europa Środkowa, kraje bałtyckie i Bałkany – strefa buforowa, gdzie Rosja mierzyła poziom wpływu w sposób negatywny: im mniejsze zaangażowanie państw Zachodu w tej strefie, tym dla Rosji lepiej, gdyż istnieje szansa na ich całkowite wyeliminowanie w przyszłości. Stąd sprzeciw na rozszerzenie NATO o Polskę, Czechy i Węgry.

3. Reszta świata – kraje w regionach, gdzie swoje wpływy miał jeszcze ZSRR, i dlatego Rosja powinna tam powrócić jako sojusznik. Problem w tym, że Rosja nie miała dużych możliwości budowy strefy wpływu środkami ekonomicznymi, stąd zastosowanie środków politycznych, oraz zaszłości historycznych i świadomości narodowej, w których Zachód stał na pozycji ciągłego zagrożenia dla rosyjskiej państwowości w aspekcie ekonomicznym, kulturowym, politycznym i wojskowym ⁶¹.

Według Primakowa, Federacja Rosyjska powinna podjąć działania, aby powrócić na pozycję światowego mocarstwa, ale z uwzględnieniem swoich możliwości. Rosja nie była jednak na tyle silna, by samodzielnie przeciwstawiać się dominacji amerykańskiej i odzyskiwać utracone wpływy, dlatego należało rozważyć koncepcje budowy

59 Евгений Примаков , Международные отношения накануне ХХИ века: проблемы и перспективы,

«Международная жизнь» 1996, № 10, str. 3-13.

60 William C. Wohlforth, New Security Challenge or Old? Russia‘s Catch-22, GCSP-ISS at Yale

University Workshop Papers: ―Old and New Security Issues. Research and Policy Ramifications‖, August 1998, The Geneva Centre for Security Policy.

61 Marek Czajkowski, Rosja w Europie. Polityka bezpieczeństwa europejskiego Federacji Rosyjskiej, Kraków 2003, str. 108.

strategicznych trójkątów: europejskiego – Rosja – Francja – Niemcy, azjatyckiego – Rosja – Chiny – Indie, egzotycznego – Rosja – Iran – Irak. Wymagałoby to od Rosji wysiłku poświęconego na usunięcie Stanów Zjednoczonych z Europy Zachodniej, odbudowania stosunków z Chinami oraz poparcia reżimów z Zatoki Perskiej⁶². Jakkolwiek tworzenie takich powiązań w przypadku trójkąta europejskiego na lata 90.

było nierealne, a w przypadku trójkąta egzotycznego wręcz niebezpieczne, to w przypadku realnego utrzymywania równowagi pomiędzy poszczególnym ośrodkami siły Rosja miałaby możliwości do swobodnego i elastycznego poruszania się na arenie międzynarodowej⁶³. Taka „strategia dystansu‖ zabezpieczała Rosję przed konfrontacją z mocarstwami, a równocześnie pozwalała bronić się przed zależnością⁶⁴. Ważnym instrumentem w doktrynie Primakowa stała się Organizacja Narodów Zjednoczonych.

ONZ powinna zająć miejsce istotnego ośrodka regulowania stosunków międzynarodowych, więc niektóre państwa dążą do obniżenia jej statusu. Ponieważ, według Rosjan, jedynie Rada Bezpieczeństwa ONZ jest uprawniona do podejmowania decyzji użycia siły, więc jakiekolwiek próby osłabienia jej stałych członków, np.

poprzez zmianę prawa weta, są niedopuszczalne⁶⁵.

Jewigienij Wolk w swojej analizie na temat rządu Primakowa twierdził, że Wiktor Primakow jako minister spraw zagranicznych będzie działał przeciwko światowej dominacji USA, ale jest również politykiem zbyt pragmatycznym, aby pozwolić na drastyczne pogorszenie się stosunków Rosji ze Stanami Zjednoczonymi –jeżeli będzie to leżało w rosyjskim interesie, może nawet skłonić Dumę do szybkiej ratyfikacji układu START II, ale nie zaprzestanie swojego flirtu z reżimami wrogimi USA⁶⁶. Volk podkreślał, że tendencje politycznych działań Primakowa mogą być niebezpieczne dla interesu narodowego USA: całkowite odejście od reform wolnorynkowych spowoduje pogorszenie się sytuacji wewnętrznej w Rosji i gwałtowne niezadowolenie społeczeństwa, szczególnie w biedniejszych, peryferyjnych obwodach. To z kolei doprowadzi do wzrostu tendencji separatystycznych i przyśpieszy rozpad Rosji na

62 Димитрий Тренин, Ненадежная стратегия , «Про ет Контра» зима -весна 2001, том 6: Внешная политика России 1991-2000, http://archive.carnegie.ru/ru/pubs/procontra/56762.htm (16.08.2010.)

63 Siergiej Kortunow, Rosja poszukuje sojuszników, „Biuletyn Rosyjski‖ 1996, nr. 1, str. 26.

64 Ibidem.

65 Евгений Примаков , Международные отношения накануне ХХИ века: проблемы и перспективы,

«Международная жизнь» 1996, № 10,str. 4-6., szerzej o współzależnościach między organizacjami międzynarodowymi a bezpieczeństwem rosyjskim w : Celeste W. Wallander, International and Russian Security Cooperation, PONARS Policy Memo 48, November 1998, Harvard University.

66 Evgueni Volk, Who‘s Who in Primakov‘s New Russian Government, ―The Heritage Foundation Backgrounder‖, No. 1232, November 6, 1998, str. 2-3.

grupę izolowanych i źle zarządzanych regionów. Taki chaos zagrozi centralnemu dowództwu i kontroli nad bronią nuklearną, która stanie się łatwiej dostępna dla lokalnych wataszków, kryminalistów czy ugrupowań terrorystycznych – proliferacja broni masowego rażenia może nastąpić w bardzo gwałtowny sposób. Łagodniejszym scenariuszem jest zrzucanie przez Primakowa na Amerykanów odpowiedzialności za kryzys, kreując USA na wroga Rosji i tym samym nadwyrężając i tak już napięte wzajemne relacje ⁶⁷.