Osobowość dyssocjalna a osobowość makiaweliczna i narcystyczna (Ciemna

Makiawelizm, jako kategoria psychologiczna po raz pierwszy został wprowadzony przez R. Christie. Autor ten objął powyższym terminem osobowość, która nakierowana jest na osiąganie celów interpersonalnych, poprzez manipulację partnerem relacji. Samo pojęcie pochodzi od nazwiska renesansowego pisarza N. Machiavellego. Na osobowość makiaweliczną składają się cechy takie jak: uznawanie innych ludzi za złych i niegodnych, 299B. Ledwoch, Aplikacyjny charakter neuropsychologii sądowej na gruncie prawa [w:] E. Habzda-Siwek, J.

Kabzińska (red.), Psychologia i prawo. Między teorią a praktyką, Sopot 2014, s. 80. 300M. Kuć, Kryminologia..., s. 26.

301A. Golonka, Zaburzenia osobowości..., s. 116.

dopuszczanie manipulacji w relacjach interpersonalnych, elastyczność moralna, chłód w kontaktach z ludźmi, nastawienie na kontrolę sytuacji, odporność na wpływy społeczne303. Makiawelizm, obok narcyzmu i subklinicznej postaci osobowości dyssocjalnej, wchodzi w skład tzw. Ciemnej Triady (Dark Triad).304.

Makiawelizm diagnozuje się na podstawie badań empirycznych za pomocą krótkiej i prostej metody kwestionariuszowej (skale Mach IV i Mach V), zawierającej postulaty najbardziej reprezentatywne i niemal dosłownie wzięte z „Księcia” N. Machiavellego. Użycie tej metody pozwala na wyróżnienie osób o wysokim, średnim i niskim stopniu makiawelizmu. Zakładając istnienie związku pomiędzy deklarowanymi poglądami makiawelicznymi, a rzeczywistymi skłonnościami do zachowania manipulacyjnego w stosunku do innych osób, przeprowadzono wiele eksperymentów, w których wszyscy biorący udział mieli możliwość wykazania zdolności manipulowania w różnych sytuacjach i kontekstach społecznych305.

Makiawelizm uwarunkowany jest swoistym obrazem świata oraz systemem postaw o wyraźnie antyspołecznym charakterze, zgodnie z przyjętą przez N. Machiavellego maksymą, że o wiele bezpieczniej jest budzić strach niż miłość, ponieważ ludzie mniej boją się krzywdzić tego, kto budzi miłość niż tego, kto budzi strach. Oprócz przypadków niewątpliwej patologii, zachowania makiaweliczne przypisywane są znacznie szerszej grupie osób, nie wykazujących zaburzeń osobowości. Relacje międzyludzkie istniejące we współczesnym świecie sprzyjają bowiem kształtowaniu się postaw egocentrycznych i manipulacyjnych, tym bardziej, że w życiu codziennym okazują się one niezwykle skutecznym sposobem realizacji własnych celów306.

Wskazuje się, że makiawelistę charakteryzuje „chłód emocjonalny”, natomiast osobę o niskim poziomie makiawelizmu cechuje „miękki i czuły kontakt” z otoczeniem. Makiawelista skupiony jest na poznawczej ocenie sytuacji, bez angażowania emocji, natomiast osoba „niemakwiaweliczna” nastawiona jest na partnera interakcji, jego odczucia, emocje i punkt widzenia. Makiawelistów uważa się za zręcznych manipulatorów, którzy są odporni na wpływ społeczny i dobrze odnajdują się w słabo sformalizowanych układach personalnych, w których przydaje się umiejętność improwizacji. Makiawelista ma również 303I. Pilch, Osobowość makiaweliczna rodziców i ich dzieci-makiawelizm jako zagrożenie zdrowia i dobrostanu

jednostki, „Chowanna” 2008 nr 2 (31), s. 144.

304A. Siwy-Hudowska, A. Kieszkowska-Grudny, Osobowość makiaweliczna i jej czynniki w porównaniach

międzypłciowych: znaczenie inteligencji emocjonalnej i lęku, „Psychologia Społeczna”, 2010, tom 5, s. 28.

305A. Jakubik, Zaburzenia osobowości, Warszawa 2003, s. 62. 306Tamże, s. 62-63.

negatywny obraz innych ludzi. Generalnie uznaje ich za leniwych, nieuczciwych, egoistycznych i tchórzliwych. Przypisując te cechy swojemu otoczeniu makiawelista uznaje za usprawiedliwione manipulowanie nim, nie widząc niczego niestosownego w okazywaniu nielojalności, lekceważenia i nieufności307.

Z kolei narcyzm oznacza posiadanie wyidealizowanego obrazu samego siebie, połączonego z roszczeniowością308.

Istnieje ścisły związek osobowości makiawelicznej z osobowością dyssocjalną. Relacja ta jest na tyle silna, że niektórzy badacze traktują oba pojęcia w sposób tożsamy. Zatem osoby z osobowością makiaweliczną mają jednocześnie osobowość dyssocjalną, jednak z ograniczonym elementem funkcjonowania społecznego. Cechy charakterystyczne dla osobowości dyssocjalnej, takie jak: słabość uczuć złożonych, błędna ocena otoczenia, impulsywność, brak wyrzutów sumienia, nieumiejętność przewidywania i brak wglądu w siebie występować mogą również u osoby o osobowości makiawelicznej, jednak w mniejszym natężeniu309. Co do różnic pomiędzy osobowością dyssocjalną a narcystyczną wskazuje się z kolei, że w przypadku osoby o cechach narcystycznych wykorzystywanie otoczenia ma na celu zademonstrowanie dominacji, prestiżu i wyższości, a nie osiągnięcie korzyści osobistych lub materialnych, tak jak w przypadku osobowości dyssocjalnej310.

Niektórzy badacze wskazują, że zarówno osobowość dyssocjalna jak i makiaweliczna oraz narcystyczna są powiązane z deficytem empatii, przy jednoczesnym braku wpływu na zdolności poznawcze (kognitywne). Oznaczałoby to, że osoby z wyżej wymienionymi zaburzeniami osobowości, potrafią rozpoznać emocjonalne reakcje innych ludzi, jednakże nie doświadczają dyskomfortu w związku z cierpieniem tych ludzi. Cecha ta miałaby pozwalać na manipulowanie otoczeniem, bez odczuwania poczucia winy w związku z zadawanym innym ludziom cierpieniem311.

Z kolei O. Kernberg analizuje zaburzenia osobowości, opierając się o wymiar introwersji-ekstrawersji i nasilenia agresji. Jego zdaniem, właśnie w spektrum narcystycznego zaburzenia osobowości, przechodzi ono w złośliwy narcyzm, a następnie w antyspołeczne zaburzenie osobowości. Osoby narcystyczne, wskutek patologicznego rozwoju struktur 307A. Siwy-Hudowska, A. Kieszkowska-Grudny, Osobowość makiaweliczna i..., s. 28.

308E.A. Giammarco, P.A. Vernom, Interpersonal Guilt and the Dark Triad, „Personal and Individual Differences”, tom 81 (2015), s. 96. W pracy posłużono się pojęciem „psychopatia”, nie wskazując jego relacji do pojęcia osobowości dyssocjalnej.

309I. Pilch, Osobowość makiaweliczna rodziców...,s. 145. Autorka używa pojęcia „psychopatia”, nie wskazując jak jej zdaniem przystaje ono do pojęcia „osobowości dyssocjalnej”.

310R.C. Carson, J.N. Butcher, S. Mineka, Psychologia zaburzeń. Vol. 1, Gdańsk 2003, s. 505. 311E.A. Giammarco, P.A. Vernom, Interpersonal Guilt and..., s. 96.

osobowości, czują się wszechwładne, skoncentrowane na sobie, nie wykazują empatii i nie interesują się innymi. Chcą być w centrum uwagi, pragną być podziwiane i kochane, jednak innych ludzi traktują przedmiotowo i instrumentalnie, szybko się nimi nudząc. Ludzie służą im jako narzędzia do uznawania ich chwały. Stosują również mechanizm projekcji, polegający na przypisaniu innym własnych, nieakceptowalnych cech, co stanowi jednocześnie racjonalizację dla ograniczenia, czy zerwania kontaktów z takimi osobami, które z jakichś względów z punktu widzenia narcyza przestały być potrzebne. Jednocześnie poszukują nowych „obiektów”, które przez pewien czas idealizują312. Wg Kernberga osobowość antyspołeczna stanowi zatem agresywną odmianę narcystycznego zaburzenia osobowości. Jednostki psychopatyczne posiadają cechy narcystyczne oraz dodatkowo brak lub znaczny defekt superego, reprezentującego uzewnętrzniony system moralny, dającego poczucie zadowolenia w sytuacji spełnienia wszystkich standardów i wpędzającego w poczucie winy, w razie zachowania społecznie nieakceptowalnego. Organizacja ich osobowości jest niższa i z tego względu dominują u nich prymitywne mechanizmy obronne. Człowiek z osobowością antyspołeczną jest uzależniony od natychmiastowych zewnętrznych wskazówek postępowania, chwilowego podziwu i dominacji, celem zyskania poczucia własnej wartości i bezpieczeństwa. Taka osoba podejmuje działania obronne wszelkimi metodami-agresją, zdradą, nieuczciwością. Zakres emocji, których doświadcza jest wąski. Nie jest podatna na wielkie uniesienia, miłość, nie odczuwa poczucia winy, ani cierpienia313. Zresztą w psychoanalizie tego rodzaju pogląd o defekcie superego był przedstawiany już w latach 50. XX w., kiedy to A. Aichorn stwierdził, że dyssocjalne tendencje powstają na skutek błędów w wychowaniu: bądź to skrajnej pobłażliwości i przypisywania dziecku nadmiernej wartości, bądź to zbytniej surowości i deprecjonowania dziecka. W obu przypadkach dziecko skłonne jest podtrzymywać funkcjonowanie zgodne z zasadą przyjemności, zaniechać internalizacji norm rodzicielskich i wyrzec się wartości przestępczych. W taki oto sposób wykształca się „latentny” przestępca, którego tendencje objawiają się w dalszym życiu pod postacią dyssocjalności, skłonnością do poszukiwania natychmiastowego zaspokojenia pragnień na drodze impulsywnych zachowań314.

312A. Wenta, N. Łątkowska, Osobowość narcystyczna i psychopatyczna jako przejaw psychopatologii

społecznej, „Miscellanea Anthropologica et Sociologica”, 2017, nr 18(1), s. 179.

313Tamże, s. 179-180.