charakteru rodziny
5. Funkcje i struktura rodziny jako instytucji
Rodzina jest instytucją ogólnoludzką spotykaną we wszystkich epokach i kulturach. Do jej uniwersalnych, wszędzie spotykanych funkcji należy zaspokajanie popędu seksualnego, utrzymywanie biologicznej ciągłości społeczeństwa (płodzenie, pielęgnacja, kształcenie i wychowanie dzieci), utrzymywanie ciągłości kulturalnej poprzez przekazywanie potomstwu dziedzictwa kulturowego (języka, obyczajów, wzorów zachowań), nada wanie obwarowanej wzorami kulturowymi pozycji społecznej swoim dzie ciom, zaspokajanie potrzeb emocjonalnych oraz kontrola nad zachowaniami członków rodziny.
W socjologii małżeństwo i rodzinę jako instytucję analizuje się głównie przez pryzmat funkcji, które pełni ona w społeczeństwie. Różni autorzy i badacze przytaczają różny rejestr tych funkcji. Termin funkcja oznacza pewną stałą działalność, nakierowaną na określony cel. Gdy mówimy, że jakaś instytucja ma określone funkcje społeczne, to chcemy zaakcentować, że wykonuje ona określone czynności, na które oczekuje społeczeństwo, przynosi jakieś skutki, zaspokaja określone potrzeby, wywołuje efekty ważne dla innych instytucji społecznych. Kiedy mówimy o istotnych i waż nych funkcjach instytucji, to myślimy o tych skutkach działań, bez których nie można sobie wyobrazić istnienia i funkcjonowania społeczeństwa.
Większość opracowań poświęconych zagadnieniom rodziny przytacza szerszy bądź węższy rejestr funkcji przez nią spełnianych. Funkcje te wynikają zawsze w sposób istotny ze społeczno-ekonomicznego i kul turowego charakteru społeczeństwa, w którego ramach rodzina występuje. W odniesieniu do rodziny polskiej najczęściej wymienia się funkcje wyodrębnione przez F. Adamskiego, J. Szczepańskiego (1970) i Z. Tyszkę (1974).
Lucjan K ocik W ZORY M A ŁŻ EŃ STW A I R O D Z IN Y
Funkcje rodziny wyodrębnione przez:
F. Adamskiego (1982) J. Szczepańskiego (1970) Z. Tyszką (1974)
Funkcje instytucjonalne: Utrzymywania Materialno-ekonomiczna Prokreacyjna ciągłości
(biologiczna) biologicznej Opiekuńczo-zabezpieczaj ąca
Ekonomiczna Utrzymywania Prokreacyjna Opiekuńcza ciągłości Socjalizacyjna Stratyfikacyjna kulturalnej Seksualna Integracyjna Nadawanie pozycji Legalizacyjno-kontrolna Funkcje osobowe: Małżeńska społecznej Socjalizacyjna
(intymne życic) Zaspokajanie Klasowa Rodzicielska potrzeb
Braterska emocjonalnych Kulturalna
Kontroli
nad postępowaniem
Rekreacyj no-towarzyska
Emocjonalno-ekspresyjna
Liczba wyodrębnionych funkcji jest zależna oczywiście od szczegó łowości i sposobu ujęcia funkcjonowania rodziny. Np. szerzej pojęta funkcja wychowawcza obejmuje elementy takich funkcji jak: opiekuńcza, socjali- zacyjna, emocjonalna, kontroli itd. Często podkres'la się, że przez pryzmat funkcjonowania rodziny można we właściwy sposób ujmować i charakte ryzować ważne i istotne elementy kultury danego społeczeństwa oraz elementy subkultury określonej klasy czy warstwy, którą ona reprezentuje (zob. Tyszka 1974: 237).
Na ogól im bardziej społeczeństwo jest rozwinięte cywilizacyjnie, im szerszą posiada sieć instytucji wspomagających rodzinę, tym funkcje ro dziny są mniej liczne, a niektóre ulegają daleko idącej redukcji.
Wartość rodziny dla jednostki tkwi w jej ponadindywidualnym, obie ktywnym charakterze, zewnętrznym w stosunku do człowieka, a także
I.ucjan K ocik W ZO RY M A ŁŻEŃ STW A 1 R O D Z IN Y
w możliwości konstytuowania i nadawania wartości ludziom i rzeczom zgodnie z naszymi potrzebami. Trwałość tej instytucji czy raczej tych dwu instytucji: rodziny i małżeństwa, wynika z łączenia satysfakcji osobistych (intymnych, psychicznych, społecznych) z ogólnospołecznym interesem, którym jest ciągłość kulturowa (zob. Trawińska 1977: 28 i n.).
Instytucjonalny aspekt małżeństwa i rodziny jest bardzo ważny. M ia nowicie zwraca się w nim uwagę na tak istotną płaszczyznę zagadnienia, jak powszechnie pożądany układ praw, obowiązków i wzorów zachowań się członków wspólnoty małżeńskiej w społeczeństwie. Brak jasnych, zinstytucjonalizowanych kryteriów w tym względzie może prowadzić do przejawów dezorganizacji i zasadniczej zmiany dotychczasowych pojęć (np. występująca w niektórych krajach tendencja do określania związków homoseksualnych czy kohabitacji jako małżeństwa).
Podsumowując, rodzina jest rzeczywistością swoistego rodzaju. Sta nowi ona bowiem zarówno grupę, jak i instytucję społeczną, o czym była ju ż mowa wcześniej. Realizuje ona podstawowe funkcje niezbędne dla istnienia społeczeństwa. Dlatego małżeństwo ze względu na swą rangę społeczną, zarówno w procesie swego powstawania, jak i trwania, jest podporządkowane społeczeństwu. Posiada określoną pozycję prawną, która zapewnia mu trwałość oraz narzuca formalnie charakter stosunków z innymi grupami czy instytucjami, ma także własną organizację wewnętrzną wyznaczającą prawa i obowiązki rodziców i dzieci, męża i żony współ działających w ramach wspólnoty rodzinnej. Jest związkiem o charakterze publicznym, o utrwalonej wewnętrznie strukturze i określonym zakresie trwałości. We wszystkich okresach historycznych i wszystkich środowis kach społecznych rodzina miała i ma dwoisty charakter: społeczny i pry watny. Badacze kultury, etnologowie i socjologowie zarejestrowali ogromną różnorodność form ingerencji społecznej w życie rodziny. Nie znaleźli jednak żadnego społeczeństwa, w którym sprawy małżeństwa i ro dziny pozostawione byłyby wyłącznie samym zainteresowanym. Ingerencja społeczna w życie małżeńsko-rodzinne przejawia się zarówno w postaci kreowania jego wzorów, jak też kontroli oraz stosowania sankcji wobec uchylających się od realizowania obowiązujących wzorów.
Rodzina jest instytucją o dużej społecznej doniosłości. Dostarcza no wych członków społeczeństwu, zapewnia jego biologiczne trwanie, istnienie, jest szczególną grupą o biologiczno-społecznym charakterze, bo
Lucjan K ocik W Z O R Y M A ŁŻ EŃ STW A I R O D Z IN Y
powiększa swój skład i zmienia strukturę wskutek biologicznego procesu rozmnażania. Instytucjonalny aspekt małżeństwa i rodziny jawi się także w tym, że społeczeństwo musi racjonalnie planować swój dzień dzisiejszy i jutrzejszy, a przez to musi też oddziaływać na życie rodzinne w taki sposób, by nie pojawiały się w nim skutki negatywne, które odbiłyby się potem w skali całej zbiorowości, np. sieroctwo społeczne.
Pierwszorzędne znaczenie małżeństwa i rodziny jako instytucji i grupy społecznej wynika też z faktu, że człowiek może być w sensie osobowoś ciowym, podmiotowym i społecznym zrodzony przez rodzinę, a nie tylko przez materialną zbieżność współdziałania dwóch fizycznych organizmów, czyli przez „sumę” tego co męskie i żeńskie. Taka suma byłaby bowiem tylko płaszczyzną biologiczną, a nie wspólnotową, osobową i ludzką (zob. Bajda 1976).
Z rozważań dotyczących socjologicznego pojęcia instytucji wynika, że instytucje są szeroko rozumianymi zespołami urządzeń społecznych, powstałymi w celu zaspokajania potrzeb jednostkowych i grupowych oraz w celu regulowania ludzkich zachowań. Skoro pojmujemy instytucje jako „zespoły urządzeń”, to urządzenia te muszą posiadać funkcjonalną, przejrzystą oraz społecznie usankcjonowaną strukturę. Dopiero rodzaj i cha rakter tej struktury decyduje o społecznej efektywności instytucji, o jej żywotności bądź kryzysie i upadku. Dotyczy to również takiej instytucji jak rodzina. Oczywiście określoną strukturę posiadają nie tylko zinstytu
cjonalizowane elementy rzeczywistości społecznej, ale w przypadku socjo logicznej analizy instytucji, zagadnienia jej struktury nabierają szczegól nego znaczenia. W potocznym rozumieniu struktura to budowa, konstrukcja lub układ części jakiegoś przedmiotu czy zbioru. J. Szczepański uważa, że „skład grupy to członkowie oraz ich cechy osobiste i społeczne, natomiast struktura grupy to układ wszystkich elementów nie tylko członków i zasad ich wzajemnego przyporządkowania. A więc struktura to to samo co budowa, oznacza ona taki sposób ułożenie elementów składowych, aby mogły one wykonywać swoje funkcje, uzupełniając się i harmonizując tak, aby grupa jako całość mogła się utrzymać i rozwijać” (Szczepański 1970: 274).
Tak więc struktura społeczna to pewien całościowy system, w którego ramach pełnione są określone role i funkcje społeczne oraz kształtowane pozycje społeczne. Jeżeli będziemy chcieli określić strukturę interesującej
L u cja n K ocik W ZO RY M A ŁŻ EŃ STW A I R O D Z IN Y
nas rodziny, to możemy ją określić jako stałe ramy, wewnątrz których przebiega życie i zachowanie malżeńsko-rodzinne. Do struktury rodziny zalicza się:
a) Formy instytucjonalne tworzące małżeństwo i rządzące nim, czyli spo łecznie uznane formy wyboru partnerów, wiek uznany za odpowiedni do zawarcia małżeństwa, instytucjonalne formy zawarcia małżeństwa, jego rozwiązania, liczbę partnerów w małżeństwie i pokoleń w rodzinie. b) Wzory regulujące współżycie wewnątrz rodziny oraz wyznaczające hie
rarchię władzy i autorytetu.
c) Układ wzajemnie powiązanych ról - chodzi tu o pozycje i role małżon ków (np. rola instrumentalna męża i ekspresyjna żony) oraz charakter stosunków zachodzących między rodzicami i dziećmi.
d) Struktury dziedziczenia majątku, władzy czy nazwiska.
e) Cykle i fazy życia małżeńsko-rodzinnego (zob. Adamski 1984: 46). Jak proponuje Zbigniew Tyszka, „strukturę rodziny określa liczba członków rodziny, układ pozycji, jakie zajmują i ról społecznych jakie pełnią oraz ich przestrzenne usytuowanie, a także siła więzi instytucjonal nych i psychicznych łączących poszczególnych członków danej rodziny. Siła ta świadczy o większej lub mniejszej spójności rodziny. Podział czyn ności w rodzinie oraz struktura wewnątrzrodzinnej władzy i autorytetów jaki posiadają poszczególni członkowie rodziny, odgrywa także niebaga
telną rolę przy rozpatrywaniu jej struktury. Tak więc podział władzy, kom petencji i pracy jest fundamentalnym i zasadniczym kryterium struktury rodziny” (zob. Tyszka 1970: 14).
■ Innym istotnym i ważnym elementem jest charakter więzi istniejącej pomiędzy poszczególnymi członkami rodziny. W grupie rodzinnej działa cały kompleks sił przyciągających jej członków do siebie i wiążących ich ze sobą. Kompleks tych sił i warunków posiadał w historii różne oblicza, podlegał również wyraźnym kulturowym uwarunkowaniom. Inny był w ro dzinie epoki feudalnej, a inny wśród plemion trobriandzkich badanych przez Bronisława Malinowskiego. Różny też był ich wpływ na kształt i trwałość społecznej struktury rodziny. Wszędzie jednak oprócz różnic zachodziło tyle podobieństw, że rodzinę traktuje się jako instytucję ogól noludzką, o wyraźnie wyodrębnionej, wewnętrznej strukturze, odmiennej od innego typu struktur społecznych.
L ucjan K ocik W ZORY M A ŁŻ EŃ STW A 1 R O D Z IN Y