1. Zagadnienia terminologiczne
1.6. Pojęcie zaburzeń osobowości oraz jego doniosłość
Zaburzenia osobowości znajdują się w orbicie zainteresowań medycyny głównie dlatego, że są przyczyną złej kondycji psychicznej osób nimi dotkniętych, zaś rokowania co do ich leczenia są gorsze niż u osób z innymi zaburzeniami psychicznymi oraz z zaburzeniami zdrowotnymi w ogóle. Dlatego też ważne jest badanie występowania tego rodzaju zaburzeń w populacji, co pozwala określić częstotliwość występowania zaburzeń 193Zob. T. Kiehl, The Psychopath Whisperer..., s. 42.
osobowości, rozpoznać konsekwencje zaburzeń osobowości u osób nie poddanych leczeniu i na podstawie powyższej informacji odpowiednio określić zakres publicznej pomocy medycznej dla osób dotkniętych zaburzeniami osobowości. Osiągnięcie powyższego jest o tyle istotne, że społeczeństwo, w związku z występowaniem zaburzeń osobowości, ponosi wysokie koszty, do których należą m.in. nadużywanie leków i samobójstwa194. Pojęcie patologii psychicznej ma charakter ilościowy, a nie jakościowy. Często przypadek decyduje o tym, że dana osoba trafia do psychiatry. Przeżycia różnego rodzaju i formy zachowania można ułożyć wg ich natężenia na skali od 1 do 100 (od minimum do maksimum), w ten sposób otrzymuje się wielowymiarowy model życia psychicznego danego człowieka. Ludzi z zaburzeniami psychicznymi charakteryzuje to, że ich model w niektórych wymiarach osiąga pozycje krańcowe. Przejście od normy do patologii ma więc charakter continuum, nie zaś ostrej granicy195.
W badaniach prowadzonych od lat 50. XX w. do czasów współczesnych w Europie i Ameryce Północnej odsetek mających zaburzenia osobowości członków tamtejszych społeczeństw wahał się od kilku do kilkunastu procent196. Z kolei z badań na podstawie DSM-IV wynika, że swoiste zaburzenia osobowości występują u 2,1-18 % ludności, częściej u ludzi młodych i płci męskiej. Osoby z zaburzeniami psychicznymi stanowią 5-8 % pacjentów zgłaszających się do lekarzy197. Natomiast wg K. Duttona osoby zaburzone stanowią 14 % populacji198.
Wewnętrzny i względnie autonomiczny aspekt osobowości bywa uważany za ważniejszy od relacji jednostki z otoczeniem w zrozumieniu powstawania mechanizmów zaburzeń osobowości. O sposobie reagowania jednostki w relacjach ze światem decydują bowiem w większym stopniu takie czynniki jak właściwy danej jednostce sposób 194L. Ekselius, M. Tillfors, T. Furmark, M. Fredrikson, Personality disorders in general population: DSM-IV
and ICD-10 definied prevalance as related to sociodemographic profile, „Personality and Individual
Differences”, nr 30 (2001), s. 312..
195A. Kępiński, Podstawowe zagadnienia współczesnej psychiatrii, Kraków 2003, s. 18. Autor ten wskazał tu na fakt, że psychiatrzy dzielą się na dwie wyraźne grupy: tych, którzy przyjmują wyraźną granicę między normą, a patologią oraz tych, którzy granicy tej nie uznają. Autor przypuszcza, że u podstawy tego konfliktu tkwi czynnik emocjonalny, a mianowicie o stosunek uczuciowy do chorego i samego siebie. Dla jednych świat chorych, pomimo zainteresowania, jakie budzi swoim bogactwem, pozostaje światem obcym, psychiatra odcina się od niego, uznając siebie za osobę zdrową, w przeciwieństwie do swojego pacjenta. Drudzy natomiast nie widzą tak ostrej granicy między sobą, a pacjentem, dlatego łatwiej jest się im z nim identyfikować-tamże, s. 18-19.
196L. Ekselius, M. Tillfors, T. Furmark, M. Fredrikson, Personality disorders in..., s. 312.
197S. Bokuniewicz, Funkcjonowanie w środowisku..., s. 174-175 i wskazana tam literatura; J. Paris, Personality
disorders [w:] L. Weiss Roberts, J.B. Layde, R. Balon (red.), International Handbook of Psychiatry: A Concise Guide for Medical Students, Residents, and Medical Pratcitioners, Singapore 2013, s. 466.
198K. Dutton, Mądrość psychopatów, Warszawa 2014, s. 69; za: S. Bokuniewicz, Funkcjonowanie w
postrzegania i rozumienia sytuacji, jej przeżywanie itp., aniżeli obiektywne i realne cechy tej sytuacji. Z drugiej jednak strony te indywidualne sposoby przeżywania kształtują się właśnie w wyniku doświadczeń uzyskanych w relacji między jednostką a otoczeniem. W ten sposób pojawiają się pewne wzorce reakcji, które z czasem stają się częściowo autonomiczne, jednak ulegają ciągłym modyfikacjom na skutek kolejnych doświadczeń, jednocześnie zaś powstają obok nich nowe wzorce. W wyniku tych zjawisk, procesu uczenia się oraz kształtowania stylu reakcji tworzy się system względnie stałych cech jednostki ujawniających się niezależnie od sytuacji199. Najczęściej zakłada się przy tym, że cechy te wynikają zarówno z genetycznych uwarunkowań organizmu danej jednostki jak i z wpływów środowiskowych, jednak ze wskazaniem na środowisko jako czynnik dominujący200.
Zgodnie z klasyfikacją ICD-10 do zaburzeń osobowości zalicza się głęboko zakorzenione i utrwalone wzorce zachowań, przejawiające się mało elastycznymi reakcjami na różne sytuacje indywidualne oraz społeczne. Reprezentują one najbardziej znaczące odmienności w porównaniu z przeciętnym w danej kulturze sposobem postrzegania, myślenia, odczuwa zwłaszcza w kontekście odnoszenia się do innych ludzi. Zaburzenia osobowości różnią się od zmian osobowości czasem trwania i sposobem powstawania: są to stany rozwojowe, które ujawniają się w dzieciństwie lub okresie dojrzewania i trwają w okresie dorosłości. Nie mają wtórnego charakteru względem innych zaburzeń psychicznych czy uszkodzeń mózgu. Z kolei zmiany osobowości pojawiają się już w okresie dojrzałości, występując po ciężkim lub przedłużonym stresie, w sytuacjach skrajnego niezaspokojenia potrzeb przez środowisko, po ciężkich zaburzeniach psychicznych lub po chorobie, czy uszkodzeniu mózgu (organiczne zaburzenia osobowości)201. Wskazanie konkretnych przyczyn, czy mechanizmów powstawania zaburzenia w dużej mierze zależy od danego nurtu psychologii. W ramach behawioryzmu wskazuje się, że różne formy patologii są konsekwencją niezaspokojenia potrzeb, co wpisuje się w teorię uczenia się zachowań racjonalnych. Z kolei w psychologii humanistycznej odstępstwo od normy rozumiane jest jako zaburzenie struktury ja wynikające z zablokowania możliwości samorealizacji. W myśl podejścia egzystencjalnego zaburzenie jest wynikiem deprywacji potrzeby sensu życia202.
Wśród zaburzeń osobowości i zachowania się osób dorosłych wyróżnić należy trzy 199J.W. Aleksanrowicz, Psychopatologia..., s. 141.
200Tamże, s. 141-143.
201A. Bilikiewicz, J. Landowski, P. Radziwiłłowicz, Psychiatria..., s. 199. Autorzy utożsamiają pojęcia osobowości dyssocjalnej, psychopatii oraz osobowości nieprawidłowej, wskazując, że dwa ostatnie z nich były używane w starszej literaturze-tamże, s. 203.
grupy psychopatologiczne: 1. swoiste zaburzenia psychologiczne; 2. mieszane i inne zaburzenia osobowości; 3. trwałe zmiany osobowości, niewynikające z uszkodzenia ani choroby mózgu203.
Osobowość dyssocjalna zalicza się do swoistych zaburzeń osobowości. Obejmują one zazwyczaj kilka wymiarów (cech) osobowości związanych z zakłóceniem funkcjonowania psychospołecznego. Aby zaliczyć zespoły kliniczne do kategorii swoistych zaburzeń psychicznych powinny być spełnione następujące kryteria204: 1. wyraźnie dysharmonijne postawy i zachowania, obejmujące zazwyczaj wiele obszarów funkcjonowania, np. uczuciowość, pobudliwość, kontrolę popędów, sposoby postrzegania i myślenia oraz styl relacji z innymi ludźmi; 2. długotrwałość nieprawidłowych zachowań; 3. wzorzec nieprawidłowego zachowania jest całościowy i wyraźnie niedostosowany do rozmaitych sytuacji indywidualnych i społecznych; 4. trudności w funkcjonowaniu pojawiają się zawsze w okresie dzieciństwa lub w okresie młodzieńczym i trwają w wieku dojrzałym; 5. zaburzenia powodują złe samopoczucie, które może pojawić się w późniejszym okresie; 6. zaburzenia prowadzą często do pogorszenia funkcjonowania w rolach zawodowych i społecznych pomimo sprawności intelektualnej na dobrym poziomie.