Pojęcie oraz funkcje wyborów

W niniejszej pracy wykorzystana zostanie definicja wyborów zaproponowana przez niemieckiego politologa Dietera Nohlena, dla którego są one:

„(...) dem okratyczną m etodą ustanaw iania osób w organie przedstawicielskim lub na stanowiskach kierowniczych. Jest to wysoko ceniona m etoda w takich obszarach życia publicznego, w których bezpośrednie uczestnictwo ludzi w konsultacjach i przeprowadzeniu rozstrzygnięć nie jest możliwe i dem okratyczne obowiązki scedowane zostały na reprezentantów albo osoby na stanowiskach kierowniczych” 13.

Tak pojmowane wybory stanowią najlepszą z możliwych metod sprawowania kontroli społecznej nad rządzącymi, we współczesnych wysoko rozwiniętych społeczeństwach masowych.

Niemniej jednak niemiecki badacz zastanawia się nad przyczynami przeprowadzania wyborów również w krajach, w których demokracja nie istnieje.

Udzielając odpowiedzi na tak postawione pytanie Dieter Nohlen stwierdza, że w krajach niedemokratycznych wybory są jednie techniką formowania gremiów albo powierzania osobom stanowisk kierowniczych. W praktyce oznacza to, że wybory przeprowadzane w tych krajach stanowią substytut innych technika ustanawiania przedstawicieli (np. sukcesji, mianowania, powołania)14.

W ten sposób Dieter Nohlen wyróżnia dwa ujęcia wyborów: wąskie (sensu stricte) — w którym wybory stanowią metodę powoływania przedstawicieli stosowaną wyłącznie w reżimach demokratycznych; oraz szerokie (sensu largo) — w którym

13 D. Nohlen, Prawo wyborcze i system partyjny, Wydawnictwo SCHOLAR, Warszawa 2004, s. 21—26.

14 Wybory organizowane w systemach autorytarnych wykorzystywane są jako instrument socjalizacji elektoratu oraz rekrutacji elit politycznych, stanowią ceremonialny gest służący wyegzekwowaniu posłuszeństwa obywateli, jak również wywołaniu złudnego poczucia współuczestniczenia we władzy.

Stan ten celnie oddają słowa byłego prezydenta Ugandy, Miltona Obote, który swego czasu stwierdził, iż wybory były skutecznym narzędziem dzięki, któremu mógł kontrolować społeczeństwo, niźli instrumentem umożliwiającym społeczeństwu kontrolowanie jego. M.Golder, Democratic Electoral SystemsAroundthe World..., s. 106.

wybory rozumiane są zaledwie jako pozbawiona demokratycznych treści technika ustanawiania przedstawicieli.

Na ową demokratyczną treść obok powszechności prawa wyborczego, składa się również element liberalny, rozumiany jako konstytucyjna gwarancja wolności myśli, prasy, zgromadzeń i zrzeszania się, ustrojowo-polityczne gwarancje pluralizmu we współzawodnictwie o mandaty i stanowiska kierownicze przeznaczone partiom politycznym.

Dieter Nohlen przyjmując za kryterium zakres przyznanej wyborcy możliwości dokonania swobody wyboru, wyróżnia:

> wybory rywalizacyjne — w których wyborca ma zapewnioną możliwość dokonania swobodnego wyboru pomiędzy co najmniej dwoma ofertami.

W swojej decyzji jest on całkowicie niezależny i chroniony przed naciskami z zewnątrz, (systemy liberalno-demokratyczne);

> wybory nierywalizacyjne — w których wyborcy nie zapewnia się (jest pozbawiony) powyższych gwarancji, tzn. gdy nie ma on możliwości dokonania swobodnego i niezależnego wyboru, a sam akt głosowania jest jedynie „pustym gestem” (lub wybory w ogóle się nie odbywają), (systemy totalitarne);

> wybory semirywalizacyjne — w których możliwość i swoboda wyboru są ograniczone, ale nie całkowicie zlikwidowane, (systemy autorytarne).

Oczywiście każda z powyższych kategorii pełni odmienne funkcje, które Dieter Nohlen sklasyfikował w następujący sposób:

Wybory rywalizacyjne

> legitymizacja systemu politycznego i rządu jednej partii lub koalicji partyjnej;

> przeniesienie zaufania na osoby i partie;

> rekrutacja elity politycznej;

> reprezentacja poglądów i interesów głosujących;

> związanie politycznych instytucji z preferencjami ogółu wyborców;

> mobilizacja ogółu wyborców dla wartości społecznych, celów i programów politycznych, interesów partii politycznych;

y podniesienie politycznej świadomości obywateli przez wyjaśnienie problemów i alternatyw politycznych;

> kanalizacja politycznych konfliktów jako sposobów ich łagodzenia;

> kształtowanie wspólnej woli politycznej;

> sprowadzenie walki konkurencyjnej o władzę polityczną na płaszczyznę alternatywnych, rzeczowych programów;

> powoływanie rządów w konsekwencji ukształtowania się parlamentarnej większości;

> ustanowienie opozycji zdolnej do kontroli;

> możliwość zmiany władzy.

Dieter Nohlen czyni jednak zastrzeżenie, że funkcje te są realizowane jedynie w społeczeństwach relatywnie homogenicznych, bez dużych podziałów, które mają system parlamentarny i w których system partyjny składa się z ograniczonej liczby partii. Natomiast w społeczeństwach heterogenicznych z systemami wielopartyjnymi udaje się wypełniać tylko kilka z wyżej wymienionych funkcji.

Wybory nierywalizacyjne — są zaledwie instrumentem sprawowania władzy, wykorzystywanym w celu stabilizacji stosunków władzy, być może także celów społecznego rozwoju. W przypadku takich wyborów trudno doszukiwać się innych funkcji, co niewątpliwe wiąże się z ich miejscem i znaczeniem w systemach totalitarnych.

Wybory semirywalizacyjne — służą przede wszystkim stabilizacji reżimu autorytarnego.

Można jednakże doszukać się kilku dodatkowych funkcji, które pełnią niejako rolę wspierającą wobec funkcji głównej. Są nimi między innymi:

> próba legitymizacji istniejących stosunków władzy;

> polityczne odprężenie wewnątrz;

> poprawa reputacji na zewnątrz;

> ujawnienie (także dezintegracja) opozycji;

> stabilizujące system dostosowanie struktur władzy15.

15 D. Nohlen, Prawo wyborcze..., s. 29-33.

Koncepcja wyborów oraz ich funkcji zaproponowana przez Dietera Nohlena nie jest oczywiście jedyną, z jaką możemy spotkać się w literaturze przedmiotu. Jak

zauważa bowiem Bogusław Banaszak:

„(...) w nauce praw a konstytucyjnego brak jest jednej, powszechnie przyjętej funkcji wyborów. Dzieje się tak m.in. dlatego, że funkcje spełniane przez wybory w każdym społeczeństwie zależą od wielu czynników właściwych tylko danemu społeczeństwu, tj. jego struktura, kształt systemu partyjnego, występowanie poważnych konfliktów społecznych itp.” 16.

Odbiciem tego stanu rzeczy jest występowanie w literaturze przedmiotu mnóstwa różnorodnych koncepcji, których autorzy, w zależności od sposobu definiowania wyborów, przywiązują różną wagę do poszczególnych ich funkcji. Poniżej zaprezentowane zostały wybrane spośród nich.

Dla Andrzeja Antoszewskiego i Ryszard Herbuta wybory oznaczają podjęcie przez ogół uprawnionych obywateli (najczęściej tożsamych z ogółem dorosłych) decyzji o tym, kto personalnie — w ich imieniu — jest uprawniony do podejmowania w czasie wyznaczonym granicami kadencji wiążących rozstrzygnięć na arenie parlamentarnej17. W związku z tym autorzy ci przypisują tak definiowanym wyborom następujące funkcje:

> kreacyjna — wyłonienie reprezentacji parlamentarnej wiernie odwzorowującej polityczne i personalne preferencje wyborców oraz zdolnej do podejmowania efektywnych działań w sferze polityki;

> legitymizacyjna — uprawomocnianie przez wyborców ugrupowania politycznego, które odniosło zwycięstwo wyborcze, a przez to usankcjonowanie decyzji podejmowanych pomiędzy kolejnymi elekcjami przez wybranych reprezentantów.18

Zdaniem Arkadiusz Żukowskiego, wybory to periodyczny proces wybierania w sposób pośredni lub bezpośredni przez obywateli, przedstawicieli na określone stanowiska lub do pełnienia określonych funkcji19. Autor ten wylicza również szereg

16 B. Banaszak, Prawo konstytucyjne, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2004, s. 329.

17 Demokracje zachodnioeuropejskie, red. A. Antoszewski, R. Herbut; Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1997, s. 227.

18 Tamże, s. 227-228.

19 Teoria polityki (Encyklopedia politologii, T. I), red. W. Sokół, M. Żmigrocki, Wydawnictwo Zakamycze, Kraków 1999, s. 310-311.

szczegółowych funkcji jakie wybory powinny spełniać w demokratycznym systemie politycznym:

> przeniesienie przez społeczeństwo na swoich przedstawicieli prawa decydowania w jego imieniu;

> wybór i selekcja elit politycznych mających sprawować władzę państwową;

> kontrola nad władzą wykonawczą;

> możliwość refleksji społeczeństwa nad rzeczywistością polityczną, społeczną i ekonomiczną kraju poprzez selekcję programów wyborczych20.

Z kolei dla cytowanego już wcześniej Bogusława Banaszaka wybory to czynności mające na celu powołanie odpowiednich kandydatów do pełnienia określonych funkcji. Dokonuje się ich z reguły przez głosowanie, tzn. za pomocą umownych znaków (np. podniesienie ręki, okrzyk, kartka wyborcza) wyrażających poparcie dla określonego kandydata21. Zdaniem Bogusława Banaszaka wybory spełniają następujące funkcje:

> kreacyjną — wyłonienie, kształtowanie składu personalnego organów przedstawicielskich na okres ich kadencji i rekrutacji dzięki temu elit politycznych;

> wyrażania woli wyborców- uczestnicząc w elekcji wyborcy mogą wyrazić poparcie dla określonego programu politycznego, w którym kandydaci na przedstawicieli i ich ugrupowania prezentują wyborcom zadania organów państwa w różnych dziedzinach życia. Udzielając w głosowaniu poparcia określonej opcji politycznej determinują postępowanie przedstawicieli i działalność organów przedstawicielskich, których skład ustalili w wyniku wyborów;

> legitymująca — dzięki wyborom organy przedstawicielskie oraz sami przedstawiciele uzyskują prawną legitymację do sprawowania władzy w imieniu i w interesie wyborców. Istotne jest jednak by była ona regularnie, periodycznie odnawiana, w przeciwnym razie zanikłaby z biegiem czasu;

20 A. Żukowski, Systemy wyborcze — wprowadzenie, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej, Olsztyn 1999, s. 16-17.

21 B. Banaszak, Prawo konstytucyjne..., s. 329.

>• kontrolna — okresowa przeprowadzanie wyborów umożliwia obywatelom kontrolę nad organami władzy publicznej poprzez odmawianie wyboru tym przedstawicielom, którzy nie sprawdzili się na danym stanowisku;

> integracyjna — umożliwiają zespolenie wyborców wokół pewnych wartości społecznych, celów politycznych i programów. Umożliwiają tym samym przekształcenie konfliktu społecznego w rywalizację wyborczą ugrupowań reprezentujących różne programy .22

G. Bingham Powell, Jr. uważa, że obywatele uczestniczą we władzy głównie poprzez wybór przedstawicieli, który odbywa się w wyniku współzawodnictwa w wyborach, rozumianego jako możliwość wyboru spośród różnych kandydatów.

W praktyce muszą w nich uczestniczyć co najmniej dwa zorganizowane ugrupowania polityczne, by wybory mogły mieć jakikolwiek sens. Ponadto obywatelom trzeba zagwarantować podstawowe swobody kształtowania i wyrażania osobistych preferencji.

Wybory spełniające te warunki, odgrywają zatem rolę narzędzia demokracji, za pomocą którego obywatele mogą wywierać wpływ na decyzje polityczne. Tworzą one bowiem powiązania zmuszające lub silnie zachęcające polityków do liczenia się z obywatelami23.

Natomiast dla Johna C. Courtneya wybory stanowią kluczową przesłankę pozwalającą przypisać danemu systemowi politycznemu atrybut demokratyczności. Bez procedur oraz mechanizmów, które można określić jako sprawiedliwe i przejrzyste, proces wyborczy traci wiarygodność, zaś jego wyniki traktowane są z podejrzliwością.

Z tego też wynika zasadnicze znaczenie reguł wyborczych dla legitymizacji całego systemu politycznego. W tym sensie wybory stanowią fundament procesu politycznego, który tworzy powiązania pomiędzy rządem a presją opinii publicznej wywieranej przez obywateli, partie polityczne, grupy interesu oraz ruchy społeczne. Wybory pełnią również funkcję mechanizmu pociągania do odpowiedzialności rządu za podejmowane przezeń działania oraz realizowaną politykę24.

Bardzo ciekawy, a zarazem odmienny od dotychczas scharakteryzowanych, pogląd na pojęcie oraz funkcje wyborów prezentują z kolei Giovanni Sartori oraz Robert A. Dahl. W przekonaniu Giovanniego Sartoriego, pomimo iż wybory 22 Tamże, 329-330.

23 B.G. Powell Jr., Wybory jako narządzie demokracji. Koncepcje większościowe i proporcjonalne, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2006, s. 7-8.

24 J.C. Courtney, Elections, UBC Press, Vancouver 2004, s. 5.

i wybieranie kondensują w sobie procedury demokratyczne, niewiele i niewyraźnie mówią o tym, jak rządzić, zaś w pierwszym rzędzie decydują o tym kto będzie sprawował władzę. Jak bowiem sam zauważa: „wybory nie wcielają linii politycznych, przesądzają raczej kto będzie je wcielał. Wybory nie rozstrzygają kwestii spornych;

rozstrzygają raczej, kto będzie je rozstrzygał”25. Pogląd ten podziela Rober A. Dahl zdaniem, którego „wybory ujawniają jedynie, jakie są pierwsze preferencje niektórych obywateli spośród kandydatów ubiegających się o urząd, bowiem rzadko możemy interpretować pierwsze preferencje spośród kandydatów w wyborach ogólnokrajowych jako ekwiwalent większości pierwszych preferencji na rzecz jakiejś konkretnej

polityki”26.

W demokratycznych systemach politycznych wybory spełniają szereg funkcji, których realizacja zapewnia powstanie oraz trwanie związku pomiędzy rządzonymi a rządzącymi. Okresowość elekcji oraz niepewność co do ostatecznego ich wyniku nadają temu związkowi autentycznego i realnego charakteru. Wybory dają bowiem obywatelom nie tylko możliwość wyrażenia swoich preferencji politycznych, ale stanowią również środek zapewniający im współudział we władzy oraz narzędzie dające możliwość kontroli i pociągania rządzących do odpowiedzialności. Pamiętać należy, iż reżimy autokratyczne i dyktatorskie równie chętnie, co demokracje, organizują i przeprowadzają elekcje. Jednakże w tym przypadku trudno mówić o budowaniu za ich pośrednictwem autentycznej relacji pomiędzy społeczeństwem a władzą. Bardziej słusznym wydaje się stwierdzenie, iż dla autokratycznych władców oraz dyktatorów stanowią one jedynie fasadę, za którą starają się ukryć niedemokratyczny charakter sprawowanej przez siebie władzy.