3.1. OGÓLNE ZAŁOŻENIA BADAWCZE
W ramach projektu badawczego własnego „Modele i determinanty wyboru strategii komercjalizacji nowych technologii i innowacyjnych rozwiązań”, finansowanego przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego i realizowa-nego w latach 2009–2012, prowadzone były badania empiryczne. Głównym celem badań była identyfikacja modeli procesu komercjalizacji stosowanych przez przedsiębiorstwa polskie i zagraniczne1 oraz czynników warunkujących wybór tych modeli.
3.1.1. Określenie zbiorowości i zasady doboru jednostek do próby
Pierwszym krokiem w procesie badawczym była analiza ilościowa bada-nego rynku (analiza potencjalnych respondentów, którzy mieli uczestniczyć w badaniu). W tym celu przyjęto pewne założenia dotyczące charakterystyki badanych przedsiębiorstw oraz wyboru sektorów objętych analizą2.
Jak wynika z wcześniejszych badań i obserwacji praktyki gospodarczej, procesy komercjalizacji dokonywane są zwykle przez przedsiębiorstwa innowa-cyjne3 działające w sektorach podlegających szybkim zmianom technologicz-nym. Celem stało się więc wyszukanie i analiza tego typu przedsiębiorstw.
1 Przedsiębiorstwo zagraniczne zostało zdefiniowane jako przedsiębiorstwo zarejestrowane i działające na terenie innego kraju niż Polska.
2 Sektor, za M. Porterem, zdefiniowano jako część przemysłu grupującą przedsiębiorstwa produkujące wyroby lub usługi o podobnym przeznaczeniu; w niniejszej pracy – zaspokajające podobne potrzeby – komunikowania się i ochrony zdrowia. Por. M. Porter, Strategia konkurencji. Metody analizy sektorów i konkurentów, PWE, Warszawa 2000, s. 23.
3 W przypadku przedsiębiorstwa innowacyjnego przyjęto definicję zgodną z metodologią Oslo opracowaną przez Organizację Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (Organization for Economic Co-operation and Development – OECD), która wyznacza wytyczne metodologiczne dotyczące badań statystycznych innowacji technicznych (działalności innowacyjnej, tzn. metodą podmiotową; tematem badań jest działalność innowacyjna i zachowania innowacyjne przedsię-biorstwa jako całości) w sektorze przedsiębiorstw w przemyśle i w tzw. sektorze usług rynkowych.
Przyjęto, że badana zbiorowość to przedsiębiorstwa, które tworzą lub pozy-skują wyniki badań naukowych (przed lub po ich opatentowaniu) lub/i wprowa-dzają je na rynek bądź wprowawprowa-dzają na rynek stworzone na ich podstawie innowacje produktowe (usługowe).
W Polsce w roku 2010 funkcjonowało 1,7 mln przedsiębiorstw4. Z badania zostały wyłączone te spośród nich, które nie podejmują działalności badawczo- -rozwojowej (nie prowadzą własnych prac B+R i nie pozyskują ich na ze-wnątrz). Badana populacja nie jest też równoznaczna z przedsiębiorstwami podejmującymi działalność innowacyjną. W Polsce według danych GUS, dzia-łalność innowacyjną podejmowało w latach 2009–2011 496,4 tys. przed-siębiorstw, czyli około 20% populacji, z czego niespełna połowa (209,1 tys.) to przedsiębiorstwa usługowe (287,3 tys. to innowacyjne przedsiębiorstwa przemy-słowe)5. Działalność innowacyjna nie oznacza jeszcze prowadzenia prac B+R, jednak realizowanie takich projektów z pewnością sytuuje dane przedsiębior-stwo w gronie firm innowacyjnych. Przedsiębiorstwa innowacyjne stanowią zatem dobry punkt wyjścia do poszukiwania firm prowadzących prace B+R.
Zawężenie populacji będącej przedmiotem badania do przedsiębiorstw, któ-re tworzą lub pozyskują wyniki badań naukowych (przed lub po ich opatento-waniu) i/lub wprowadzają je na rynek, bądź wprowadzają na rynek stworzone na ich podstawie innowacyjne produkty lub usługi, skutkowało dalszymi ograni-czeniami liczebności populacji. Według danych GUS w 2009 r. w Polsce zaledwie 842 przedsiębiorstwa prowadziły własne prace B+R, kolejne 1352 podmioty kupowały B+R lub licencje6. Liczebność populacji polskich przedsię-biorstw spełniających przyjęte w badaniu kryteria należy zatem przyjąć jako 2194. Liczba ta jest zatem bardzo mała w odniesieniu do ogólnej liczby przed-siębiorstw innowacyjnych, a tym bardziej do całej populacji przedprzed-siębiorstw w Polsce.
Niestety, tak zdefiniowana populacja rodzi problemy z dostępnością rzetel-nego operatu losowania. Wydawać by się mogło, że baza przedsiębiorstw innowacyjnych będąca w zasobach GUS może stanowić operat losowania pod-miotów do badania projektów w sektorze gospodarki. Mówimy jednak o lide-rach innowacyjności wśród polskich przedsiębiorstw. Losowanie spośród takiej populacji mogłoby spowodować dobór próby, który nie gwarantowałby
Przedsiębiorstwo innowacyjne to przedsiębiorstwo, które w danym okresie (najczęściej trzyletnim) wprowadziło na rynek przynajmniej jedną innowację techniczną (nowy lub istotnie ulepszony produkt bądź nowy lub istotnie ulepszony proces technologiczny). To takie przedsiębiorstwo, które posiada wysoką zdolność do tworzenia, wdrażania i upowszechniania różnego rodzaju innowacji. Por. http://www.oecd.org/dataoecd/35/61/2367580.pdf.
4 Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2010–2011, PARP, Warszawa 2012, s. 21.
5 Por. Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach 2009–2011, GUS, Warszawa 2012, s. 7.
cji celów badania. Dlatego na potrzeby badania opracowano operat przedsię-biorstw B+R w Polsce (szerzej na ten temat w dalszej części rozdziału).
Trudności, jakie pojawiły się w odniesieniu do populacji polskich przedsię-biorstw B+R, nasiliły się w przypadku badań podmiotów zagranicznych. Bada-nia nie ograniczały się z założeBada-nia do konkretnego kraju, stąd pozyskanie dostępu do odpowiedniej bazy danych podmiotów spełniających warunki brzegowe było wręcz niemożliwe.
Dobierając jednostki do próby, przyjęto również, że dodatkowym kryterium wyboru przedsiębiorstw do badania, świadczącym o ich innowacyjnym charak-terze, był też aktywny udział w wydarzeniach promujących innowacje i łączą-cych partnerów biznesowych, takich jak: konferencje; targi handlowe; przyna-leżność do organizacji zrzeszających innowacyjne przedsiębiorstwa; udział w konkursach na najlepszy innowacyjny produkt lub technologię.
Te przedsiębiorstwa, które dokonują procesów komercjalizacji nowych technologii, w większości przypadków działają w sektorach podlegających szybkim zmianom technologicznym, określanych także mianem sektorów wysokich technologii lub sektorów high-tech7. OECD do sektorów high-tech
zalicza następujące przemysły: produkcja statków powietrznych i kosmicznych; produkcja wyrobów farmaceutycznych; produkcja maszyn biurowych i kompu-terów; produkcja sprzętu i urządzeń radiowych, telewizyjnych i komunikacyj-nych; produkcja instrumentów medycznych, precyzyjnych i optycznych, zega-rów i zegarków8. Z analizy takich źródeł, jak:
7 Powszechnie jako high-tech określa się sektory lub produkty, „które w porównaniu z pozo-stałymi sektorami i produktami cechują się wyższym udziałem wydatków na badania i rozwój (B+R) w wartości finalnej”. Por. E. Wojnicka i in., Perspektywy rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw wysokich technologii w Polsce do roku 2020, Wyd. PARP, Warszawa 2006, s. 7. Za podstawowe kryterium zaliczania przedsiębiorstwa do sektora wysokiej technologii przyjmuje się najczęściej intensywność prac naukowo-badawczych, mierzoną głównie wysokością nakładów na B+R w stosunku do wartości produkcji sprzedanej. Oprócz wysokiej naukochłonności, sektory i dziedziny zaliczane do wysokiej technologii charakteryzują się ponadto: wysokim poziomem innowacyjności, dużą liczbą posiadanych patentów i/lub licencji, krótkim cyklem życiowym wyrobów i procesów oraz szybkim procesem „dewaluacji” opracowywanych i stosowanych technologii, szybką dyfuzją innowacji technologicznych, wysokim poziom zatrudnienia personelu naukowo-technicznego oraz wzrastającym zapotrzebowaniem na tego typu wysoko kwalifikowany personel, dużymi nakładami kapitałowymi, wysokim ryzykiem inwestycyjnym i szybkim „sta-rzeniem się” inwestycji, wysokim poziomem rotacji wyposażenia technicznego, ścisłą współpracą naukowo-techniczną z innymi firmami wysoko technologicznymi oraz ośrodkami naukowymi w kraju i za granicą, wzmagającą się konkurencją o charakterze międzynarodowym. Por. również: K. Matusiak, Wysoka technika, [w:] Innowacje i transfer technologii. Słownik pojęć, PARP, Warszawa 2008, s. 379; Nauka i technika 2005, GUS, Warszawa 2006, s. 208; A. Zakrzewska- -Bielawska, Relacje między strategią a strukturą organizacyjną w przedsiębiorstwach sektora wysokich technologii, Wyd. Politechniki Łódzkiej, Łódź 2011, s. 20.
8 Nauka i technika 2007, GUS, Warszawa 2009, s. 200; W.M. Grudzewski, I.K. Hejduk, Za-rządzanie technologiami. Zawansowane technologie i wyzwanie ich komercjalizacji, Wyd. Difin, Warszawa 2008, s. 31.
− raporty i opracowania sporządzane przez znane na świecie firmy konsultin-gowe (np. Ernst & Young, Booz & Company),
− informacje udostępniane przez giełdy, na których notowane są szybko rozwijające się przedsiębiorstwa opierające swój rozwój na nowych techno-logiach (NASDAQ, NewConnect),
− statystyki publikowane przez instytucje zajmujące się ochroną własności intelektualnej – Światową Organizację Własności Intelektualnej (World In-tellectual Property Organization – WIPO) i Europejską Organizację Patento-wą (European Patent Organization – EPO),
wynika, że szczególnie dwie grupy sektorów mają wyjątkowo silny wpływ na kształtowanie przyszłości przy wykorzystaniu narzędzi, jakimi są nowe techno-logie, i to w nich notuje się dużą intensywność procesów komercjalizacji. Można do nich zaliczyć:
• sektor ochrony zdrowia (OZ) – (Life Sciences), w skład którego wcho-dzą przedsiębiorstwa reprezentujące przemysły: farmaceutyczny, biotechnolo-giczny, kosmetyczny i produkujące sprzęt medyczny oraz
• sektor technologii informacyjno-komunikacyjnych (Information and
Communications Technologies – ICT) obejmujący przedsiębiorstwa działające
w przemyśle informatycznym, telekomunikacyjnym i elektronicznym9.
Szybki rozwój tych sektorów oraz ich aktywny udział procesach innowa-cyjnych potwierdzają również dane Głównego Urzędu Statystycznego. Do najbardziej aktywnych innowacyjnie przedsiębiorstw w latach 2009–2011 były zaliczane te podmioty, które produkują wyroby farmaceutyczne, komputery, wyroby elektroniczne i optyczne oraz prowadzą usługi w zakresie telekomuni-kacji, informacji, a także działalność związaną z oprogramowaniem10.
Sektory ochrony zdrowia i technologii informacyjno-komunikacyjnych cha-rakteryzuje intensywna konkurencja i ciągłe dążenie do usprawniania oferowa-nych produktów i usług. Posiadają one ponadto nieograniczony potencjał rozwojowy, silnie wpływają na inne sektory gospodarki i mogą je kształtować11. Choć ich charakter, ze względu na to, że zaspokajają zupełnie inne potrzeby
9 Ze względu na rosnące znaczenie biotechnologii na świecie pierwotnie planowano porów-nywać sektor ICT oraz sektor biotechnologii, ale w wyniku przeprowadzonych wywiadów z przedstawicielami przedsiębiorstw biotechnologicznych (targi biotechnologiczne) i przedstawi-cielami firm doradczych w tym sektorze (np. Biotech Consulting) okazało się, że przedsiębiorstwa biotechnologiczne w Polsce stanowią zbyt nieliczną grupę, aby można ją porównywać chociażby z firmami z sektora ICT.
10 Działalność innowacyjna przedsiębiorstw…, s. 22–23.
11 O dużym potencjale sektora ICT mogą świadczyć ciągle rosnące wyniki sprzedaży i wzrost jego udziału w produkcie krajowym brutto (PKB), jak również prognozy sporządzane na kolejne lata. Por. Industry Report: Telecoms and Technology August 2011, The Economist Intelligence Unit Limited 2011, wwww.eiu.com/technology [dostęp 23.03.2012].
odbiorców, jest różny, to spełniają bardzo ważne funkcje zarówno z punktu widzenia gospodarczego, jak i społecznego.
Fakt, że zarówno sektory ICT, jak i ochrony zdrowia są zaliczane do sekto-rów podlegających szybkim zmianom technologicznym (mają podobną charak-terystykę) nie musi oznaczać, że przedsiębiorstwa w nich działające stosują takie same modele procesu komercjalizacji. Różne specyficzne uwarunkowania związane z funkcjonowaniem przedsiębiorstw w tych sektorach mogą wpływać na decyzje dotyczące kształtu procesu komercjalizacji12. Z tego względu, aby zidentyfikować potencjalne różnice w modelach procesów komercjalizacji, zdecydowano się na wybór tych właśnie sektorów jako tła (przedmiotu) prowa-dzonych badań empirycznych.
Wybrane sektory stanowiły podstawowe warstwy w badaniu. Przyporząd-kowanie przedsiębiorstw do kategorii sektora ochrony zdrowia lub sektora ICT zostało dokonane na podstawie deklarowanego przez nie kodu PKD 2007 lub w przypadku przedsiębiorstw zagranicznych odpowiadającemu mu kodu klasy-fikacji NACE Rev. 2. Tabela 3.1 pokazuje, jakie podklasy klasyklasy-fikacji PKD 2007 brano pod uwagę, identyfikując na potrzeby badania przedsiębiorstwa i przypisując je do dwóch sektorów. W załączniku nr 1 do niniejszej pracy został zawarty bardziej szczegółowy opis zakresu wybranych podklas.
Ochrona zdrowia może kojarzyć się z organizacjami takimi, jak szpitale czy jednostki opieki medycznej (w klasyfikacji PKD określane terminem „opieka zdrowotna i pomoc społeczna”). Należy w tym miejscu wyraźnie zaznaczyć, że tego typu podmioty nie były przedmiotem badania.
Identyfikując zbiorowość przedsiębiorstw i tworząc operat losowania nie-zbędny do dalszych badań, zastosowano różne metody zbierania informacji. Korzystano przy tym zarówno ze źródeł pierwotnych, jak i wtórnych. W celu identyfikacji przedsiębiorstw spełniających pożądane z punktu widzenia celów badania kryteria, zapoznano się z danymi pochodzącymi z:
• publikatorów statystycznych GUS, OECD i Eurostatu, • studiów i analiz publikowanych przez GUS,
• raportów z badań i opracowań publikowanych przez różne organizacje (PKPP Lewiatan, Krajowa Izba Gospodarcza i inne),
• stron internetowych instytucji zrzeszających innowacyjne przedsiębior-stwa, organizujących konkursy na najbardziej innowacyjny produkt (np. PARP),
• stron internetowych targów lub konferencji,
• rankingów najbardziej innowacyjnych przedsiębiorstw publikowanych przez „Rzeczpospolitą” i inne.
12 Do uwarunkowań tych można zaliczyć na przykład specyficzne regulacje prawne, rodzaj tworzonych innowacji lub technologii, segmenty odbiorców i ich potrzeby itp.
Tabela 3.1. Wybór sektorów do badania w kontekście polskiej Klasyfikacji Działalności
Gospo-darczej (PKD) 2007
Sektor ochrony zdrowia (OZ) Symbol z PKD
2007 Nazwa podklasy
C. Przetwórstwo przemysłowe
20.42.Z* Produkcja wyrobów kosmetycznych i toaletowych 21.10.Z Produkcja podstawowych substancji farmaceutycznych 21.20.Z* Produkcja leków i pozostałych wyrobów farmaceutycznych
26.60.Z Produkcja urządzeń napromieniowujących, sprzętu elektromedycznego i elektroterapeutycznego 32.50.Z* Produkcja urządzeń, instrumentów oraz wyrobów medycznych, włączając dentystyczne M. Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna
72.11.Z Badania naukowe i prace rozwojowe w dziedzinie biotechnologii
72.19.Z* Badania naukowe i prace rozwojowe w dziedzinie pozostałych nauk przyrod-niczych i technicznych
Sektor technologii informacyjno-komunikacyjnych (ICT)
C. Przetwórstwo przemysłowe
26.11.Z* Produkcja elementów elektronicznych
26.20.Z* Produkcja komputerów i urządzeń peryferyjnych 26.30.Z* Produkcja sprzętu (tele)komunikacyjnego
26.40.Z* Produkcja elektronicznego sprzętu powszechnego użytku
26.80.Z Produkcja magnetycznych i optycznych niezapisanych nośników informacji 27.31.Z* Produkcja kabli światłowodowych
27.90.Z* Produkcja pozostałego sprzętu elektrycznego
28.23.Z* Produkcja maszyn i sprzętu biurowego, z wyłączeniem komputerów i urzą-dzeń peryferyjnych
28.99.Z* Produkcja pozostałych maszyn specjalnego przeznaczenia, gdzie indziej nie-sklasyfikowana
J. Informacja i komunikacja
61.10.Z* Działalność w zakresie telekomunikacji przewodowej
61.20.Z* Działalność w zakresie telekomunikacji bezprzewodowej, z wyłączeniem telekomunikacji satelitarnej
61.30.Z* Działalność w zakresie telekomunikacji satelitarnej 61.90.Z Działalność w zakresie pozostałej telekomunikacji 62.01.Z* Działalność związana z oprogramowaniem
62.09.Z* Pozostała działalność usługowa w zakresie technologii informatycznych i komputerowych
63.11.Z* Przetwarzanie danych; zarządzanie stronami internetowymi (hosting) i po-dobna działalność
63.12.Z Działalność portali internetowych
Źródło: opracowanie własne na podstawie polskiej Klasyfikacji Działalności Gospodarczej PKD 2007.