Osobowość dyssocjalna a przestępczość

Dane na temat odsetka osób z osobowością dyssocjalną są nieznacznie zróżnicowane. Podaje się, że odsetek takich osób w społeczeństwie stanowi mniej niż 1 procent populacji i ok. 1 na 150 osób dotknięta jest tym zaburzeniem. Na całym świecie daje to ok. 29 mln osób z dyssocjalnym zaburzeniem osobowości. Natomiast w zakładach karnych odsetek więźniów z tego rodzaju zaburzeniami wynosi 15-35%, również w więzieniach o zaostrzonym rygorze367.

Inne dane wskazują, że osobowość dyssocjalna występuje u ok. 1-2 % ludności. Jednak w grupie osób wchodzących w konflikt z prawem karnym odsetek sprawców z osobowością dyssocjalną jest znacznie wyższy i stanowi aż 20% wśród osadzonych w zakładach karnych, a osadzeni z tymi zaburzeniami są odpowiedzialni za 50% najgroźniejszych przestępstw368.

W badaniach amerykańskich i angielskich odsetek osób z dyssocjalnymi zaburzeniami osobowości wahał się w granicach 15-65%, przy czym głębokie zaburzenie dotyczyło 8-11%. Z kolei w przytaczanych polskich badaniach kryminologicznych rozpiętość wynosiła od 5 do 52%369.

W innych badaniach, mających na celu określenie różnic w częstotliwości występowania osobowości dyssocjalnej u kobiet i mężczyzn wskazano, że osobowość dyssocjalna występuje u 65% kobiet i 80% mężczyzn, osadzonych w zakładach karnych370. Konkluzja, że osobowość dyssocjalna występuje częściej u mężczyzn niż u kobiet znajduje potwierdzenie w wynikach badań przeprowadzonych przez American Psychiatric Association, z których wynika, że osobowość dyssocjalną ma 1% kobiet i 3% mężczyzn371. Z literatury wynika jednak, że osoby poddawane badaniom pod kątem występowania osobowości dyssocjalnej w większości są płci męskiej, zaś stosunkowo mało uwagi poświęca się pacjentom płci żeńskiej372. W bardziej pogłębionej analizie w tym zakresie wskazano na 367K. Kiehl, The Psychopath Whisperer...,s. 35.

368M. Małecki, R. Zyzik, Poczytalność i wina..., s. 161.

369I. Niewiadomska, Osobowościowe uwarunkowania skuteczności kary pozbawienia wolności, Lublin 2007, s. 195-196. Autorka zamiennie używa pojęć „osobowość antyspołeczna” i „psychopatia”.

370M.L. Silverstein, Disorders of the..., s. 157.

371S. Bokuniewicz, Funkcjonowanie w środowisku..., s. 173-174.

372R. Wynn, M.H. Hoiseth, G. Pettersen, Psychopathy in women...s. 257. W publikacji wprost odróżniono psychopatię, osobowość dyssocjalną i osobowość antysocjalną, wskazując, że psychopatia jest węższą od dwóch pozostałych kategorią medyczną. Wskazano, że 1/3 osób z rozpoznaniem osobowości antysocjalnej spełnia diagnostyczne kryteria psychopatii. Jednocześnie wskazano, że z uwagi na bogatsze kryteria charakteryzujące osobowość dyssocjalną, obejmujące sferę emocjonalną i stosunki międzyludzkie, jest ona bliższa koncepcji psychopatii-tamże, s. 258.

różnicę w manifestowaniu się osobowości dyssocjalnej u mężczyzn i kobiet. Kobiety bardziej skłonne są do manipulowania, częściej używają flirtu, natomiast mężczyźni z tą samą skłonnością częściej uciekają się do kłamstwa i nieuczciwości. Jeżeli chodzi o aktywność kryminalną, to kobiety częściej zajmują się oszustwami, czy defraudacjami, podczas gdy mężczyźni popełniają przestępstwa z użyciem przemocy. Jeśli zaś chodzi o formę przejawiania agresji, to mężczyźni częściej przejawiają agresję fizyczną, podczas gdy przemocowe zachowania kobiet mają formę werbalną i relacyjną. Stąd też zachodzi ryzyko manipulowania otoczeniem przez kobiety w celu marginalizacji pozycji pokrzywdzonych ich zachowaniami, czy też możliwość szantażowania bliskich osób samouszkodzeniami. Wskazuje się również, że w przypadku kobiet mniejszą rolę niż u mężczyzn pełni powierzchowny urok oraz wyobrażenia wielkościowe o swojej osobie. Twierdzi się również, że normy społeczne wpływają na motywację do różnych zachowań. I tak na przykład kobiety prowadzą rozwiązły tryb życia, gdyż liczą na finansowe korzyści, ponieważ na Zachodzie finansowa zależność kobiety od mężczyzny nie jest sprzeczna z normami społecznymi, podczas gdy sytuacja odwrotna może prowadzić do zarzucenia mężczyźnie, że prowadzi pasożytniczy tryb życia373, jednak słuszność tego twierdzenia powinna budzić wątpliwości.

Wskazuje się również na tendencję do „śmielszego” diagnozowania osobowości dyssocjalnej wśród osób osadzonych w zakładach karnych, w porównaniu z osobami żyjącymi na wolności374.

W toku badań przeprowadzonych w latach 1975-1996 na 204 mężczyznach skazanych lub podejrzanych o zabójstwo lub jego usiłowanie, poddanych obserwacji wynika, że charakteropatią dotknięte było 45%, socjopatią-34%, psychopatią-27%375.

W toku badań przeprowadzonych w 2013 r. na 112 skazanych przebywających w Zakładzie Karnym we Wronkach, przeznaczonym dla recydywistów penitencjarnych, występowanie osobowości dyssocjalnej (nieprawidłowej) stwierdzono 61 razy, zaś psychopatii-2 razy376. Zachowania kryminalne są często interpretowane jako objaw psychopatii377.

373Tamże, s. 260.

374M.L. Liverstein, Disorders of the...,., s. 157.

375B. Kolasiński (recenzja), A. Wolska, „Zabójcy..., 87-88.

376K. Łuczak, Niepsychotyczne zaburzenia psychiczne wśród recydywistów penitencjarnych, „Przegląd Prawniczy, Ekonomiczny i Społeczny”, 2014, nr 2, s. 29. Autorka pod pojęciem „psychopatii'” rozumie dyssocjalne zaburzenia o charakterze organicznym-zob. tamże, s. 30.

377K. Gradoń, Zabójstwo wielokrotne. Profilowanie kryminalne, Warszawa 2010, s. 105. Autor utożsamia pojęcie „psychopatii” z pojęciem antyspołecznego zaburzenia osobowości zdefiniowanego wg klasyfikacji DSM-tamże, s. 105.

Badania dotyczące cierpiących na schizofrenię sprawców zabójstw popełnionych w latach 1981-2011 na terytorium Republiki Czuwaskiej wykazały silną korelację pomiędzy recydywą w tym zakresie, a cechami osobowości dyssocjalnej. Wśród 133 nie-recydywistów, 13 sprawców przypisano cechy tego zaburzenia, w więc u ok. 10%. Natomiast wśród 16 recydywistów, cechy osobowości dyssocjalnej wystąpiły u 5 osób, a więc u ok. 31%378.

W tym świetle za mało prawdopodobny należy uznać wynik badań wskazujących, że u 75% osób naruszających normy prawne diagnozowana jest psychopatia/zaburzenia antyspołeczne379. W tym samym opracowaniu wskazano jednak inne badania, w których wśród osób łamiących normy prawne rozpoznano psychopatię w 31% (mężczyźni) i 11% (kobiety)380, więc jak widać w takim rozrzucie danych gubią się sami autorzy opracowań.

Wśród osób dokonujących samouszkodzeń w ramach izolacji penitencjarnej jest duża liczba osób z zaburzoną osobowością, częściej z osobowością dyssocjalną niż z zaburzeniami nerwicowymi lub upośledzeniem umysłowym381. Wskazuje się, że osoby z osobowością dyssocjalną w sposób odmienny funkcjonują w ramach izolacji penitencjarnej. W ramach zachowań autoagresywnych wśród osadzonych wyróżnia się dwa podstawowe wzorce zachowań: impulsywno-eksplozywny i premedytacyjno-depresyjny. Pierwszy wiąże się z autoagresją w warunkach silnego napięcia psychicznego i znacznego pobudzenia emocjonalnego, a więc w sposób chaotyczny i nieoczekiwany dla otoczenia. Drugi z kolei wiąże się z długotrwale obniżonym nastrojem, poczuciem beznadziei i rezygnacji, jednocześnie działanie jest zaplanowane i przemyślane. Pierwszy z opisanych wzorców jest charakterystyczny dla osób z osobowością dyssocjalną382.

Ponadto zauważyć należy, że choć samobójstwo jako takie nie jest współcześnie uznawane za przestępstwo, to kryminalizowany jest udział w cudzym samobójstwie. W tym kontekście istotne jest, że za jedno ze źródeł samobójstw uważa się właśnie osobowość dyssocjalną383.

Badania wskazują również na dysfunkcje czynności seksualnych u osób z 378A. Golenkov, M. Large, O. Nielssen, A 30-years study of homicide recidivism and schizofrenia, „Criminal Behaviour and Mental Health”, 2013, nr 23, s. 349-352. W publikacji wskazano, że jako cechy osobowości dyssocjalnej rozumieć należy znaczny brak empatii, impulsywność istniejąca w dłuższym okresie oraz społecznie nieodpowiedzialne zachowania-tamże, s. 349.

379Takie dane wskazane przez T. Millona i R. Davisa przywołuje B. Wojciechowska-zob. B. Pastwa-Wojciechowska, Psychopatyczne zaburzenia osobowości..., s. 205.

380Zob. tamże, s. 208-209 i wskazana tam publikacja M. Granna.

381N. Malec, Podkultura więzienna a samouszkodzenia, „Studia Prawnicze i Administracyjne”, 2012 nr 1, s. 129.

382Tamże,s. 126.

osobowością dyssocjalną, co przejawia się w podejmowaniu ryzykownych zachowań seksualnych oraz stosowaniu przemocy seksualnej384. Ponadto wskazuje się również, że

osobowość dyssocjalna jest zaburzeniem niekiedy współwystępującym z pedofilią385. Spośród

72 przebadanych w 2002 r. osądzonych w sprawach o czyn z art. 201 § 1 lub 2 k.k. (w sądach 4 apelacji: lubelskiej, poznańskiej, białostockiej i katowickiej) u 23 stwierdzono osobowość dyssocjalną386. Z kolei z badań przeprowadzonych na podstawie opinii sądowo-psychiatrycznych w sprawach 52 sprawców molestowania seksualnego przebywających w Szpitalu dla Nerwowo i Psychicznie Chorych w Starogardzie Gdańskim w latach 1971-1995 wynika, że u 15 z nich (tj. 29% ogółu) rozpoznano zaburzenia osobowości i osobowość niedojrzałą387.

384M. Janus, A. Szulc, Seksualność osób dyssocjalnych, „Psychiatria Polska” 2016 nr 50(1), s. 195. Autorki utożsamiają pojęcia osobowości dyssocjalnej i antyspołecznej.

385M. Mozgawa, M. Budyn-Kulik, Prawnokarne aspekty pedofilii. Analiza dogmatyczna i wyniki badań

empirycznych, „Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych”, 2006, nr 2, s. 48. Autor i autorka posługują

się pojęciem osobowości nieprawidłowej, nie precyzując w jakiej relacji pozostaje ona do pojęć osobowości dyssocjalnej, antyspołecznej i psychopatii.

386Tamże, s. 65-67. Autor i autorka posługują się pojęciem osobowości nieprawidłowej.

387J. Masłowski, A. Venulet, K. Kołacz, W. Czapski, Próby klasyfikacji typologicznej sprawców molestowania

seksualnego dzieci na podstawie analizy orzeczeń sądowo-psychiatrycznych, „Postępy Psychiatrii i

Neurologii”, 2002, nr 11, suplement 2 (15), s. 42. W publikacji nie wskazano w jakiej relacji pojęcie osobowości niedojrzałej pozostaje w relacji do pojęć osobowości dyssocjalnej, antyspołecznej i psychopatii. Wskazano, że posłużono się kryteriami i terminologii ICD-10, DSM-IV w modyfikacji Beiera i własnej. W opracowaniu wskazuje się również pojęcie osobowości dyssocjalnej, jako jednego z typów dewiacyjnych zachowań seksualnych i zastępczych (parafilii), gdzie typ ten reprezentowało 5% sprawców-tamże, s. 40-42. Co do powyższej kwalifikacji można mieć wątpliwości, albowiem osobowość dyssocjalna nie stanowi parafilii. Jednak jak wskazano w tym opracowaniu, obecne kryteria diagnostyczne mają ograniczenia utrudniające typologię sprawcy-tamże, s. 39.