Osobowość-próba definicji

Przepisy prawa jak również orzecznictwo czy doktryna nie ujmują się wprost za określonym nurtem psychologii. Jednak pobieżna analiza tak samych przepisów jak i doktryny czy orzecznictwa prowadzi do wniosku, że mniej lub bardziej uświadomioną atencją w świecie prawnym i prawniczym cieszy się podejście poznawcze i humanistyczne, albowiem oba te nurty powiązane są z celowością ludzkiego zachowania, dopuszczając przy tym istnienie wolnej woli w określonym zakresie73. Wskazać jednak trzeba również, że właśnie w kontekście osobowości dyssocjalnej i jej charakterystyki, użyteczne może być też stosowanie narzędzi psychoanalizy. W kontekście osobowości dyssocjalnej wskazuje się bowiem, że superego osoby zaburzonej charakteryzuje się zawężonym reagowaniem, mało zróżnicowanym i instynktownym74. Biorąc pod uwagę, że naturalny dla człowieka popęd agresji, wrogość jednego wobec wszystkich i wszystkich wobec jednego, poprzez kulturę zostaje zinternalizowana i skierowana do wewnątrz, gdzie superego kieruje ją wobec ego, tworząc w ten sposób poczucie winy, nie dziwić powinien fakt, iż osoby dyssocjalne, niewykazujące poczucia winy, są często agresywne wobec otoczenia75. Przy takim ujęciu brak poczucia winy u osób dyssocjalnych nie tyle jest przyczyną ich agresji (bo ją, jak wynika z powyższego, stanowi po prostu popęd agresji), ile świadczy o niewykształceniu się sumienia, tak jak ma to miejsce u osób bez tego zaburzenia. Należy jednak mieć na względzie, że

72 Tamże, s. 33-35..

73 Tamże, s. 27, 30-31 i wskazana tam literatura; R. Klamut, Cel-czas-sens życia, Lublin 2002, s. 52.

74 B. Gawda, Ekspresja pojęć afektywnych w narracjach osób z osobowością antyspołeczną, Lublin 2007,, s. 47 i wskazana tam literatua. Autorka posługuje się w tym fragmencie pojęciem psychopatii, jednak w jego historycznym rozumieniu.

75 Z. Freud, Kultura jako źródło …, s. 93, 95; zob. kryteria diagnostyczne ICD-10 za: M. Radochoński,

psychoanaliza rzutowała na koncepcję psychologii poznawczej w ten sposób, że w ramach tej ostatniej podkreśla się istnienie również nieświadomej regulacji emocjonalnej76.

Celowość zachowania człowieka, charakterystyczna w ramach ww. koncepcji: humanistycznej i poznawczej (co zostało wyżej omówione), jako element fundamentalnego dla prawa karnego pojęcia czynu występuje natomiast w karnistycznej finalnej koncepcji czynu. Koncepcja ta zakłada, że zachowanie człowieka jest zdarzeniem kauzalnym w tym znaczeniu, że jest zdarzeniem celowym (w tym przejawia się jego finalizm). W myśl tego poglądu człowiek samorealizuje się się poprzez ustanawianie sobie i osiąganie celów w życiu. W ten celowy sposób człowiek kieruje swoim życiem, zaś jego czyny są środkami realizacji jego zamierzeń. Wiedza, jaką posiada on o funkcjonowaniu świata (np. typowych związkach przyczynowych) pozwala mu na świadome wyznaczanie sobie celów i dobór racjonalnych środków do ich osiągnięcia. Czynem człowieka jest więc zachowanie celowe i nie musi to dotyczyć celowej realizacji czynu zabronionego, lecz chodzi tu o celową realizację pewnego stanu faktycznego. W tym sensie czyn celowy może być nie tylko niecelowym, ale nawet niezamierzonym czynem zabronionym (tak w przypadku przestępstw nieumyślnych)77. Jak wskazuje się w doktrynie: „Zaliczenie umyślności i nieumyślności do elementów charakteryzujących czyn zabroniony nie przesądza przyjęcia przez kodeks karny, jako teoretycznego założenia, finalizmu”78, aczkolwiek nie jest to pogląd bezsporny79. Również możliwość przypisania jednostce odpowiedzialności za jej czyny, co jak już wyżej wskazano, występuje w koncepcjach: humanistycznej i poznawczej, jest również oczywistym rdzeniem prawa karnego, co wprost wynika z art. 1 k.k.80.

Nie jest celem autora pracy rozstrzygnięcie, który z powyższych nurtów w psychologii jest trafny. Natomiast sensowne wydaje się w tym miejscu rozstrzygnięcie, który z nurtów najbardziej odpowiada konstrukcji osobowości wynikającej z regulacji prawnokarnych i liczących się poglądów doktryny. Wydaje się zatem, że są to nurty: poznawczy i humanistyczny, właśnie z uwagi na eksponowaną w tych nurtach rolę celu zachowania człowieka. Należy przy tym wskazać, co zbieżne jest w dużej mierze z uznaniem zdolności do autodeterminacji człowieka i jej domniemaniem na gruncie prawa karnego81, że w ujęciu 76 B. Gawda, Ekspresja pojęć afektywnych..., s. 19..

77 M. Królikowski, R. Zawłocki, Prawo karne, Warszawa 2015, s. 161.

78 A. Zoll., Komentarz do art. 1 Kodeksu karnego, SIP LEX, stan prawny na dzień: 1 sierpnia 2016 r., teza 41. 79 Tamże.

80 M. Kulik, A. Wąsek, Komentarz do art. 1 Kodeksu karnego, SIP LEX, stan prawny na dzień: 23 maja 2016 r., teza 19.

81 M. Królikowski [w:] M. Królikowski, R. Zawłocki (red.), Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz. Art.

psychologii poznawczej znajduje się założenie, iż człowiek jako istota rozumna ma obowiązek czynienia użytku ze swego rozumu, tak więc w ramach tego podejścia znacznie łatwiej obronić jest zdolność do ponoszenia odpowiedzialności przez jednostkę, niż ma to miejsce np. w podejściu psychoanalitycznym, humanistycznym, a w szczególności zaś behawioralnym82.

Tym samym w dalszej części autor będzie nawiązywał głównie do tych 2 nurtów psychologicznych, co nie oznacza wykluczenia innych poglądów, o ile dają się one pogodzić z przekonaniem o celowości zachowania człowieka i jego odpowiedzialności. Wspomniane 2 nurty psychologii nie mają bowiem jakiejś „wyłączności” na prawo. Można dla przykładu wskazać całe nurty postrzegania prawa, które aplikowane są przez doktrynę do przepisów prawa, a które odwołują się do mechanizmów podejmowania decyzji przez człowieka. Przykładem takiego kierunku jest ekonomiczna analiza prawa83. Jest to więc argument, aby nadmiernie nie ograniczać się podziałami prezentowanymi w psychologii, albowiem w niniejszej rozprawie w zakresie psychologii nie chodzi o pojęciowy puryzm, który jak już wskazywano powyżej, z racji niewykształcenia się jakiejś ogólnej teorii psychologii, jest w dużej mierze nieuzasadniony. Rację przyznać należy poglądowi, że powyższe nurty psychologiczne nie stanowią teorii naukowych, gdyż nie są weryfikowalne. Każda z tych 82 J. K. Gierowski, T. Jaśkiewicz-Obydzińska, M. Najda, Psychologia w postępowaniu..., s. 30-31.

83 M. Ratajczak, (rec.) Maria Szczepaniec: Teoria ekonomiczna w prawie karnym, Warszawa 2012, „Humanistyczne Zeszyty Naukowe. Prawa Człowieka”, 2012, nr 15, s. 159-168. Należy na marginesie zwrócić uwagę, że ekonomiczna analiza prawa (Law&Economics) niesłusznie wiązana jest z teorią ekonomiczną „dla bogatych” (neoliberalizmem)-zob. J. Stelmach, B. Brożek, W. Załuski, Dziesięć wykładów

o ekonomii prawa, Kraków 2007, s. 21-22. Nurt ten zawiera szersze spektrum poglądów. N. Mercuro i S.G.

Medema wyróżniają następujące szkoły Law&Economics: chicagowską szkołę Law&Economics, teorię wyboru publicznego, szkołę New Haven, instytucjonalną i neoinstytucjonalną Law&Economics, nowoczesny republikanizm obywatelski, a nawet radykalnie lewicowe Critical Legal Studies- N. Mercuro, S.G. Medema,

Economics and the Law. From Posner to Post-Modenism, Princetown Univeristy Press 1997, za: W. Gromski

[w]: J. Stelmach, M Soniewiecka (red.), Analiza ekonomiczna w zastosowaniach prawniczych, Warszawa 2007, s. 48; J. Stelmach, R. Sarkowicz, Filozofia prawa XIX i XX wieku, Kraków 1998; za: W. Gromski [w:] J. Stelmach, M. Soniewiecka (red.), Analiza ekonomiczna w..., s. 20. Należy stwierdzić, że również centralne dla ekonomicznej analizy prawa pojęcie homo oeconomicus nie powinno być wiązane wyłącznie z jednym konkretnym ustrojem gospodarczym, albowiem każda formacja społeczna ma własnego homo oeconomicus, tzn. swoją specyficzną aktywność ekonomiczną jednostki-zob. M.R. Kraetke, Antonio Gramsci`s

Contributiom to Critical Economics, „Historical Materialism”, 2011, nr 19.3, s. 83. W warunkach daleko

posuniętego pluralizmu kulturowego, w tym przy odrzuceniu przez niektóre subkultury wartości społeczeństwa kapitalistycznego, można powiedzieć wręcz, iż „treść” homo oeconomicus będzie zależeć nie tyle od danej formacji społeczno-gospodarczej, ile od norm zinternalizowanych w środowisku, z którym utożsamia się dana jednostka. W każdym razie należy kategorycznie uznać za niesłuszne, a wręcz za zwulgaryzowane, sprowadzanie koncepcji homo oeconomicus do kategorii konsumpcjonistycznych-zob. M. Ratajczak, (rec.) Maria Szczepaniec: Teoria..., s. 162-163. Odnośnie wielokulturowości współczesnego społeczeństwa Zachodu trzeba bowiem mieć na względzie, że jednorodne porządki społeczne w latach 60 i 70 XX w. zostały zanegowane przez ruchy kontrkulturowe wywodzące się z kręgów społecznie wykluczonych, co w efekcie zwiększyło dostępność alternatywnych stylów życia i tolerancji dla różnorodności- M. Lipowicz, Porównanie myśli Herberta..., s. 27.

koncepcji naświetla pewien element złożonej całości. Dopuszczalne jest zatem czerpanie z każdej wizji tego, co aktualnie potrzebne, przy uznaniu, że różnorodność obrazów kreślonych przez psychologów koresponduje z różnorodnością panującą w rzeczywistości84.

Wskazuje się, że na potrzeby przedstawienia wizji człowieczeństwa przyjętej na gruncie Kodeksu karnego można powiedzieć, iż: „Osobowość to teoretyczna konstrukcja pojęciowa, opisująca ogólne właściwości jednostki– jej zachowania, postawy, zainteresowania, a także specyficzne i indywidualne cechy określające sposób jej reagowania.

Osobowość jest nie tylko opisem, lecz służy również do wyjaśniania spójnego wzorca uczuć, myślenia i zachowania, a także do predykcji (a więc do formułowania sądów prognostycznych), tj. przewidywania prawdopodobnych reakcji osoby w różnych sytuacjach.

Jest ona rozumiana jako centralny system, integrujący i regulujący zarówno procesy przystosowywania się do świata zewnętrznego, jak i procesy intrapsychiczne, przebiegające niejako wewnątrz jednostki. Można ją rozpatrywać jako system sposobów funkcjonowania w relacji „ja – świat” lub jako strukturę powiązań między różnymi funkcjami psychicznymi (potrzebami, motywami, normami i wartościami). Uwarunkowana zarówno cechami konstytucjonalnymi, jak i doświadczeniami jednostki, jest przy tym względnie niezależna od tego, co aktualnie dzieje się w otoczeniu. Kiedy mówimy o tym, jaką ktoś ma osobowość, najczęściej posługujemy się „teoriami cechowymi”. Opisują one osobowość za pomocą cech. Jest to oszczędna forma opisu tego, w jaki sposób ludzie różnią się od siebie albo są do siebie podobni. Podstawę teoretyczną takiego ujęcia osobowości stanowi fakt względnej stałości niektórych elementów zachowania się człowieka w podobnych sytuacjach. Znaczenie ma także regularność i podobieństwo zachowań różnych ludzi, co pozwala wnosić o wspólności ich cech i opisywać za pomocą tych samych pojęć. Są to cechy ukształtowane głównie w wyniku oddziaływań środowiska w toku rozwoju jednostki i w tym sensie różnią się od charakterystyk temperamentu, zdeterminowanego raczej genetycznie”85.

Osobowość to wieloczynnikowa, dynamiczna struktura, która integruje i reguluje zachowania człowieka oraz jego relacje ze światem zewnętrznym86. Osobowość to konstrukcja naukowa stworzona przez psychologię celem wytworzenia w płaszczyźnie teorii naukowej poglądu na sposób bycia i funkcjonowania organizmu psychofizjologicznego jakim jest osoba ludzka. W tej rekonstrukcji punktem wyjścia są: zaobserwowane zachowanie się, 84 J. K. Gierowski, T. Jaśkiewicz-Obydzińska, M. Najda, Psychologia w postępowaniu..., s. 36.

85 L. K. Paprzycki, Komentarz do art. 31 Kodeksu karnego, SIP Legalis, stan prawny na dzień: 1 lipca 2015 r. 86 S. Bokuniewicz, Funkcjonowanie w środowisku społecznym osób wykazujących cechy psychopatyczne.

wydedukowane skłonności czy cechy i stwierdzone związki, zaś celem-uzyskanie funkcjonalnego zespołu, który zdaje sprawę z różnych zjawisk charakteryzujących osobę człowieka87. Głównym kierunkiem badań nad zaburzeniami osobowości w psychiatrii klinicznej są teorie opisowe, tj. teorie cech osobowości, wyróżniające się klasyfikowaniem ludzi z perspektywy ich stałych właściwości psychofizycznych (cech). Teoretyczną podstawę takiego opisowego ujęcia osobowości stanowi fakt relatywnej stałości niektórych elementów zachowania człowieka w podobnych sytuacjach oraz regularność i podobieństwo zachowań różnych ludzi, co pozwala wnioskować o wspólności ich cech i opisywać je przy użyciu tej samej siatki pojęciowej88.

Współczesna psychologia poznawcza ujmuje osobowość jako system integrujący i samoregulujący. Osobowość postrzegana jest jako mechanizm realizacji wewnętrznych potencjałów człowieka. Szczególną właściwością tego systemu jest organizacja, której celem jest opanowanie przyszłości za pomocą działań twórczych, a w efekcie doprowadzenie wykorzystania potencjału, uzyskanie autonomii, czy znalezienie sensu życia. Do podstawowych funkcji tak rozumianej osobowości należą: konstruowanie poznawcze, czyli nadawanie sensu przeżyciom poprzez kategoryzacje informacji, dostarczanie podstaw do wyjaśniania zdarzeń, ewaluacji innych ludzi oraz samego siebie, programowanie działania oraz sterowanie przebiegiem działania poprzez procesy samoregulacji. Osobowość na gruncie psychologii poznawczej traktowana jest jako system wiedzy osobistej, w oparciu o który jednostka może poznawczo konstruować własną przyszłość i przeszłość. Człowiek jawi się jako podmiot poznający świat. Osoba i osobowość są pewną całością89.

87 J. Nuttin, Struktura osobowości, Warszawa 1968, s. 41.

88 A. Jakubik, Diagnostyka osobowości nieprawidłowej (psychopatii) [w:] S. Tokarski (red.) Osoba,

osobowość, zaburzenia osobowości. Wybrane materiały z konferencji na temat: Psychologia i psychoterapia. Wobec zaburzeń osobowości. Symptomatologia i diagnostyka, przyczyny i skutki, profilaktyka i terapia zaburzeń osobowości zorganizowanej przez Stowarzyszenie Psychologów Chrześcijańskich Warszawa-Konstancin, 15-17 kwietnia 2005, Płock 2006, s. 99.

89 B. Gawda, Ekspresja pojęć afektywnych …, s. 13. Autorka wskazuje, że kategorie diagnostyczne zawarte w klasyfikacjach ICD oraz DSM-IV są bardzo zbliżone. Historycznie zaburzenia osobowości o typie psychopatycznym zaczęto utożsamiać z antyspołecznymi, gdyż w latach 80. XX w. termin „psychopatie” w sensie całościowych zaburzeń osobowości został zastąpiony terminem: zaburzenia osobowości, osobowość nieprawidłowa. Natomiast termin „psychopatia” w węższym ujęciu stał się synonimem osobowości antyspołecznej-tamże, s. 45-46 i wskazane tam źródła. Autorka zwraca jednak uwagę na wskazania różnic pomiędzy psychopatią, a antyspołecznym zaburzeniem osobowości, co zostało wskazane przez Harta i Hare`a. W ramach dwóch wymiarów psychopatii, jeden obejmuje afektywny i interpersonalny rdzeń zaburzenia (I oś), drugi zaś dotyczy antyspołecznego, impulsywnego i społecznie wypaczonego stylu życia (II oś). Autorka wskazuje, że w przypadku psychopatii do czynienia mamy z zaburzeniem rdzenia osobowości, szczególnym natężeniem objawów z tzw. I osi, zaś w przypadku osobowości antyspołecznej zaburzone są różne formy zachowania w ramach tzw. II osi-tamże, s. 50-51 i wskazana tam literatura. Szczegółowe odniesienie się do tak zarysowanych relacji zostanie zaprezentowane później, niemniej już tutaj warto wskazać na pewną słabość definicji wg R.D. Hare`a, a mianowicie jej status jako pewien pogląd

Powszechnie spotyka się rozróżnienie badań osobowości na nomotetyczne i ideograficzne. Badanie nomotetyczne (nomos-prawo) to takie, które dąży do wykrycia praw ogólnych, zajmuje się zatem tym co wspólne wszystkim osobowościom. Natomiast ujęcie ideograficzne skupia się na tym, co dla każdej osobowości szczególne i tylko jej właściwe (idios-osobisty, własny); dąży zatem do zrozumienia przypadku indywidualnego, jednak takie różnicowe badanie osobowości zmierza również do wykrycia pewnych praw ogólnych, np. prawa normalnego rozkładu różnic międzyosobniczych itp.90.

Cechę osobowości można określić w kategoriach stałości, czy wewnętrznej powtarzalności albo też stałości i spójności znaczenia form zachowania się jednostki91. Struktura osobowości to całościowa organizacja, która nadaje zachowaniom jednolitość i wewnętrzną spójność w czasie92. W globalnym funkcjonowaniu jednostki można dostrzec pewne stosunkowo samodzielne, choć ściśle powiązane zespoły elementów przeżywania. Takimi „podsystemami” są np. potrzeby „biologiczne i „wyższe”, motywacje, jakimi kieruje się jednostka w swej aktywności, normy i systemy wartości określające zasady tego działania, wiedza, jaką ta jednostka dysponuje oraz intelektualne możliwości radzenia sobie z problemami, które musi ona rozwiązać itp. Szczególny sposób powiązania tych elementów nazywany jest właśnie „strukturą osobowości”93.

Osobowość jest więc rozumiana jako centralny system, integrujący i regulujący zarówno procesy przystosowania się do świata zewnętrznego, jak i procesy wewnętrzne jednostki, takie jak jej przeżywanie, funkcje somatyczne itp., zachodzące niejako niezależnie od środowiska. Można je rozpatrywać jako system „ja-świat” lub strukturę powiązań pomiędzy różnymi funkcjami psychicznymi, uwarunkowaną zarówno cechami konstytucjonalnymi, jak i doświadczeniami jednostki, jednak niezależną od tego, co ma miejsce w otoczeniu jednostki94.

Osobowość jako system wiedzy osobistej zawiera (w zależności od przyjmowanej naukowca, nie zaś wskazanie legitymowane autorytetem większej organizacji, takiej jak właśnie Światowa Organizacja Zdrowia, czy Amerykańskie Stowarzyszenie Psychiatryczne. Użyteczność takiej definicji jest więc ograniczona choćby z tego względu, że nie jest ona powszechnie uznawana, zatem odwoływanie się do niej np. przy wydawaniu rozstrzygnięć władczych, takich jak orzeczenia sądowe, mogłoby wyglądać na forsowanie pewnego poglądu psychologicznego bez zastosowania obiektywnych i oficjalnie zatwierdzonych przez szersze grono autorytetów narzędzi diagnostycznych-zob. W.H. Martens, The problem with Robert

Hare`s psychopathy checklist: incorrect conclusions, high risk of misuse, and lack of reliability, „Medicine

and Law”, 2008, nr 27, s. 449-462 (abstrakt). 90 J. Nuttin, Struktura..., s. 41.

91 Tamże, s. 53. 92 Tamże, s. 51-52.

93 J.W. Aleksandrowicz, Psychopatologia zaburzeń nerwicowych..., s. 141. 94 Tamże, s. 141

koncepcji) takie elementy jak: wiedza naturalna, wiedza deklaratywna i proceduralna, procesy przetwarzania informacji (kontrolowane i automatyczne), schematy poznawcze. Osobowość jest również strukturą odpowiedzialną za konstruowanie poznawcze, które może przyjmować np. postać proaktywną, efektem czego jest wytworzenie takich struktur jak możliwe „ja”, zadania życiowe, plany życiowe, wewnętrzne standardy, autonomia osobowości, wewnętrzna koherencja albo postać reaktywną (o charakterze zachowawczym i adaptacyjnym), której efektami są: nastawienie na wyćwiczenie, koncentracja uwagi, kontrola umysłu. Ważnymi elementami strukturalnymi są również oczekiwania, strategie i mechanizmy obronne95.

Typ osobowości jest tym, co ogranicza zakres możliwości tworzenia różnorodnych struktur czynnościowych. Tytułem przykładu, człowiek nieśmiały z natury nie będzie się zachowywał w sposób pewny siebie, choćby nawet chciał, bo nie potrafi. Proces formowania decyzji ukształtował się u niego w taki sposób, że z wielu możliwych sposobów zachowania, wybiera on, często automatycznie, sposoby cechujące się nieśmiałością i niepewnością. Struktury czynnościowe przeciwstawne zostają stłumione, a mogą się ujawnić w marzeniach sennych, pod wpływem zamroczenia alkoholowego, w psychozach, czy nawet wyjątkowych sytuacjach. Wtedy człowiek zawsze nieśmiały staje się bardzo śmiały96. Każda cecha ma swoją cechę przeciwną. Cechy charakteru, osobowości, w tym także cechy psychopatyczne składają się ze struktur czynnościowych o większym współczynniku prawdopodobieństwa realizacji. Człowiek nieśmiały to taki, u którego struktury czynnościowe, charakteryzujące się niepewnością i nieśmiałością, zostają łatwiej zrealizowane niż struktury o rozpoznanej charakterystyce. Człowiek nieśmiały potencjalnie może stać się bardzo śmiały, ale realizuje się właśnie w formie nieśmiałej. Istotną kwestią tutaj jest decyzja co do wybrania struktury czynnościowej. Warto zauważyć, że to co zostaje raz zrealizowane, ma większe szanse powtórzenia przy następnym wyborze. Zatem każda decyzja ogranicza zakres możliwości, gdyż następna decyzja idzie często śladami poprzedniej (jest to określane w neurofizjologii jako „torowanie”). Można odnieść ten proces do partii szachów, w ramach której na początku mamy nieomal nieograniczone możliwości wykonywania ruchów i ich kombinacji, natomiast z każdym kolejnym ruchem te możliwości się zmniejszają, a na końcu pozostaje tylko jedna: mat. Niewątpliwie jednak na proces decyzyjny, oprócz zjawiska „torowania” wpływ mają geny, a także środowisko97. Wskazuje się, że osobowość, jako stałość pewnych cech,

95 B. Gawda, Ekspresja pojęć afektywnych..., s. 14. 96 A. Kępiński, Psychopatie..., s. 13.

ostatecznie kształtuje się w wieku trzydziestu lat, zarówno w przypadku kobiet, jak i mężczyzn98.