Przedmioty i zakres ochrony własności intelektualnej

Własność intelektualna według definicji Światowej Organizacji Własności Intelektualnej (The World Intellectual Property Organization) odnosi się do wytworów umysłu: wynalazków, utworów literackich i artystycznych oraz symboli, nazw, grafiki i wzorów stosowanych w handlu⁵⁷. W zależności od tego, co chcemy skomercjalizować i jakiego rodzaju zasoby chcemy chronić, możemy mówić o dwóch istotnych obszarach ochrony własności intelektualnej. Na własność intelektualną składają się prawa autorskie i własność przemysłowa58.

Przepisy prawa dotyczące prawa autorskiego reguluje ustawa z 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych, w literaturze polskiej zagadnienie to szeroko opisywane i komentowane jest przez chociażby takich specjalistów jak J. Barta i R. Markiewicz59. Przedmiotem prawa autorskiego jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia (utworu). Jak określa ustawa o prawie autorskim w szczególności przedmiotem prawa autorskiego są utwory: wyrażone słowem, symbolami matematycznymi, znaka-mi graficznyznaka-mi (literackie, publicystyczne, naukowe, kartograficzne oraz pro-gramy komputerowe), plastyczne, fotograficzne, lutnicze, wzornictwa przemy-słowego, architektoniczne, architektoniczno-urbanistyczne, urbanistyczne, mu-zyczne i słowno-mumu-zyczne, sceniczne, sceniczno-mumu-zyczne, choreograficzne i pantomimiczne, audiowizualne (w tym filmowe)60.

Prawo autorskie przysługuje twórcy, o ile ustawa nie stanowi inaczej. Przyjmuje się, że twórcą jest osoba, której nazwisko w tym charakterze

57 www.wipo.org

58 Problematykę ochrony własności intelektualnej reguluje zarówno szereg konwencji mię-dzynarodowych i aktów prawna wspólnotowego, jak również przepisy krajowe. W zakresie ochrony praw autorskich: konwencja berneńska o ochronie dzieł literackich i artystycznych z dnia 9.09.1886 r; dyrektywa 2006/116/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 12.12.2006 r. w sprawie czasu ochrony prawa autorskiego i niektórych praw pokrewnych; dyrektywa 2009/24/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23.04.2009 r. w sprawie ochrony prawnej programów komputerowych; ustawa z dnia 4.02.1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych. W za-kresie ochrony własności przemysłowej: konwencja związkowa paryska z dnia 20.03.1883 r. o ochronie własności przemysłowej; dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/95/WE z dnia 22.10.2008 r mająca na celu zbliżenie ustawodawstw państw członkowskich odnoszących się do znaków towarowych; rozporządzenie Rady WE nr 6/2002 z dnia 12.12.2001 r. w sprawie wzorów wspólnotowych; rozporządzenie Rady WE nr 207/2009 z dnia 26.02.2009 r. w sprawie wspólnotowego znaku towarowego; ustawa z dnia 30.06.2000 r. Prawo własności przemysłowej Dz. U. 2003, nr 119, poz. 1117 z późn. zm.

59 J. Barta, R. Markiewicz, P. Fajgielski, Ochrona danych osobowych. Komentarz, Wolters Kluwer Polska – LEX, Kraków 2011; J. Barta, R. Markiewicz, Prawo autorskie i prawa pokrew-ne, Wolters Kluwer , Kraków 2008; J. Barta, R. Markiewicz, Telewizja interaktywna a prawo autorskie, Wolters Kluwer, Kraków 2007.

60 Ustawa z dnia 4.02.1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych, Dz. U. 1994, nr 24, poz. 83 z późn. zm.

doczniono na egzemplarzach utworu lub której autorstwo podano do publicznej wiadomości w jakikolwiek inny sposób w związku z rozpowszechnianiem utworu. Prawo autorskie chroni utwór w nieograniczonym czasie. Twórcy przysługuje wyłączne prawo do korzystania z utworu i rozporządzania nim na wszystkich polach eksploatacji61 oraz do wynagrodzenia za korzystanie z utworu. Autorskie prawa majątkowe gasną z upływem siedemdziesięciu lat od śmierci twórcy, a do utworów współautorskich – od śmierci współtwórcy, który przeżył pozostałych.

Na własność przemysłową, zgodnie ustawą składają się62: • wynalazki,

• wzory użytkowe, • wzory przemysłowe, • znaki towarowe,

• oznaczenia geograficzne, • topografie układów scalonych.

Wynalazek to nowe (w skali światowej) rozwiązanie posiadające charakter techniczny, charakteryzuje się poziomem wynalazczym (nieoczywistość

w światowym stanie techniki) i nadające się do przemysłowego stosowania. Wynalazek posiada zdolność patentową, czyli może uzyskać ochronę, jeżeli spełnia łącznie wszystkie powyższe cztery cechy. Wyróżnia się cztery kategorie wynalazków: produkty, urządzenia, sposoby, zastosowania. Za wynalazki nie uważa się w szczególności: odkryć, teorii naukowych i metod matematycznych; wytworów o charakterze jedynie estetycznym; planów, zasad i metod dotyczą-cych działalności umysłowej lub gospodarczej oraz gier; wytworów, których niemożliwość wykorzystania może być wykazana w świetle powszechnie przyjętych i uznanych zasad nauki; programów do maszyn cyfrowych; przed-stawienia informacji.

Wynalazki chronione są patentami. Przez uzyskanie patentu nabywa się prawo wyłącznego korzystania z wynalazku w sposób zarobkowy lub zawodowy na całym obszarze danego kraju. Ochrona patentowa dotyczy danego kraju lub obszaru. Jeśli twórca chce, aby ochrona patentowa obowiązywała w kilku krajach, musi w każdym z tych krajów w urzędzie patentowym złożyć

61 Odrębne pola eksploatacji – W zakresie utrwalania i zwielokrotniania utworu – wytwarza-nie określoną technika egzemplarzy utworu, w tym techniką drukarską, reprograficzną, zapisu magnetycznego oraz techniką cyfrową; w zakresie obroty oryginałem albo egzemplarzami, na których utwór utrwalono- wprowadzenie do obrotu, użyczenie lub najem oryginału albo egzempla-rzy; w zakresie rozpowszechniania utworu w sposób inny niż określony w pkt. 2 – publiczne wykonanie, wystawienie, wyświetlenie, odtworzenie oraz nadawanie i reemitowanie, a także publiczne udostępnianie utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i czasie przez siebie wybranym.

nie patentowe i ponosić później stosowne opłaty zgodnie z tabelami stawek w danych krajach63. Istnieją trzy możliwe poziomy ochrony patentowej: krajo-wy, jeśli twórca chce chronić wynalazek tylko w jednym kraju (w Polsce instytucją przyjmującą zgłoszenia patentowe jest Urząd Patentowy Rzeczpospo-litej Polskiej64); europejski, jeśli twórca chce chronić wynalazek w kilku krajach europejskich (European Patent Organization – EPO)65 oraz międzynarodowy, jeśli twórca chce chronić wynalazek w kilku lub więcej krajach świata (World Intellectual Property Organization – WIPO)66.

Patent na wynalazek udzielany jest na okres 20 lat, licząc od daty dokonania zgłoszenia w urzędzie patentowym; jest zbywalny i podlega dziedziczeniu. Umowa o przeniesienie patentu wymaga, pod rygorem nieważności, zachowania formy pisemnej. Przeniesienie patentu staje się skuteczne wobec osób trzecich z chwilą wpisu tego przeniesienia do rejestru patentowego. Patent może być unieważniony w całości lub w części, na wniosek każdej osoby, która ma w tym interes prawny, jeżeli wykaże ona, że nie zostały spełnione ustawowe warunki wymagane do uzyskania patentu.

Patent wygasa na skutek: upływu okresu, na który został udzielony; zrze-czenia się patentu przez uprawnionego przed urzędem patentowym, za zgoda osób, którym służą prawa na patencie; nieuiszczenia w przewidzianym terminie opłaty okresowej albo trwałej utraty możliwości korzystania z wynalazku z powodu braku potrzebnego do tego materiału biologicznego, który stal się niedostępny i nie może być odtworzony na podstawie opisu.

Patentów nie udziela się na: wynalazki, których wykorzystanie byłoby sprzeczne z porządkiem publicznym lub dobrymi obyczajami; odmiany roślin lub rasy zwierząt oraz czysto biologiczne sposoby hodowli roślin lub zwierząt; sposoby leczenia ludzi i zwierząt metodami chirurgicznymi lub terapeutycznymi oraz sposoby diagnostyki stosowane na ludziach lub zwierzętach⁶⁷.

Wzorem użytkowym jest nowe i użyteczne rozwiązanie o charakterze

technicznym, dotyczące kształtu, budowy lub zestawienia przedmiotu o trwałej postaci. Wzór użytkowy uważa się za rozwiązanie użyteczne, jeśli pozwala ono na osiągniecie celu mającego praktyczne znaczenie przy wytwarzaniu lub korzystaniu z wyrobów. Wzór użytkowy odnosi się do przedmiotów material-nych o trwalej postaci, zatem nie można ubiegać się o ochronę rozwiązań

63 A. Pyrża (red.), Poradnik wynalazcy. Procedury zgłoszenia w systemie krajowym, europej-skim, międzynarodowym, Urząd Patentowy Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2008, s. 23–25.

64 www.uprp.pl

65 www.epo.org , w zgłoszeniu patentowym do EPO wskazuje się kraj, w których ma być chroniony wynalazek. Zgłoszenie jest jedno, ale opłaty za ochronę wynalazku dotyczą oddzielnie każdego kraju, w którym jest on chroniony.

66 www.wipo.int , tu podobnie jak w Europejskim Urzędzie Patentowym.

67 J. Sozański, Własność intelektualna i przemysłowa w Unii Europejskiej, Polskie Wydaw-nictwo Prawnicze, Warszawa–Poznań 2008, s. 187.

dotyczących sposobów postępowania lub zastosowań substancji. Na wzór użytkowy może być udzielone prawo ochronne na 10 lat.

Wzorem przemysłowym jest nowa i posiadająca indywidualny charakter

postać wytworu lub jego części, nadana mu w szczególności przez cechy: linii, konturów, kształtów, kolorystykę, strukturę, materiał wytworu oraz jego orna-mentację. Na wzór przemysłowy udziela się prawa z rejestracji na okres 25 lat, licząc od daty dokonania zgłoszenia w UPRP. Praw z rejestracji nie udziela się na wzory przemysłowe, których wykorzystanie byłoby sprzeczne z porządkiem publicznym lub dobrymi obyczajami.

Znakiem towarowym może być każde oznaczenie przedstawione w sposób

graficzny lub takie, które w sposób graficzny można wyrazić, jeśli nadaje się do odróżnienia towarów (lub usług) jednego przedsiębiorstwa od towarów (lub usług) innego przedsiębiorstwa. Katalog form przedstawieniowych znaków jest otwarty, przykładowe rodzaje znaku to: słowny, słowno-graficzny, graficzny, przestrzenny, dźwiękowy. Najczęściej wykorzystywanymi formami przedsta-wieniowymi są oznaczenia: słowne (wyrazy, slogany) oraz słowno-graficzne (np. wyrazy z elementami graficznymi). Prawo ochronne na znak towarowy udzielane jest na 10 lat, licząc od dnia zgłoszenia w UPRP. Na wniosek upraw-nionego ochrona może być przedłużana na kolejne okresy 10-letnie68. Nie udziela się praw ochronnych na oznaczenia, które nie mogą być znakiem towarowym lub nie mają dostatecznych znamion odróżniających. Nie udziela się praw ochronnych na oznaczenia69:

• których używanie narusza prawa osobiste lub majątkowe osób trzecich, • które są sprzeczne z porządkiem publicznym lub dobrymi obyczajami, • które ze swojej istoty mogą wprowadzać odbiorców w błąd, w szczegól-ności co do charakteru, właściwości lub pochodzenia geograficznego towaru,

• zostały zgłoszone w złej wierze do UP w celu uzyskania ochrony, • zawierają nazwę lub skrót nazwy Rzeczpospolitej Polskiej bądź jej sym-bole (godło, barwy lub hymn),

• zawierają skróty nazw bądź symbole (flagi, herby, godła) obcych państw, organizacji międzynarodowych,

• zawierają urzędowo uznane oznaczenia przyjęte do stosowania w obro-cie, w szczególności znaki bezpieczeństwa, znaki jakości lub cechy legalizacji, zawierają elementy będące symbolami, w szczególności o charakterze religij-nym, patriotycznym lub kulturowym,

• stanowią formę bądź inną właściwość towaru lub opakowania, która jest uwarunkowana wyłącznie jego naturą.

68 L. Bieguński, Ochrona własności przemysłowej. Poradnik przedsiębiorcy, PARP, War-szawa 2004, s. 37-52.

69 http://e-prawnik.pl/artykuly/wlasnosc-przemyslowa-i-prawa-autorskie/kiedy-nie-mozna-uzyskac-praw-ochronnych-na-znak-towarowy.html [dostęp 28.07.2012].

Nie udziela się również praw ochronnych na znak towarowy: identyczny do znaku towarowego zarejestrowanego lub zgłoszonego do rejestracji dla iden-tycznych towarów; identyczny lub podobny do znaku towarowego, na który udzielono prawa ochronnego lub zgłoszonego w celu uzyskania prawa ochron-nego z wcześniejszym pierwszeństwem, jeżeli zachodzi ryzyko wprowadzenia odbiorców w błąd; identyczny lub podobny do renomowanego znaku towarowe-go, jeżeli mogłoby to przynieść zgłaszającemu nienależną korzyść lub być szkodliwe dla odróżniającego charakteru bądź renomy znaku wcześniejszego. Przepis ten stosuje się odpowiednio do znaku powszechnie znanego. Przez uzyskanie prawa ochronnego nabywa się prawo wyłącznego używania znaku towarowego w sposób zarobkowy lub zawodowy na całym obszarze Rzeczypo-spolitej Polskiej

Znaku towarowego używa się poprzez: umieszczenie na towarach objętych prawem ochronnym lub ich opakowaniach, oferowaniu i wprowadzaniu tych towarów do obrotu, ich imporcie lub eksporcie oraz składowaniu w celu ofero-wania i wprowadzania do obrotu, a także oferowaniu lub świadczeniu usług pod tym znakiem; umieszczeniu znaku na dokumentach związanych z wprowadza-niem towarów do obrotu lub związanych ze świadczewprowadza-niem usług; posługiwanie się nim w celu reklamy.

Prawo ochronne na znak towarowy jest zbywalne i podlega dziedziczeniu; może być unieważnione, w całości lub w części, na wniosek osoby, która ma w tym interes prawny, jeżeli wykaże ona, że nie zostały spełnione ustawowe warunki wymagane do uzyskania tego prawa. Podstawami wygaśnięcia są: upływ okresu, na który zostało udzielone; zrzeczenie się prawa przez uprawnio-nego przed UP, za zgodą osób, którym służą na nim prawa; nieużywania zareje-strowanego znaku towarowego w sposób rzeczywisty dla towarów objętych prawem ochronnym w ciągu nieprzerwanego okresu pięciu lat; utraty przez znak znamion odróżniających; gdy znak towarowy może wprowadzać odbiorców w błąd, w szczególności co do charakteru, właściwości lub pochodzenia geogra-ficznego towaru; wykreślenia z właściwego rejestru podmiotu mającego osobo-wość prawną, któremu przysługiwało prawo ochronne na znak towarowy.

Oznaczeniami geograficznymi są oznaczenia słowne odnoszące się bezpo-średnio lub pobezpo-średnio do nazwy miejsca, miejscowości, regionu lub kraju (teren), które identyfikują towar jako pochodzący z tego terenu, jeżeli określona jakość, dobra opinia lub inne cechy towaru są przypisywane przede wszystkim pochodzeniu geograficznemu tego towaru70. Mogą nimi być nazwy regionalne

jako oznaczenia służące do wyróżnienia towarów, które: pochodzą z

określone-go terenu oraz posiadają szczególne właściwości, które wyłącznie lub w przewa-żającej mierze zawdzięczają oddziaływaniu środowiska geograficznego obejmu-jącego łącznie czynniki naturalne oraz ludzkie – których wytworzenie lub

przetworzenie następuje na tym terenie. Mogą też nimi być oznaczenia

po-chodzenia jako oznaczenia służące do wyróżniania towarów pochodzących

z określonego terenu oraz posiadających pewne szczególne właściwości albo inne cechy szczególne przypisane pochodzeniu geograficznemu, czyli terenowi, gdzie zostały one wytworzone lub przetworzone.

Prawo z rejestracji oznaczenia geograficznego udzielane jest bezterminowo. Oznaczenia należy zgłaszać w: Urzędzie Patentowym RP – na towary przemy-słowe (300 zł zgłoszenie + 1000 zł ochrona) lub Komisji Europejskiej za pośrednictwem Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi – na produkty rolne i środki spożywcze.

Przez topografię układu scalonego rozumie się rozwiązanie polegające na przestrzennym, wyrażonym w dowolny sposób, rozplanowaniu elementów, z których co najmniej jeden jest elementem aktywnym oraz wszystkich lub części połączeń układu scalonego. Na topografie układów scalonych udzielane jest prawo ochronna na okres 10 lat od końca roku, w którym została wprowa-dzona do obrotu lub zgłoszona do UPRP (w zależności od tego, który z tych terminów upływa wcześniej). Dochodzenie roszczeń odbywa się w postępowa-niu cywilnym.

Innowacje mogą powstawać w każdym, nawet najmniejszym przedsiębior-stwie. Ich ochrona prawna lub faktyczna może przyczyniać się do zwiększenia stopnia konkurencyjności przedsiębiorstwa, a w konsekwencji do poprawy jego kondycji gospodarczej i umocnienia pozycji rynkowej. Dzieje się tak m.in. dlatego, że posiadanie monopolu na korzystanie z określonego dobra niemate-rialnego (wynalazku, wzoru przemysłowego, znaku towarowego), utrudnia sytuację konkurentów, nie pozwalając im na produkowanie chronionych przed-miotów i wprowadzanie ich do obrotu, stosowanie opatentowanych technologii i oznaczanie wyrobów i usług chronionymi znakami. W przypadku znaków towarowych i ograniczeń geograficznych, zdaniem A. Szewca i K. Zioło, istotne znaczenie ma również kreowanie pozytywnego wizerunku firmy i jej dobrego imienia. Wynika to z jakości i gwarancyjnej funkcji znaków i oznaczeń geogra-ficznych71. Posiadanie chronionej własności przemysłowej stanowi też dobrą przesłankę dla tworzenia różnego rodzaju powiązań między podmiotami gospo-darczymi, zwłaszcza poprzez zawieranie umów licencyjnych, udzielanie zezwo-leń i koncesji, nawiązywanie stosunków franszyzy.

R.M. Grant twierdzi, że nie bez znaczenia jest to, że własność przemysłowa – jako rodzaj wartości niematerialnych i prawnych – podnosi rynkową wartość przedsiębiorstwa (tzw. wartość dodaną przedsiębiorstwa)72. Z takim

71 A. Szewc, K. Zioło, M. Grzesiczak, Umowy jako prawne narzędzie transferu innowacji, PARP, Warszawa 2006, s. 13–16 oraz J. Koczanowski, Funkcje i ochrona prawna znaków towarowych, ZNUJ PWOWI, z. 8, Warszawa–Kraków 1976.

niem można by jednak dyskutować, gdyż samo posiadanie np. patentów, które nie są wykorzystane w produktach lub usługach nie przynosi wartości dodanej tylko koszty. Wartość dodana może wynikać z zastosowania nowej, unikatowej wiedzy we wprowadzanych na rynek produktach, usługach lub procesach, na które istnieje zapotrzebowanie.

Ochrona omawianych zasobów strategicznych może mieć dwa aspekty – formalny i faktyczny. Ochrona formalna polega na zgłoszeniu konkretnego projektu wynalazczego albo znaku towarowego w urzędzie patentowym i uzyska-niu nań odpowiedniego tytułu ochronnego, co zostało już powyżej opisane.

Obok ochrony formalnej przedsiębiorstwa mogą stosować ochronę faktycz-ną, która polega na objęciu danego dobra stanem tajemnicy (tzw. know-how). W. Kotarba nazywa ten sposób ochrony wiedzą utajoną73. Za wiedzę utajoną uznaje się wiedzę, która74:

• jest poufna w tym sensie, że jako całość lub w szczególnym zestawie lub zespole ich elementów nie jest ogólnie znana lub łatwo dostępna dla osób z kręgów, które normalnie zajmują się tym rodzajem wiedzy,

• ma wartość handlową, dlatego, że jest poufna,

• poddana została przez osobę, pod której legalną kontrolą pozostaje, roz-sądnym w danych okolicznościach, działaniom w celu utrzymania jej poufności.

Wiedza utajniona to przede wszystkim wiedza zawierająca informacje doty-czące produkcyjnych, organizacyjnych i handlowych (marketingowych) aspek-tów działalności gospodarczej, które dana organizacja chce utrzymać w tajemni-cy przed innymi, zwłaszcza konkurentami. Treścią tajemnic są najczęściej75:

• wynalazki, które mogłyby być opatentowane, lecz nie zgłaszano ich do ochrony,

• dane nieujawnione w opisach patentowych,

• metody analityczne, wyniki testów prototypowych • nieopublikowane wyniki badań naukowych,

• efekty doświadczeń uzyskanych przez lata praktyki,

• projekty racjonalizatorskie lub inne usprawnienia techniczno-organiza-torskie,

• receptury, dokumentacja techniczna, instrukcje, modele, wzorce, metody kontroli,

• informacje handlowe (o stanie rynku, klientach, trendach rozwoju rynku, pośrednikach),

• bazy danych.

73 W. Kotarba (red.), Ochrona wiedzy a kapitał intelektualny organizacji, PWE, Warszawa 2006, s. 124–126.

74 Zob. Porozumienie TRIPS, które ustanowiło dla członków Światowej Organizacji Handlu podstawowe standardy ochrony wiedzy, załącznik do Dz. U. 1996, nr 32, poz.143.

75 M. Zajączkowski, Podstawy innowacji i ochrony własności intelektualnej, Economicus, Szczecin 2003, s. 12.

Ochrona wiedzy utajonej oznacza możliwość zapobiegania temu, aby in-formacje pozostające w sposób zgodny z prawem pod kontrolą danej osoby nie zostały ujawnione, nabyte lub użyte bez jej zgody przez innych w sposób sprzeczny z uczciwymi praktykami handlowymi76. Wiedza utajona chroniona jest powszechnie umowami o poufności podpisywanymi z pracownikami przed-siębiorstw, partnerami handlowymi lub pozostałymi osobami, które mają do niej dostęp. Przykładami sukcesu tego typu ochrony mogą być receptura coca-coli lub receptura sosu do hamburgerów w McDonald’s.