Teoria drugiego przejścia demograficznego

Współcześnie w literaturze przedmiotu najczęściej spotkać się można z czterofazowym schematem przejścia demograficznego. Eązapierwsza charakteryzuje się naturalnym procesem reprodukcji, w którym natężenie urodzeń i zgonów utrzymuje się na bardzo wysokim poziomie. W tej fazie rozwoju nie wyklucza się istnienia reprodukcji prostej, co oznacza, że liczba urodzeń równa się liczbie zgonów, ale występują także okresy, kiedy poziom umieralności przekracza poziom rodności. Pierwsza faza charak­ terystyczna jest dla ludności żyjącej na bardzo niskim poziomie rozwoju gospodarczego. Według demografów współczynnik dzietności w tej fazie jest większy niż sześcioro dzieci na jedną kobietę w wieku rozrodczym,

a przeciętna długość trwania życia nie przekracza 45 lat.

Faza druga to zmniejszanie się umieralności przy utrzymaniu rodności na tradycyjnym, bardzo wysokim poziomie. Osiągnięcia współczesnej me­ dycyny i zasięg oddziaływania służby zdrowia wywierają znaczny wpływ na zmniejszenie się liczby zgonów. W fazie tej współczynnik dzietności

Lucjan K ocik W ZO RY M A ŁŻEŃ STW A I R O D Z IN Y

wynosi 4,5-6,0 dzieci na jedną kobietę. Przeciętna długość trwania życia zawiera się w granicach 45-65 lat. Wysokie natężenie poziomu urodzeń, podobne do istniejącego w fazie poprzedniej wynika z powolnej zmiany obyczajów i rozwoju świadomości.

Faza trzecia charakteryzuje się obniżeniem poziomu rodności w sto­ sunku do poziomu umieralności. Na przełomie fazy drugiej i trzeciej przy­ rost naturalny osiąga najwyższy poziom. Demografowie O N Z przypisują tej fazie dzietność wynoszącą 3,0-4,5 dziecka na jedną kobietę. Przeciętna długość trwania życia wynosi 55-65 lat.

W fazie czwartej poziomy natężenia urodzin i umieralności zbliżają się. Natężenie zgonów bliskie jest minimalnych wartości. Wynika to z obec­ nego poziomu wiedzy medycznej, zasięgu oddziaływania służby zdrowia i struktury ludności według wieku. Ta faza charakteryzuje się dzietnością poniżej trojga dzieci na jedną kobietę i przeciętną długością trwania życia wyższą niż 65 lat. Może tu nastąpić stabilizacja procesu reprodukcji na niskim poziomie przyrostu naturalnego. W sytuacji, gdy stan ten będzie się przedłużał, a natężenie urodzeń przyjmie wartości niższe od natężenia zgonów, to przy długoterminowej tendencji wpłynie to na zmniejszanie ogólnej liczby ludności w populacji (zob. Holzer 1994: 16 i n.).

Dla sytuacji demograficznej poszczególnych krajów rozwijających się gospodarczo charakterystyczne są trzy pierwsze fazy. Ostatnia faza nato­ miast jest typowa dla współczesnej sytuacji demograficznej krajów gos­ podarczo rozwiniętych (Holzer 1994:17). Przez ostatnie 25 lat w wielu krajach wysoko rozwiniętych nie nastąpił oczekiwany proces stabilizacji reprodukcji ludności. Można zaobserwować natomiast tendencję do malejącej dzietności, spadającej poniżej prostej zastępowalności pokoleń. W tej sytuacji demografowie przyjęli, że w krajach wysoko rozwiniętych gospodarczo nastąpił kolejny, drugi model przejścia demograficznego.

Drugi model przejścia demograficznego, charakterystyczny dla współ­ czesnych społeczeństw krajów wysoko rozwiniętych gospodarczo, prze­ jawia się w znacznym zmniejszeniu poziomu dzietności, przy bardzo niskim

poziomie umieralności. Ten fakt wynika ze zmiany stylu życia młodego pokolenia, który wyraża się w trosce przedstawicieli obojga płci o zapew­ nienie sobie możliwości rozwoju i samorealizacji. Kobieta i mężczyzna stają się partnerami w życiu codziennym i dążą do zdobycia własnych źródeł dochodów, odpowiedniego wykształcenia i satysfakcji życiowej.

Lucjan K ocik W Z O R Y M A ŁŻ EŃ STW A l R O D Z IN Y

Szczególnie ważne stają się motywacje do stałego podnoszenia pozio­ mu stopy życiowej rodziny. Posiadanie dzieci zaczyna urastać do problemu rachunku ekonomicznego, duża ich liczba może stać się barierą w osiąganiu wyznaczonego celu. Wielu demografów i socjologów zgadza się z D. Van de Kaa, że daleko posunięty indywidualizm stał się dominującą cechą zachowań ograniczających prokreację w postindustrialnych społeczeń­ stwach (Holzer 1994: 19).

Teoria przejs'cia demograficznego uważana jest współczes'nie za schemat konceptualny analizy przemian związanych z zagadnieniami reprodukcji ludno­ ści, a mianowicie płodnos'cią i umieralnością. Pojawiają się nowe teorie obja­ śniające przyczyny zmian procesów demograficznych, jednakże żadna z nich nie wyjaśnia procesu reprodukcji w powiązaniu z oceną związków ze zmianami struktur demograficznych oraz z rozwojem społeczno-gospodarczym.

Przemiany demograficzne określone mianem drugiego przejścia demo­ graficznego charakteryzuje spadek płodności, opóźnianie zawierania małżeństw i prokreacji, zmiany modelu rodziny i wynikające stąd zmiany struktur gospo­ darstw domowych, przy czym wszystkie te zmiany następują w dość krótkim okresie i uległy szybkiej dyfuzji (Kotowska 1998: 3).

Społeczeństwa, posługując się polityką ludnościową, dążą do tego, aby urodzenia i zgony kształtowały się na poziomie zapewniającym rów­ nowagę niezbędną dla prostej reprodukcji pokoleń. Zejście poniżej tego granicznego poziomu dzietności powoduje zawężoną reprodukcję popu­ lacji. Proces ten rozpoczął się już w końcu lat 60. w wielu krajach euro­ pejskich. Van de Kaa nazwał go drugim przejściem demograficznym. W pierwszym stadium procesu pierwszego przejścia demograficznego czynnikiem sprawczym był spadek zgonów, który wyprzedzał obniżenie się rozrodczości. W drugim stadium występuje spadek częstości urodzeń, mający nikłą szansę spowodowania dalszej obniżki liczby zgonów. Cechą znamienną pierwszego przejścia demograficznego jest stale dodatni przy­ rost naturalny, początkowo zwiększający się, a następnie zmniejszający się do poziomu oscylującego w granicach reprodukcji prostej. W rezultacie podczas tego stadium następuje przyspieszenie wzrostu liczby ludności.

Drugie przejście natomiast, sytuujące poziom dzietności poniżej gra­ nicznego poziomu zapewniającego zastępowalność pokoleń, oznacza roz­ poczęcie długotrwałego procesu regresji rozwoju demograficznego społe­ czeństw europejskich.

L u cja n K ocik W ZO RY M A ŁŻ EŃ STW A I R O D Z IN Y

W kontekście tego procesu nasuwają się dwa spostrzeżenia:

- większość społeczeństw nie wykorzystuje swego potencjału demogra­ ficznego dla zapewnienia ciągłości pokoleń,

- na proces reprodukcji tych społeczeństw w coraz większym stopniu oddziaływają czynniki pozademograficzne.

Wskazuje to na gwałtowne przemiany dokonujące się w świadomości człowieka pod wpływem przeobrażeń systemu wartości społecznych. Wyni­ kają one z wysokiego statusu materialnego, rozwoju społeczeństw pro- konsumpcyjnych, tendencji ku niczym nieskrępowanej wolności oraz z in­ dywidualizmu jednostki. Na przeobrażenia wzorca dzietności w tych kra­ jach znaczny wpływ wywarła rozbudowa systemów zabezpieczenia socjal­ nego. Spowodowała ona zmiany polegające na odchodzeniu od zabezpie­ czenia opartego na rodzinnym systemie produkcji, którego funkcjonowanie gwarantowała odpowiednia liczba dzieci w rodzinie, do systemu zabez­ pieczenia niesprzyjającego realizacji funkcji prokreacyjnej. Problem dziec­ ka w rodzinie jest coraz powszechniej rozważany z punktu widzenia celo­ wości jego posiadania. Dziecko w świetle rozpowszechniającej się filozofii życia stanowi dobro konkurencyjne w stosunku do innych dóbr material­ nych czy inwestycyjnych. Uważane jest często za barierę dla osiągnięcia przez małżonków osobistej satysfakcji i samorealizacji zgodnej z ich wy­ kształceniem.

Zjawiska te można przyjąć jako główne symptomy uwarunkowań nowych zachowań demograficznych społeczeństw krajów znajdujących się w postindustrialnej fazie rozwoju społecznego. Między procesami trans­ formacji demograficznej a zmianami form rodziny w rozwiniętych krajach europejskich zaobserwować można wysoki stopień zbieżności. Spadek dzietności w okresie pierwszego przejścia demograficznego doprowadził do utrwalenia się rodziny małodzietnej.

Drugie przejście demograficzne łączy się w krajach Europy Zachodniej z procesem rozpadu instytucji małżeństwa i zjawiskiem dezintegracji form życia rodzinnego. W wyniku słabnącej skłonności do zawierania związków małżeńskich i wzrastającej częstotliwości rozwodów rodzina nuklearna traci stopniowo swą dominująca rolę. Mężczyźni w hierarchii wartości preferują na ogół wykształcenie, karierę, a następnie małżeństwo, które jest wymieniane alternatywnie ze związkami konsensualnymi.

Lucjan K ocik W ZO RY M A ŁŻ EŃ STW A I R O D Z IN Y

Istotne zmiany zachowań demograficznych, mające miejsce w Polsce w ostatniej dekadzie, są zbieżne z przemianami obserwowanymi w krajach Europy Zachodniej. Zmiany te wyrażają się głównie w sferze tworzenia związków, a ich przejawami są:

- przedmałżeńskie stosunki seksualne, - przedmałżeńska kohabitacja,

- zmiana skłonnos'ci do zawierania małżeństw przez osoby w różnym wieku,

- opóźnianie momentu zawierania małżeństw, - wzrost liczby i natężenia rozwodów,

- wzrost liczby powtórnych małżeństw, rodzin niepełnych, gospodarstw jednoosobowych (Kotowska 1999: 99).

Obecnie młodzi ludzie zawierają małżeństwa zdecydowanie rzadziej i później, a związki te są mniej trwałe.

Proces zawierania małżeństw w latach 90. w Polsce charakteryzuje się zmianami zachowań matrymonialnych, a ich symptomami są:

- obniżanie się skłonnos'ci do zawierania związków zarówno przez osoby w grupach wieku o najwyższej intensywnos'ci zmian stanu cywilnego, jak i zmniejszanie się skłonnos'ci do tworzenia małżeństw powtórnych.; - jednoczesny wzrost mediany wieku kobiet zawierających pierwsze mał­ żeństwa oraz powolny wzrost wieku mężczyzn zawierających małżeń­ stwo (Kotowska 1999: 123).

Przyczyn zachodzących zmian należy poszukiwać w różnych sferach życia jednostki i społeczeństwa. Wydaje się, że czynniki demograficzne tracą na znaczeniu na rzecz nasilających się wpływów uwarunkowań systemowych oraz społeczno-kulturowych. Odraczanie decyzji o zawarciu małżeństwa i urodzeniu dziecka jest spowodowane zmianami na rynku pracy. Konkurencyjność zmusza młode osoby do ustawicznego podwyż­ szania kwalifikacji i dbania o karierę zawodową. Chęć osiągania określo­ nego statusu społecznego przez kobiety wzmaga skłonnos'ć wielu z nich do przedkładania obowiązków zawodowych ponad powinnos'ci związane z rodziną oraz dziećmi.

Przyczyn przemian należy poszukiwać również w sferze kulturowej. Szerokie możliwos'ci korzystania z kultury masowej stymulują do powie­ lania wzorców zachowań obcych kulturowo. Współczesny model partner­ stwa jest postrzegany jako pozytywny przejaw zmian w polskich wzorcach

Lu cja n K ocik W ZO RY M A ŁŻEŃ STW A I R O D Z IN Y

tworzenia rodzin. Liberalizacja postaw i zachowań wyzwala w młodych chęć uwalniania się spod wpływu rodziców i rozpoczynania życia na własny rachunek. W takim podejściu jest więcej miejsca dla wolnego związku niż dla formalnego małżeństwa, które w polskiej kulturze zobowiązuje do wiernos'ci i odpowiedzialności (Kotowska 1999: 124).