Poczucie winy

Poczucie winy staje się dzisiaj przedmiotem wzrastającego zainteresowania ze strony psychologów zajmujących się postępowaniem moralnym człowieka, mechanizmem zachowań prospołecznych, socjalizacją osobowości, teorią agresji, czy teorią lęku. Jednocześnie problemy związane z sumieniem, brakiem albo nadmiernym poczuciem winy, można

140P. Kozłowska-Kalisz, Komentarz do art. 1 Kodeksu karnego, SIP LEX, stan prawny na dzień: 15 listopada 2018 r., teza 9.

odnaleźć w zakresie zainteresowań psychologów klinicystów i psychiatrów142.

Pojęcie „poczucie winy” budzi skojarzenia z takimi terminami jak: wina, skłonność do poczucia winy, dyspozycja do reagowania poczuciem winy, poczucie wstydu, poczucie niepokoju, poczucie odpowiedzialności, sumienie, superego, wyrzuty sumienia. Podczas, gdy teologowie, czy filozofowie mówią o winie obiektywnej, to w polu zainteresowań psychologów jest poczucie winy143.

W tym kontekście zwrócić należy uwagę na pojęcie socjalizacji, wprowadzone do socjologii przez E. Durkheima. Najczęściej mowa jest o socjalizacji jako uczeniu się form przystosowania społecznego w środowisku społecznym. Na uczenie to wpływ mają zarówno naśladownictwo, jak i świadome oraz celowe oddziaływanie uspołeczniające ze strony rodziny, czy szkoły. Jest to więc proces wychowania społecznego w szerokim znaczeniu, obejmującym całokształt postaw społecznych, ukształtowanych czynnikami społecznymi i kulturowymi środowiska wychowawczego. Natomiast w węższym znaczeniu socjalizacja rozumiana jest jako proces poznawania norm społecznych, a także nabywania umiejętności dostosowywania się do norm postępowania uznanych w środowisku społecznym. W tym kontekście zwraca się szczególnie uwagę na znaczenie jasności i klarowności norm społecznych i wynikających z nich wymogów. W szczególności cele kształcenia i wychowania oraz zadania z nich wynikające powinny być wyraźnie określone, ponieważ ich niejasność nie skłania do pożądanego zachowania. Jednostki bowiem nie wiedzą, jak mają postępować, co prowadzi do podwyższonej labilności i niepewności144. Należy też wskazać, że proces socjalizacji, w przeciwieństwie do desocjalizacji, oznacza formowanie się osobowości i zachowania jednostki, będącej członkiem grupy, czy zbiorowości, wytwarzającej wzorce uspołecznionej kultury145.

W psychologii poczucie winy jest często analizowane w kontekście moralnego postępowania człowieka, rozwoju zachowań prospołecznych, socjalizacji oraz teorii agresji i lęku. Pojęcie winy w psychologii rozumiane jest w 3 aspektach: rozwojowym, jako niezbędnego elementu kształtowania moralności; jako mechanizmu obronnego; jako psychopatologii, a więc nadmiernego poczucia winy albo jego osłabienia, czy nawet braku146. W aspekcie rozwojowym, poczucie winy jest utożsamiane z rozwojem moralnym, 142D. Buksik, Wrażliwość sumienia. Studium psychologiczne, Warszawa 2003, s. 56.

143S. Kuczkowski, Psychologia poczucia winy, Kraków 2000, s. 17-18.

144J. Piskorski, Resocjalizacja a wielokulturowość-zagadnienia konstrukcyjne, „Humanistyczne Zeszyty Naukowe-Prawa Człowieka”, 2017, nr 20, s. 202-203.

145L. Pustkowiak, Predyktory „kariery” przestępczej młodocianych, Gdańsk 2015, s. 32. 146B. Pastwa-Wojciechowska, W. Zalewski, Wina w prawie..., s. 97.

stanowiącym jeden z podstawowych elementów strukturalnych i funkcjonalnych osobowości. Reguluje on zachowania odnoszące się do norm i zasad współżycia społecznego. Uważa się, że poczucie winy zapobiega tworzeniu się zachowań antyspołecznych, a tym samym wspiera przestrzeganie norm moralnych, społecznych, obyczajowych czy prawnych. Warunkiem niezbędnym dla zaistnienia poczucia winy jest naruszenie przez człowieka zinternalizowanej normy postępowania. Stan poczucia winy ma komponent afektywny, wywołujący przykre emocje dla jednostki, związane z czasowym zachwianiem poczucia własnej wartości oraz komponent motywacyjny, wyrażający się w samooskarżeniu i samoobwinieniu, w postaci wymierzenia sobie kary na poziomie wewnętrznych czynności symbolicznych147.

Moralność i rozwój moralności, jako czynniki istotne w kryminogenezie i analizie psychologicznej sprawcy były już wskazywane przez C. Lombroso. Autor ten wskazywał na niższy stopień rozwoju moralnego, czy wręcz jego brak u „przestępców z urodzenia”. Z kolei H. Eysenck odwoływał się do pojęcia sumienia, zaś moralność związana jest tu z pojęciem socjalizacji, czyli procesem, w którego toku przyswajane są pożądane społecznie odruchy warunkowe. Tak rozumiane sumienie ma zapobiegać czynom kryminalnym poprzez pojawianie się lęku, ilekroć wystąpi możliwość dokonania czynu sprzecznego z normą prawnokarną148. Również E. Durkheim oraz T. Parsons zwracali uwagę, że ludzie często postępują zgodnie ze zinternalizowanymi normami właśnie w celu uniknięcia uczuć takich jak poczucie winy, czy wstydu, a teza ta została dowiedziona w toku eksperymentów prowadzonych przez R. Bosmana i F. van Windena oraz J. Beera, którzy wykazali, że uszkodzenia w części oczodołowej mózgu są powiązane zarówno z zaburzeniami w odczuwaniu poczucia wstydu i winy, jak i z niewłaściwym zachowaniem, np. pacjenci z tym uszkodzeniem, opisujący swoje doświadczenia seksualne, podają intymne szczegóły, pomimo iż nie byli o to pytani149.

Poczucie winy może powstać wówczas, gdy dana osoba dojdzie do wniosku, że zachowując się w określony sposób przekroczyła zinternalizowane przez siebie normy. Z punktu widzenia społecznego dobrze jest, gdy przyswojone przez jednostkę standardy normatywne są zgodne ze standardami panującymi w otoczeniu, tzn. normami moralnymi, prawnymi, czy etycznymi. Innymi słowy, u podstaw tego podejścia tkwi przekonanie, że człowiek kieruje się pewnymi zachowaniami, które sam przyjął jako słuszne i wiążące, czyli

147Tamże, s. 97. 148Tamże, s. 98.

zinternalizował je. Naruszenie tych zinternalizowanych norm prowadzi do krytycznej samooceny i przeżywania związanego z tym poczucia winy, co z kolei wzbudza chęć powrotu do zachowań zgodnych z własnymi standardami postępowania. Jednakże podkreślić należy, że warunkiem dokonania krytycznej samooceny zgodności zachowania z przyjętymi standardami jest zdolność do wglądu, czyli umiejętność oceny własnych motywów, odczuć, impulsów itp. W aspekcie rozwojowym poczucie winy może być więc postrzegane jako w miarę stały składnik osobowości150.

Natomiast poczucie winy w kontekście mechanizmów obronnych, rozumiane jest jako metody radzenia sobie z wewnętrznymi konfliktami w celu ochrony osobowości (ego), zmniejszenia lęku, frustracji, przy czym na ogół mechanizmy te są nawykowe i nieuświadomione. Poczucie winy zostało wprowadzone przez Z. Freuda i umocnione przez psychoanalityków. Należy przy tym odróżnić pojęcie winy od pojęcia wstydu. Poczucie winy to przekonanie, że jest się grzesznym, że popełniło się złe czyny. Natomiast wstyd to poczucie bycia postrzeganym jako zły, postępujący niewłaściwie, przy czym obserwatorzy dokonujący tej odczuwanej oceny znajdują się poza ja151. Odnosząc się do Z. Freuda można powiedzieć, że samo poczucie wstydu wynika z lęku dziecka przed utratą miłości rodzica oraz lęku społecznego (obawy przed reakcją wspólnoty) w przypadku dorosłego. Poczucie wstydu nie powstrzyma przed wyrządzeniem zła, jeśli tylko istnieje pewność, że autorytet (rodzic, społeczeństwo) nie dowie się o tym lub nie będzie mógł na to zareagować. Zmiana w postaci zaistnienia poczucia winy zachodzi dopiero wtedy, gdy autorytet zostaje zinternalizowany przez wzniesienie superego. Tym samym dopiero w tym momencie można mówić o sumieniu i poczuciu winy. Superego dręczy „grzeszne” ego tymi samymi doznaniami lęku, z tą różnicą, że przed superego, w przeciwieństwie do „zewnętrznego” autorytetu, nie sposób niczego ukryć, nawet jedynie myśli152. Należy przy tym zauważyć, że poczucie wstydu może spowodować poprawę zachowania, ale może też być przyczyną stresu i prowadzić do wykluczenia z danej wspólnoty153.

Szczególnie należy zwrócić uwagę na tzw. moralne mechanizmy obronne, polegające na podtrzymaniu dobrej samooceny, pomimo naruszenia własnych moralnych zasad. Można tu wyróżnić: racjonalizację złych czynów jako środków do wyższego dobra; eufemizmy-nazywanie „złych” czynów mniej negatywnymi nazwami; porównania-porównywanie 150B. Pastwa-Wojciechowska, W. Zalewski, Wina w prawie..., s. 98.

151Tamże, s. 100.

152Z. Freud, Kultura jako źródło..., s. 97-98.

własnych złych uczynków z jeszcze gorszymi czynami innych ludzi; rozmycie dzielenie się winą z innymi; przemieszczenie odpowiedzialności-uzasadnienie złych czynów jako dopuszczonych przez jakiś wyższy autorytet; wyparcie konsekwencji-zignorowanie negatywnych konsekwencji swoich czynów; dehumanizacja ofiar swoich czynów; zewnętrzna atrybucja winy-obwinianie ofiar, np. o sprowokowanie sprawcy do dokonania złego uczynku154.

Wskazuje się przy tym, że istnienie zjawiska internalizacji przez jednostkę norm panujących w danej grupie społecznej wynika z ograniczonej racjonalności oraz ewolucji. Internalizacja norm pozwala na ograniczenie kalkulacji kosztów i zysków przy wyborach, poprzez zastąpienie ich prostymi moralnymi wskazówkami postępowania. Z tego względu, jednostki internalizujące normy mają większe korzyści, niż te, które tego nie czynią, stąd też psychologiczny mechanizm internalizacji jest ewolucyjnie uzasadniony155. Istotny jest tutaj również fakt, że sumienie przeciwdziała nie tylko działaniom na szkodę krewnych, ale również brakowi działania na ich korzyść. Tym samym pozostaje potwierdzony tu aksjomat, że mechanizmy psychiczne wyewoluowały, gdyż zwiększały łączne przystosowanie organizmu156. Zatem trafne jest spostrzeżenie, że choć brak poczucia winy może prima facie wydawać się użyteczny, to jednak deficyt ten upośledza zdolność tworzenia związków międzyludzkich. Człowiek zostaje pozbawiony „moralnego kompasu”, który posiada większość ludzi157.