Pierwszym przedstawicielem myśli społecznej, który odwoływał się do empirycznych wskaźników przy tworzeniu swojej koncepcji społeczeń stwa oraz wizji jego przyszłości był Tomasz Robert M ałthus (1766-1834). W swojej pracy „An Essay on the Principle of Population” po raz pierwszy w historii poglądów na funkcjonowanie rodziny domagał się ograniczenia jej prokreacyjnej funkcji. Niepokoiło go tempo przyrostu naturalnego, prze biegającego w postępie geometrycznym, podczas gdy - jego zdaniem - przyrost środków utrzymania powiększa się tylko w postępie arytmetycz nym. Wskazywał na dwa czynniki mogące ograniczyć nadmierny przyrost ludności. Pierwszy, prewencyjny, to powściągliwość moralna, polegająca na wstrzymaniu się od współżycia oraz posiadania dzieci. Drugi, realny - to nędza, przepracowanie i choroby wynikające z trudnego położenia więk szości robotników, spełniające rolę naturalnego regulatora liczby ludności oraz stwarzające możliwość poddania się życiu wstrzemięźliwszemu, które sam zalecał tej grupie.
Do połowy X IX w. panowało powszechne przekonanie - zgodne z na uką Kościoła - że pierwotną formą rodziny jest rodzina patriarchalna oparta na małżeństwie monogamicznym. W wieku X IX nastąpił żywy rozwój zainteresowania problematyką rodziny i pojawiły się poważne spory na temat jej istoty, pochodzenia oraz struktury. Zainteresowania te rozbudzone zostały zaostrzającym się kryzysem stosunków społecznych, wywołanych rozwojem kapitalizmu, a zapoczątkowanych rewolucjami burżuazyjnymi. Rozwój społeczeństw europejskich w kierunku społeczeństw zindustriali- zowanych, przekształcenia w strukturze klasowo warstwowej, rozwój tendencji demokratycznych stworzyły układ stosunków, do których z tru dem tylko przystosować się mogła rodzina oparta na gruncie starożytnego i średniowiecznego systemu. Nowe stosunki społeczne, które umożliwiły zawodową aktywność kobiet, spowodowały też silny rozwój tendencji
Lucjan K ocik W ZO RY M A ŁŻ EŃ STW A / R O D Z IN Y
emancypacyjnych, wyrażających się w dążeniu do uzyskania praw równych z mężczyzną, nie tylko w życiu publicznym, lecz także rodzinnym, uwol nienia spod władzy męża oraz stworzenia egalitarnej struktury rodziny.
Tendencje te znalazły wyraz w próbach tworzenia programu przywra cania ładu społecznego w warunkach „anarchii wierzeń i obyczajów” (A. Comte), a w tym kontekście dociekań naukowych obejmujących, z jed nej strony aktualną problematykę rodziny, z drugiej zaś historyczne uwa runkowania rozwoju różnych jej form wraz z towarzyszącymi im zjawis kami społecznymi.
Pierwszy typ przedsięwzięć najpełniej reprezentował Le Play (1806- 1882), któremu zawdzięczamy przede wszystkim opracowanie metodologii badań nad rodziną. Stworzony przez niego schemat można - w znacznym stopniu - uważać za szczegółową analizę głównych jej funkcji. Le Play wychodził z założenia, że, badając rodzinę, dowiadujemy się bardzo wiele o społeczeństwie jako całości, uważał ją bowiem za komórkę, w której powstają i zmieniają się obyczaje oraz sposoby życia zbiorowego.
Rodzina występuje bowiem we wszystkich społeczeństwach i we wszystkich ogrywa podstawową rolę - przedłuża ich ciągłość biologiczną, jest instytucją zapewniającą swoim członkom środki utrzymania, jest pierwszym środowiskiem społecznym, które otacza dziecko i zapoznaje je z tradycją i dorobkiem kulturalnym danego społeczeństwa, jest ściśle związana ze środowiskiem geograficznym, wpływającym poprzez nią na rozwój i strukturę społeczną; pozostaje stale pod wpływem instytucji i kul tury całego społeczeństwa. Zbadawszy więc rodzinę - sądził Le Play - możemy się dowiedzieć bardzo wiele o społeczeństwie jako całości. Rodzina jest to komórka, w której powstają i zmieniają się obyczaje i spo soby życia zbiorowego. Należy więc dobierać rodziny reprezentatywne dla różnych regionów geograficznych i od nich rozpoczynać badania.
Badanie rodziny prowadził Le Play według następującego schematu: 1) Określenie miejsca zamieszkania, rodzaju pracy i pozycji społecznej rodziny. (Chodziło tu o charakterystykę środowiska geograficznego, o stan przemysłu, o charakterystykę ludności tego środowiska; na tym tle miała być przedstawiona organizacja rodziny, jej religia, obyczaje, higiena i po zycja w szerszych grupach). 2) Środki utrzymania rodziny: własność, do chody, zajęcia, praca. 3) Sposób utrzymania się rodziny, tj. odżywianie, mieszkanie, umeblowanie, ubranie, odpoczynek. 4) Historia rodziny, tzn. 40
L ucjan K ocik W ZORY M A ŁŻ EŃ ST W A I R O D Z IN Y
najważniejsze okresy jej istnienia; obyczaje i urządzenia zapewniające jej ciągłość. 5) Budżet rodziny: dochody, wydatki i rachunki.
Szukając sprawdzalnej, ilos'ciowej metody badań, Le Play uznał, że jest to analiza budżetów rodzinnych. W budżecie rodziny odbija się cał
kowicie jej życie, organizacja i funkcje. Według powyższego schematu Le Play zbadał tysiące rodzin europejskich. Posługiwał się przy tym trzema sposobami obserwacji: 1) obserwacje prowadzone bezpośrednio przez sa mego badacza; 2) wywiady i rozmowy z członkami rodziny badanej; 3) wy wiady i rozmowy z osobami nienależącymi do rodziny, lecz znającymi ją z osobistych kontaktów i współżycia. Wywiady przeprowadzał według starannie ułożonego kwestionariusza. Na tej podstawie uważa się Le Playa za właściwego twórcę metody monograficznej.
Ta właśnie metoda badania budżetów rodzinnych okazała się najtrwal szym wkładem Le Playa w rozwój nauk społecznych. Jego programy reform były nawrotem do zasad chrześcijańskich. Sądził on, że od czasu objawienia dziesięciorga przykazań i ich interpretacji przez Chrystusa umysł ludzki nie znalazł użyteczniejszych zasad. „Narody przestrzegające tych zasad rozwijają się, a te, które ich nie uznają, giną. Rozwiązanie problemu spo łecznego nie wymaga znalezienia nowych zasad”. Tego rodzaju tezy trudno rozstrzygnąć metodą obserwacji, toteż mogą one być przedmiotem dyskusji jeszcze dziś. Stulecie, które upłynęło od czasu opublikowania prac Le Playa, potwierdziło natomiast wartość badań budżetów rodzinnych: podej muje się je wciąż po dzień dzisiejszy, oczywiście już innymi technikami. Zmiany i uzupełnienia w metodach badań socjologicznych zaczęli już wprowadzać bezpośredni uczniowie Le Playa. Rozszerzyli oni ramy metody monograficznej, poddali rewizji schemat opisu rodziny. Skupieni w tzw. Szkole Nauki Społecznej, uznali, że mistrz poświęcał za mało uwagi czyn nikom społecznym, instytucjom i procesom, które nie znajdowały bezpoś redniego odbicia w warunkach pracy i budżecie. Szkoła przyjęła zatem inny schemat badania zjawisk społecznych (opracowany przez Henri’ego de Tourville‘a), zwany powszechnie „nomenklaturą”. Schemat ten miał być udoskonalonym narzędziem obserwacji zjawisk społecznych (miał umoż liwiać systematyczny opis każdej zbiorowości ludzkiej), a równocześnie dyrektywą prowadzenia tych obserwacji (za: Szczepański 1961: 91 i n.).
Myślicielem, który budując swoją teorię, potraktował rodzinę jako podstawowy element struktury społecznej, był twórca socjologii August
Lu cja n K ocik W ZO RY M A ŁŻ EŃ STW A I R O D Z IN Y
Comte (1788-1857). W swojej statyce społecznej, czyli „teorii samorzut nego porządku społeczeństw”, dążył on do określenia warunków społecznej egzystencji jednostki, rodziny i społeczeństwa, tzn. zbadania zasadniczych częs'ci składowych społeczeństwa i wyjas'nienia jego budowy.
Szukając tych części składowych Comte wskazuje na rodzinę jako na jednostkę podstawową. Społeczeństwo ludzkie składa się z rodzin, nie z jed nostek - oto podstawowy aksjomat socjologii statycznej. Rodzina tworzy pomost pomiędzy jednostką a gatunkiem, gdyż przez rodzinę człowiek wcho dzi do stanu społecznego. Człowiek rozpatrywany jako jednostka istniejąca poza społeczeństwem to abstrakcja. Bez współżycia w społeczeństwie ludzie nie wytworzyliby żadnej kultury, pozostaliby na poziomie rozwoju zwierząt. Społeczeństwo jest zatem pierwotną rzeczywistością ludzką; cechy jednostek możemy wyjaśniać tylko przez odniesienie ich do społeczeństwa, do którego ludzie należą, a nie odwrotnie. Społeczeństwo jest organiczną całością i je go cechą dominującą jest wzajemna zależność i zgodność części składowych, gdyż wszystkie one uzupełniają się nawzajem i są dla siebie niezbędne. Stanem normalnym społeczeństwa jest spontaniczna harmonia, jednakże wskutek wielkiej swej złożoności często podlega ono schorzeniom i patolo gicznym zaburzeniom. W tej comte‘owskiej teorii harmonijnego porządku, negującej rolę walki klas i piętnującej konflikty jako zjawiska patologiczne, przejawiały się nie tylko wspólne rysy wszystkich ideologii liberalnych. Znacznie ostrzej występuje tu wpływ katolickich teorii konserwatywnych, zapatrzenie się w ideał społeczeństwa hierarchicznego, w którym nie ma miejsca na walkę klas niższych z wyższymi.
Teoria rodziny zajmuje poważne miejsce w statyce społecznej Comte‘a. Rozpatruje on dwa zasadnicze stosunki rodzinne: 1) stosunek między płciami, który tworzy rodzinę, 2) stosunek między pokoleniami, który ją podtrzymuje. Instytucja małżeństwa ulega ewolucji w ciągu dziejów, lecz pewne jej cechy są niezmienne, gdyż wynikają z biologicznych cech organizmu mężczyzny i kobiety. Istota małżeństwa polega na podporząd kowaniu kobiety mężczyźnie. Równość płci jest dla Comte‘a chimerą, a dążenie do emancypacji kobiet przejawem anarchii panującej w epoce przejściowej. Badania biologiczne i socjologiczne wykazują niższość ko biety w porównaniu z mężczyzną i odmienność funkcji, które obie płcie mają do spełnienia. Mężczyzna przeważa intelektualnie, cechuje go również silna wola; kobieta jest niezdolna do trwałego wysiłku i nie posiada zdol
Lucjan K ocik W ZORY M A ŁŻ EŃ STW A I R O D Z IN Y
ności do rządzenia. Rola społeczna kobiety wynika z jej uczuciowości. Kobiety górują nad mężczyznami rozwojem sympatii i uczuć społecznych 0 tyle, o ile stoją niżej intelektualnie. Tak więc ich funkcja w rodzinie 1 społeczeństwie polega na łagodzeniu zimnego i brutalnego rozumu męż czyzn przez pobudzanie uczuć oraz instynktu społecznego (za: Szczepański
1961: 66).