Doktryna

Pojęcie osobowości dyssocjalnej nie funkcjonuje w obecnie obowiązującym Kodeksie karnym. Zjawisko to natomiast jest odnotowane zarówno w doktrynie jak i orzecznictwie, choć często używa się tu terminu „psychopatia”.

Część doktryny dla określenia omawianego typu zaburzeń osobowości operuje przestarzałym pojęciem psychopatii. Zdaniem M. Berenta i M. Filara istotą psychopatii są anomalie osobowościowe w sferze emocji, ze szczególnym naciskiem na sferę popędową, przy zachowaniu sprawności sfery intelektualnej i wolicyjnej. Zdaniem tych autorów psychopatii na ogół nie zalicza się do okoliczności mających wpływ na poczytalność sprawcy czynu zabronionego490.

Z kolei P. Daniluk utożsamia psychopatię z zaburzeniami osobowości, zaznaczając, iż termin „psychopatia” to ich dawne określenie. Autor wskazuje, że psychiatrii nie udało się jak 487Tamże, s. 64-67.

488K. Spett, Niektóre charakteropatie a kryteria niepoczytalności (patrz praca zbiorowa: Pamiętnik XXVIII

Zjazdu Naukowego Psychiatrów Polskich w Krakowie, Kraków 1963, s. 64; za: J. Kozarska-Dworska, Psychopatia jako problem..., s. 67.

489J. Kozarska-Dworska, Psychopatia jako problem..., s. 67-68.

dotąd opracować akceptowanej definicji zaburzeń tego typu, ani kryteriów wyodrębniania ich spośród innych odchyleń od normy zdrowia psychicznego. Autor zauważa, że w literaturze wskazuje się na następujące cechy nieprawidłowej (zaburzonej) osobowości. Jego zdaniem są to: brak zdolności empatii, nietrwałość związków uczuciowych, niezdolność do przewidywania konsekwencji swojego zachowania, niezdolność formułowania praktycznych wniosków na podstawie wcześniejszych doświadczeń, brak istotnych zainteresowań, zmienność i nietrwałość dążeń, niekonsekwencja w realizowaniu zamierzeń, koncentracja na osiągnięciu doraźnego celu, zanikająca wobec przejściowych niepowodzeń, brak wglądu w swoje zachowanie i powiązania przyczyn niepowodzeń z cechami własnej psychiki. P. Daniluk stwierdza, że konsekwencją występowania zaburzonej osobowości są ograniczone zdolności adaptacji społecznej i skłonność do popadania w konflikty z prawem, przyjmuje się jednak, że osoby o zaburzonej osobowości są w stanie kontrolować swoje zachowanie i reakcje i tylko w wyjątkowych przypadkach można przyjąć, że ich zachowanie znamionowane jest niepoczytalnością albo poczytalnością ograniczoną491.

Na irrelewantność dla kwestii poczytalności omawianego zaburzenia oraz przestarzałość pojęcia „psychopatia” wskazuje M. Budyn-Kulik Wskazuje ona bowiem, że w doktrynie i orzecznictwie przyjmuje się, iż „psychopatia” nie powoduje niepoczytalności sprawcy, gdyż nie zachodzi wówczas ograniczenie zdolności intelektualnych sprawcy, a jedynie odchylenie normy w zakresie charakteru. Zdaniem tej autorki, nie ma jednolitej definicji „psychopatii”, a obecnie używa się terminów „osobowość asocjalna” lub „osobowość nieprawidłowa”492.

A. Marek wskazuje, że „psychopatii” nie należy mylić z chorobami psychicznymi, ponieważ stanowi ona zaburzenie w sferze woli i popędów, inaczej anomalię osobowości i może być schorzeniem wrodzonym albo nabytym. Psychopatia nie dotyka głęboko intelektu i nie powoduje niepoczytalności, lecz może w poważnym stopniu ograniczyć możliwość kierowania przez sprawcę swoim postępowaniem. Ocena w tym zakresie należy jednak do biegłych psychiatrów493.

A. Zoll wskazuje, że „psychopatie” nie są chorobami psychicznymi, należą natomiast do kategorii innych zaburzeń psychicznych jako anomalie osobowości obejmujące sfery emocjonalną, woluntatywną i popędową. Autor ten wskazał, że nie da się postawić jasnej 491P. Daniluk [w:] R.A. Stefański (red.), Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2015, s. 276-277.

492M. Budyn-Kulik, Komentarz do art. 31 Kodeksu karnego, SIP LEX, stan prawny na dzień 15 listopada 2018 r., teza 8.

granicy pomiędzy normą a psychopatią, gdyż pojęcie „psychopatii” jest wyjątkowo nieostre. Psychopaci nie mają zaburzonej sfery intelektu, lecz występujące u nich zaburzenie sfery woluntatywnej oraz popędowej może być na tyle poważne, że poczytalność takich osób może zostać znacznie ograniczona, czy wręcz wyłączona494. Podobne stanowisko w tej mierze zajmuje W. Kotowski i B. Kurzępa495.

J. Giezek uważa, że „cechy nieprawidłowej osobowości typu psychopatycznego” z reguły występują u sprawców najcięższych zbrodni przeciwko życiu ludzkiemu. Jeżeli jednak nie ograniczają one poczytalności w stopniu znacznym, to nie mogą mieć istotnego wpływu na wymiar kary, albowiem to właśnie tego rodzaju sprawcy są najbardziej oporni na oddziaływania resocjalizacyjne496.

Natomiast A. Grześkowiak uznaje, że psychopatia należy do anomalii osobowości, dotykającej głównie sferę emocjonalną, sferę woli i popędów i nie jest zaliczana do chorób psychicznych. W zasadzie przyjmuje się, że psychopatia nie stanowi przyczyny niepoczytalności, jednakże w wyjątkowych wypadkach może być podstawą przyjęcia poczytalności ograniczonej lub niepoczytalności497

L.K. Paprzycki zauważa, że istota i natura osobowości dyssocjalnej nie zostały do końca rozpoznane. Istnieje zasadnicza zgoda co do tego, że osobowość dyssocjalna wynika z niedorozwoju mózgu (ciała migdałowatego) skutkującego niedostosowaniem społecznym i zachowaniami antyspołecznymi. Rozpoznanie psychopatii, ocena jej natężenia i wpływu na poczytalność oraz sformułowanie prognozy kryminologicznej są problematyczne na gruncie psychiatrycznego opiniowania w procesie karnym. Zdaniem L.K. Paprzyckiego problematyka ma szczególne znaczenie w kontekście możliwości orzeczenia środków zabezpieczających wobec sprawcy z osobowością dyssocjalną498. Natomiast w innym opracowaniu, L.K. Paprzycki wraz z J.K. Gierowskim wskazują, że psychopatia (którą odróżniają od osobowości dyssocjalnej) stanowi „inne zaburzenie czynności psychicznych”, które może prowadzić do ograniczenia poczytalności w znacznym stopniu albo niepoczytalności499.

494A. Zoll, Komentarz do art. 31..., teza 15, 17-18.

495W. Kotowski, B. Kurzępa, Komentarz do art. 31 Kodeksu karnego, SIP LEX, stan prawny na dzień 3 września 2007 r..

496J. Giezek, Komentarz do art. 31 Kodeksu karnego, SIP LEX, stan prawny na dzień 15 maja 2012 r., teza 13. 497A. Grześkowiak, Komentarz do art. 31 Kodeksu Karnego, SIP Legalis, stan prawny na dzień 15 listopada

2018 r., teza II-11.

498L.K. Paprzycki, Problematyka psychiatryczna i psychologiczna w prawie i postępowaniu karnym. Grancie kompetencji biegłych i organów procesowych, „Chowanna” 2011, nr 2 (37), s. 109.

499L.K. Paprzycki, J.K. Gierowski, Komentarz do art. 31 Kodeksu karnego, SIP Legalis, stan prawny na dzień 29 listopada 2016 r.