Psychologiczna teoria winy

Wskazuje się, że historia winy w prawie karnym to spór pomiędzy szkołami: psychologiczną i normatywną439. Rozwój nauki prawa karnego od średniowiecza szedł w kierunku coraz szerszego uwzględnienia nastawienia woli sprawcy do jego czynu, powodując wyraźne przeobrażenie. Jako źródło tego przeobrażenia wskazywano na XVI-wieczne prawo kanoniczne, kładące coraz większy akcent na psychologiczne podłoże zachowań ludzkich. Do wzrostu znaczenia stosunku psychicznego sprawcy do czynu przyczynił się również rozwój nauki o przypisywalności (Imputationslehre). Założenia tej nauki zostały rozwinięte w XVII w. przez jednego z propagatorów koncepcji prawa naturalnego-S. Pufendorfa i w XVIII w. przeniesione do nauki prawa karnego. Z czasem w ramach refleksji nad przypisywalnością dokonano podziału na obiektywne i subiektywne przypisanie (imputatio facti i imputatio iuris). Imputatio facti oznaczało przypisanie czynu jako dzieła woli sprawcy. Z kolei imputatio iuris wiązano się według wzorca prawa rzymskiego z pojęciami dolus i culpa440. Rozróżnienie na imputatio facti i imputatio iuris zostało dokonane przez Alexandra Baumgartena w jego dziele pt. „Initia Philosophiae Practicae Primae”. Autor ten wskazał, że gdy sąd odwołuje się do imputatio iuris, to określone okoliczności mogą spowodować brak prawnych konsekwencji czynu, pomimo że czyn ten odpowiada definicji przestępstwa. Baumgarten używał pojęcia ex-culaptio (ekskulpacja), gdy mówił o wyłączeniu stosowania prawa, natomiast pojęcie excusatio służyło mu do sytuacji, w której odpowiedzialność prawna

438M. Cieślak, S. Waltoś (red.), Marian Cieślak. Dzieła..., s. 248. 439B. Pastwa-Wojciechowska, W. Zalewski, Wina w prawie...,s. 91.

była redukowana441. W XVIII w., czyli w okresie, w którym w nauce niemieckiej dzieła twórców były już spisywane w języku niemieckim, zaczęto używać pojęć Zurechnung („przypisanie”) lub też pojęcia Zurechnung zur Schuld (przypisanie winy). Nie oznaczało to jednak jeszcze wejścia pojęcia „wina” do prawa karnego. Centralne miejsce w obszarze dzisiaj wyznaczanym pojęciem winy zajmowały takie sformułowania jak „subiektywne podstawy karalności” (subjectibe Gruende der Strafbarkeit), „przestępne ukształtowanie się woli” (verbrecherische Willenbestimmung), lub też pojęcie przypisywalności (Imputabilitat lub Zurechenbarkeit). Pojęcie przypisywalności aktualność swą zachowało do XIX w.442

Przejawiająca się w okresie klasycyzmu, reprezentowanego, m.in. przez A. Feuerbacha tendencja do rozwoju idei okresu Oświecenia na płaszczyźnie normatywnej i rozwoju abstrakcyjnych pojęć, prowadziła do szczególnie bujnego rozwoju tej części nauki prawa karnego, w której dokonywano rozróżnienia intelektualnych (subiektywnych) podstaw naruszenia przepisów karnych (w płaszczyźnie określenia przesłanek przypisania). Tendencja do tworzenia ogólnych, syntetycznych zasad przyoblekanych w formuły jurydyczne, pogłębiła się w niemieckiej nauce prawa karnego w XIX w., pod wpływem filozofii idealistycznej Kanta, Fichtego, Schellinga, Schopenhauera oraz Hegla. Niemiecka nauka wyewoluowała w kierunku abstrakcyjnego, spekulatywnego myślenia, co było przejawem skłonności do drobiazgowego ujmowania różnorodności zjawisk, w tym zjawisk psychicznych w formuły prawne. Przejawem tego podejścia było tworzenie rozróżnień form zamiaru i jego zależności od sposobu powstania woli (zamiar przemyślany, zamiar nagły), stosunku czasowego zachodzącego treścią woli sprawcy, a jego czynem i stopnia określoności treści woli. Główna idea Oświecenia traktującego człowieka jako podmiot myślący, niepodległy w rozumowaniu, stanowiąca istotę kantyzmu, znajdowała odbicie właśnie w dziełach A. Feuerbacha443

Szkoła psychologiczna zakłada więc, że istota winy leży w dziedzinie woli. Zdaniem wspomnianego A. Feuerbacha, ustawą karną można uregulować tylko taką sferę zachowań, w których kara będzie przeszkadzać czynowi i gdzie istnieje możliwość wpływu na zachowanie, co zakłada istnienie świadomości bezprawności czynu. Istota czynu w założeniach szkoły psychologicznej polegać ma więc na tym, że sprawca kieruje pragnienie naruszenia ustawy,

441K. R. Westphal, Kant on the State, Law, and Obedience to Authority in the Alleged „Anti-Revolutionary”

Writings, „Journal of Philosophical Research”, 1992, nr 17 i wskazana tam literatura (w antologii: B. S. Byrd,

J. Hruscka, Kant and Law, Abingdon 2006) 442M. Król-Bogomilska, „Formy winy” w..., s. 28. 443Tamże, s. 28-29.

ze świadomością bezprawności. W konsekwencji, nieumyślność cechująca się brakiem takiej woli leżeć będzie poza zakresem zachowań zawinionych albo też będzie do nich włączona na podstawie sztucznych konstrukcji, takich jak wola negatywna444. Wspomniany Feuerbach z kolei wskazywał, że wina nieumyślna stanowić będzie bezprawne postanowienie woli co do działania bądź zaniechania, z którego zgodnie z prawem natury powstaje naruszenie, którego sprawca nie ma zamiaru dokonać. Autor ten wyróżnił 4 rodzaje winy nieumyślnej: nieumyślność (gdy sprawca miał świadomość związku przyczynowego pomiędzy zachowaniem, a skutkiem, ale skutku tego nie miał zamiaru zrealizować); nieznajomość ustawy (gdy czyn popełniony został przez osobę nieznającą ustawy karnej); pośpiech (gdy sprawca nie dokonał subsumpcji stanu faktycznego pod przepis ustawy karnej); nieprzemyślenie (gdy sprawca nie przemyślał związku przyczynowego). Tym samym Feuerbach z ustawy karej wywodził skierowany do każdego człowieka zdolnego do poniesienia odpowiedzialności karnej nakaz przemyślenia swojego czynu, wysilenia zdolności percepcyjnych, nakierowanych na ustawę karną i skutki czynu. Wymieniony uczony jako warunek przypisania winy wskazywał świadomość bezprawności czynu, lecz w praktyce warunek ten nie stanowił funkcji gwarancyjnej, a to z uwagi na istnienie domniemania znajomości prawa445.

M. Rodzynkiewicz wskazuje, że wbrew interpretacjom W. Woltera, w ramach teorii psychologicznej wina nie zamyka się jedynie w sferze „bytu”. Tak skrajne ujęcie nie było nigdy reprezentowane „na serio” w doktrynie prawa karnego. Prowadziłoby ono bowiem do trudnego pytania czym różni się stosunek psychiczny, w którym wina ma się wyczerpywać, w odniesieniu do czynu zabronionego i czynu prawnokarnie indyferentnego. Zdaniem tego autora wnikliwa lektura wywodów zwolenników ujęcia psychologicznego prowadzi do wniosku, że nie wyłączali oni elementu powinności z pojęcia winy, uznając że określona zaszłość psychiczna staje się winą dopiero poprzez odwołanie do jej treści (tzw. treść aktu woli), którą jest ukierunkowanie aktu psychicznego sprawcy na zachowanie zabronione. Innymi słowy, jako warunek zakwalifikowania jakiegoś zachowania jako zawinionego zwolennicy teorii psychologicznej wskazywali sytuację, gdy sprawca treścią swojej woli obejmuje coś, co treścią tą być nie powinno446.

444B. Pastwa-Wojciechowska, W. Zalewski, Wina w prawie...,s. 91.

445P. Zakrzewski, Stopień winy w ujęciu teorii psychologicznej, monografia, stan prawny na dzień: 20 listopada 2018 r., SIP LEX.

446M. Rodzynkiewicz, Pojęcie winy w prawie karnym-próba analizy krytycznej na tle ujęcia relacyjnego, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny”, 1992, nr 3, s. 11.

Polski Kodeks karny z 1932 r. oparty został o psychologiczną koncepcję winy. Według motywów jego projektodawców opowiedziano się wyraźnie po stronie teorii woli, co występuje w wyrazach „gdy sprawca chce je popełnić”, tj. Kodeks ten kładł nacisk na przestępne postanowienie, nakierowane na przyszły czyn, powodujący zmianę w świecie zewnętrznym sprzeczną z prawem447. Jak twierdził J. Makarewicz, nowożytne prawo domaga się, aby warunkiem poczytania sprawcy danego skutku przestępnego był stosunek zachodzący pomiędzy skutkiem, a nastrojem psychicznym sprawcy, aby po stronie sprawcy zachodziła wina. Zasadą jest więc odpowiedzialność za skutek zawiniony. O skutku zawinionym można mówić wtedy, gdy sprawca skutku tego pragnął. I z tego powodu działał lub zmierzając do innego celu godził się na ten skutek i objął go swoją wolą-wtedy mowa jest o złym zamiarze (dolus), albo sprawca skutek dany przewidział albo mógł przewidzieć, ale wcale go nie chciał-zachodzi wtedy wina nieumyślna (culpa). Tak wina umyślna, jak i wina nieumyślna odnosić się może nie tylko do skutku jako zmiany w w świecie zewnętrznym, ale także do stanu przestępnego, który nie przedstawia się jako zmiana w świecie zewnętrznym, ale jako sytuacja mająca poważne znaczenie prawne. Chodzi tu o przestępstwa oparte na sprowadzeniu niebezpieczeństwa, polegające nie na zmianie w świecie zewnętrznym, lecz na groźnej sytuacji, z której wyniknąć mogą niepożądane zmiany448. Akcent teorii psychologicznej, położony na „chcenie” zapewnił tej teorii wpływ na regulacje prawnokarne również po odejściu od niej, czego przykładem jest intelektualno-woliatywna konstrukcja strony podmiotowej czynu zabronionego449.

Zwraca się więc uwagę, że na gruncie prawa karnego psychologiczna teoria winy, polegająca na ujęciu winy jako intelektualno-wolicjonalnego stosunku sprawcy do czynu, ma już znaczenie jedynie historyczne albowiem abstrahuje od oceny okoliczności, w których sprawca popełnił czyn zabroniony, a więc od okoliczności, które często nie pozwalają negatywnie ocenić wskazanego wyżej stosunku450.

447B. Pastwa-Wojciechowska, W. Zalewski, Wina w prawie..., s. 93.

448A. Grześkiak, K. Wiak (red.), Juliusz Makarewicz. Kodeks karny z komentarzem, Lublin 2012, s. 75. 449B. Pastwa-Wojciechowska, W. Zalewski, Wina w prawie..., s. 91.