Modele zachowań wyborczych

Problematyka zachowań wyborczych, w tym zwłaszcza głosowania, od dawna znajduje się w orbicie zainteresowań badaczy i myślicieli. Niemniej jednak zagadnienie to nie zawsze stanowiło centralny punkt rozważań. Począwszy od Arystotelesa, a skończywszy na Alexisie De Tocquevillu, głosowanie rozpatrywane było jedynie w kontekście szerszych teorii polityki. W okresie tym próżno poszukiwać prac poświęconych wyłącznie rozważaniom na temat sposobu oraz przyczyn postępowania wyborców10. Wzrost zainteresowania problematyką głosowania przypada dopiero na początek XX wieku i jest ściśle związany z procesem rozpowszechniania się praw wyborczych. Przyznanie prawa do głosowania coraz szerszym grupom społecznym

9 S. Wróbel, O pojęciu i modelach zachowań wyborczych..., s. 122.

10 J. Evans, Voters & Yoting. An Introduction, SAGE Publications, Londyn 2004, s. 21.

i zawodowym (zwłaszcza robotnikom i kobietom) zrodziło wśród wielu polityków i badaczy pytania o konsekwencje tego procesu. Studia z tego okresu miały głównie charakter ilościowy i koncentrowały się przede wszystkim na analizie różnic w zachowaniach wyborczych mieszkańców poszczególnych obszarów, w tym zwłaszcza miast i wsi (np. badania prowadzone przez Andre Siegfrieda, poświęcone wzorcom zachowań wyborczych w zachodniej Francji ( Tableau Politiąue de la France de l ’Ouest (1913) czy też partycypacji wyborczej (np. powstała w 1930 r. praca Harolda F. Gosnella Why Europę Votes?).

Przełom w badaniach nad zachowaniami wyborczymi stanowią prace naukowców z Uniwersytetu Columbia, prowadzone przy okazji kampanii poprzedzających wybory prezydenckie w Stanach Zjednoczonych w roku 1940 (badania wyborców w Eire County, stan Ohio) oraz 1948 (badania wyborców w miejscowości Glmiria, stan Nowy York). Innowacyjny charakter prac zespołu pod przewodnictwem Paula Lazarsfelda związany był z wykorzystaniem na szeroką skalę metody wywiadu panelowego w celu analizy sposobu kształtowania się indywidualnych postaw wyborców w toku kampanii wyborczej. Efektem tych prac są dwa klasyczne dzieła:

opublikowany w 1944 r. The People’s Choice: How the Voter Makes Up His Mind in a Presidential Campaign oraz wydany 10 lat później Yoting: A Study o f Opinion Formation in a Presidential Campaign, zawierające tezy, które legły u podstaw modelu identyfikacji klasowej.

Z kolei w 1948 r. prace rozpoczął zespół Angusa Campbella (Uniwersytet w Michigan), które dały początek jednemu z najdłuższych projektów badawczych w historii nauk społecznych11. W odróżnieniu od zespołu Paula Lazarsfelda, naukowcy z Michigan rozciągnęli swoje badania na cały obszar wyborczy Stanów

11 Prace naukowców z Uniwersytetu Michigan dały początek przeprowadzanym po dziś dzień przy okazji każdej elekcji badaniom amerykańskich wyborców The American National Election Studies (ANES). Co ciekawe niezmiennie od 1952 r. wykorzystywany jest ten sam zestaw trzech pytań ankietowych dla badania identyfikacji partyjnej. Po pierwsze, respondentom zadawane jest pytanie: „Ogólnie mówiąc, czy zwykle myśli Pan(i) o sobie jako o republikaninie, demokracie, osobie niezależnej, czy może jeszcze inaczej?”. Jeżeli respondent okazuje się zwolennikiem (partisari) którejś partii, zadawane jest mu pytanie:

„Czy określiłby się Pan(i) jako zdecydowany (strong) republikanin (demokrata), czy jako nie bardzo zdecydowany republikanin (demokrata)?” . Jeżeli zaś respondent nie okazuje się stronnikiem którejś z partii, zadaje się mu pytanie: „A czy jest Panu(i) bliżej do Partii Republikańskiej czy Demokratycznej?”. Na podstawie odpowiedzi na te pytania tworzona jest siedmiostopniowa skala od zdecydowanych demokratów, przez wyborców niezależnych, po zdecydowanych republikanów, z wyborcami o słabej identyfikacji i chwiejnymi pośrodku. S. Holmberg, Nowe spojrzenie na identyfikacją partyjną, [w:] Zachowania polityczne. Tom 2, red. R.J. Dalton, H.D. Klingemann, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010, s. 160. Patrz również oficjalną stronę ANES:

www.electionstudies.org.

Zjednoczonych12. Zakrojone na tak szeroką skalę badania, stanowiły nie tylko wyzwanie o charakterze organizacyjno-logistycznym, ale przede wszystkim pozwoliły na udoskonalenie i zakorzenienie w nauce o zachowaniach wyborczych, metod badawczych wprowadzonych do niej przez badaczy z Uniwersytetu Columbia.

Zwieńczenie prac zespołu Angusa Campbella stanowi klasyczne dzieło zatytułowane The American Vołer, będące wykładnią jednego z najbardziej wpływowych modeli wyjaśniania zachowań wyborczych, tj. modelu identyfikacji partyjnej.

Powyższym pracom zawdzięczmy zestaw metod badawczych, które nie tylko wywarły głęboki wpływ na naukową refleksję nad zachowaniami wyborczymi, ale również stały się inspiracją dla rozwoju dalszych badań w tym obszarze. Od tego czasu badania nad zachowaniami wyborczymi stały się bowiem jedną z najszybciej rozwijających się dziedzin w ramach nauki o polityce. Dynamika tego rozwoju przejawia się nie tylko w wielości, ale również w różnorodności modeli stawiających sobie za cel wyjaśnienie przesłanek i uwarunkowań leżących u podstaw decyzji podejmowanych przez wyborców. Owo bogactwo sprawia, że we współczesnej nauce 0 polityce daje się zauważyć toczący się na dwóch płaszczyznach spór o model wyjaśniania zachowań wyborczych13. Pierwsza płaszczyzna ma charakter metodologiczny i dotyczy poziomu, na którym zachowania elektoratu mogą być badane. Z jednej strony mamy do czynienia z perspektywą markoanalityczną, która zakłada wykorzystanie zagregowanych danych (zazwyczaj w postaci oficjalnych wyników wyborów) do badania zachowań wyborczych na poziomie wielkich struktur społecznych (narodów, klas, warstw, grup etnicznych). Klasycznym przykładem zastosowania skali makro są badania porównawcze nad partycypacją wyborczą w poszczególnych państwach (np. teoria modernizacji, zgodnie z którą czynnikami odpowiedzialnymi za poziom frekwencji wyborczej są urbanizacja i industrializacja; lub teoria komunitariańska, według której uczestnictwu wyborczemu sprzyjają w pierwszym rzędzie silne więzi grupowe, poczucie identyfikacji grupowej 1 tożsamości)14.

12 Badania przeprowadzone przez zespół Paula Lazarsfelda objęły 600 wyborców z Eire County, podczas gdy zespół naukowców z Michigan analizował zachowania 577 wyborców, których wyłoniono na podstawie ogólnonarodowej próby.

13 Por. E. Anduiza-Perea, Electoral Behaviour in Europę, „European Political Science" 2005, nr 4, s. 489-501; M. Cześnik, Partycypacja wyborcza w Polsce, Wydawnictwo SCHOLAR, Warszawa 2007, s. 23 oraz P. Norris, Electoral Engineering. Yoting Rules and Political Behavior, Cambridge Univeristy Press, Cambridge 2007, s. 6-7.

14 M. Cześnik, Partycypacja wyborcza w Polsce..., s. 23-26.

Z kolei do badania motywacji i przesłanek indywidualnych wyborów wykorzystywana jest perspektywa mikroanalityczna, która abstrahując od wielkich społecznych całości koncentruje się na cechach i właściwościach jednostek. Odwrotnie niż ma to miejsce w przypadku skali marko, perspektywa ta zakłada dezagregację danych do możliwie najniższego poziomu, czyli do poziomu wyborcy. W związku z tym instrumentami badawczymi wykorzystywanymi przez reprezentantów tego nurtu są wywiad, ankieta i sondaż wyborczy. Ze względu na wielkość elektoratu nie jest możliwym zdobycie indywidualnych danych dotyczących każdego z jego członków, w związku z czym analizowane dane nie dotyczą każdego z wyborców, lecz reprezentatywnej ich próby. Przykładem zastosowania tej perspektywy jest badanie dotyczące związku pomiędzy pozostawaniem bezrobotnym a głosowaniem na ugrupowania skrajnej prawicy lub rezygnacją z udziału w wyborach.

Na drugiej z omawianych płaszczyzn ścierają się modele społeczno- psychologiczne i racjonalnego wyboru15. Omawianie modeli społeczno- psycho logicznych należy rozpocząć od dwóch klasycznych paradygmatów badań nad zachowaniami wyborczymi: modelu identyfikacji klasowej oraz modelu identyfikacji partyjnej. U podstaw pierwszego z nich leży przekonanie, iż zachowania wyborcze jednostki wynikają z jej pozycji w strukturze społecznej. Innymi słowy, główną determinantą wpływającą na ostateczny kształt decyzji wyborczej są socjoekonomiczne właściwości klasy do której jednostka przynależy, dodatkowo wzmacniane przez bezpośrednie kontakty z innymi jej członkami16. Klasa socjoekonomiczna jest tutaj

15 W badaniach nad zachowaniami wyborczymi coraz większą popularnością cieszą się ujęcia łączące modele psychologiczno-społeczne oraz racjonalnego wyboru. Zwolennicy owej syntezy przekonują, że teoria politycznego wyboru musi uwzględniać nie tylko cechy podmiotu dokonującego wyboru, ale również cechy zestawów propozycji politycznych. Przykładem tego typu podejścia jest tzw. instytucjonalna teoria wyborów politycznych, u której podstaw leży przekonanie, że w polityce obywatelom nie jest dane wybierać spośród dowolnych opcji. Dokonując wyboru muszą czerpać z istniejącego zbioru alternatywnych propozycji. W związku z tym menu dostępnych alternatyw (ich wielość, polaryzacja oraz sposób nazwania i sygnalizacji) mają wpływ na spójność przekonań i wyborów dokonywanych przez obywateli. Instytucjonalna teoria wyborów politycznych stanowi zatem próbę zrozumienia, jak spójność jest narzucana zarówno przez warunki, w jakich wybór zostaje dokonany, jak i przez upodobania i skłonności podmiotu dokonującego wyboru. By osiągnąć tak zakreślony cel koniecznym staje się jednoczesne stosowanie dwóch mechanizmów wyjaśniających: wewnętrznego, tłumaczącego dlaczego spośród różnych możliwości dokonywany jest dany wybór; oraz zewnętrznego, wyjaśniającego, jak alternatywy te trafiły do zestawu propozycji. Patrz szerzej: P.M. Sniderman, M.S. Levendusky, Instytucjonalna teoria wyborów politycznych, [w:] Zachowania polityczne. Tom 2, red. R.J. Dalton, H.D. Klingemann, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010, s. 15—41.

16 Jak niezwykle trafnie ujmują to autorzy The Voting-. „tradycyjna analogia pomiędzy „decyzją”

wyborczą, a mniej lub bardziej skalkulowaną decyzją konsumenta, biznesmena lub sądu... może okazać się całkowicie błędna. Preferencje polityczne wielu wyborców powinny być raczej rozpatrywane w analogii do gustów kulturowych, odnoszących się do muzyki, literatury, rekreacji, ubioru, etyki, mowy, zachowań społecznych... Oba mają swoje korzenie w tradycjach narodowych, klasowych oraz

definiowana poprzez takie cechy jak zatrudnienie i poziom osiąganych z jego tytułu przychodów, wykształcenie, wyznanie oraz narodowość. Wpływ owych cech na kształtowanie się stabilnych (powielanych przy okazji każdej kolejnej elekcji) postaw wyborczych dokonuje się za pośrednictwem trzech procesów:

> różnicowania (ang. dijferentiation) — poprzez które jednostki posiadające wspólne cechy posiadają również wspólne interesy wynikające z prowadzonej wobec nich polityki rządu. Z drugiej strony różnicowanie powoduje, że członkowie różnych grup posiadają odmienne, a nierzadko przeciwstawne, interesy polityczne;

> transmisji (ang. transmission) — dzięki której następuje przekazywanie wartości i postaw, zwłaszcza na linii rodzice — dzieci, które kształtują wzorce zachowań wyborczych przez całe życie;

> kontaktu (ang. contact) — poprzez który jednostki zmuszone są spędzać więcej czasu z przedstawicielami własnej grupy, niż z członkami innych. Intensyfikacja kontaktów przekłada się na wzmocnienie u wyborcy wartości i postaw wspólnych dla grupy17.

Z kolei głównym elementem modelu głosowania partyjnego jest pojęcie identyfikacji partyjnej, będącej długotrwałym psychologicznym przywiązaniem jednostki do określonego ugrupowania, determinującym jej postawy wobec rywalizujących partii politycznych18. Na tak zdefiniowaną identyfikację składają się

rodzinnych. Na poziomie indywidualnym oba prezentują stabilność i odporność na zmianę, zaś na poziomie społeczeństwa jako całości, międzypokoleniową elastyczność i zdolności przystosowawcze.

Oba są raczej kwestią sentymentu i usposobienia niźli „racjonalnych preferencji”. Chociaż oba żywo reagują na zmienne warunki oraz niecodzienne bodźce, pozostają niewrażliwe na bezpośrednią argumentację i podatne na pośredni wpływ struktury społecznej. Oba charakteryzują się raczej wiarą, niż przekonaniem oraz myśleniem życzeniowym niźli starannym przewidywaniem przyszłych konsekwencji”. Por. L.B. Bartels, The Study o f Electoral Behavior, [w:] The Chcford Handbook o f American Elections and Political Behavior, Oxford University Press, Oford 2010, s. 241.

17 J. Evans, Yoters & Yoting.. s. 45.

18 Jak zauważają B.C. Burden i C.A. Klofstad, dla pojęcia identyfikacji partyjnej zasadnicze znaczenie ma jej afektywny bądź też emocjonalny charakter. Na dowód tego autorzy przytaczają kilka definicji tego pojęcia: (A. Campbell, G. Gubin, W.E. Miller — The Voter Decides): ,poczucie osobistego przywiązana, które jednostka odczuwa względem wybieranego przez siebie ugrupowania (politycznego)”, (A. Cambell, P.E. Converse, W.E. Miller, D.E. Stokes — The American Voter): efektywna orientacja jednostki na podmioty zbiorowe funkcjonujące w jej otoczeniu”, (W.E. Miller, J.M. Shanks — The New American Voter): „pojęcie zgodnie, z którym na poczucie tożsamości jednostki może składać się również jej identyfikacja partyjna”. Jak z kolei zauważa S. Holmberg „ta emocjonalna, nieracjonalna i niepolityczna definicja identyfikacji partyjnej była i pozostaje głównym przedmiotem krytyki kierowanej pod adresem szkoły z Michigan i jej teorii zachowań wyborczych... Większa część tej krytyki wywodzi się z teorii racjonalnego wyboru. (...) Fiorina jest najważniejszym badaczem spośród tych krytyków. Nacisk

z dwa zasadnicze elementy: kierunek (rozumiany jako poparcie dla konkretnych partii) oraz siła (która może wyrażać się bądź to w trwałej więzi z określonym ugrupowaniem bądź też jedynie w przychylności wobec konkretnej partii). Postawy te kształtowane są zarówno w dzieciństwie, jak i w okresie dojrzewania kiedy to, poprzez proces socjalizacji, jednostka przyswaja sobie wartości i postawy swoich rodziców, krewnych oraz rówieśników, które kształtują jej lojalność wobec określonego ugrupowania. Więzi z partiami politycznymi przebiegają zatem zarówno poprzez, jak i między pokoleniami.

Wynika z tego, że reakcje, będące ich efektem, tkwią swymi korzeniami w sytuacji politycznej sprzed jednego lub kilku pokoleń, nie zaś w sytuacji dnia dzisiejszego ani nawet tej z dnia wczorajszego19.

Identyfikacja partyjna stanowi czynnik sprawczy, który wpływa na postawy polityczne, takie jak stosunek do kwestii publicznych, ocenę działań politycznych i popularność przywódców20. Dzięki temu pomaga wyborcom uporządkować wizję świata będąc swego rodzaju skrótem poznawczym (ang. cognitive shortcut) umożliwiającym redukcję kosztów związanych z pozyskaniem informacji na temat rywalizujących o mandaty ugrupowań, kandydatów oraz reprezentowanych przez nich programów politycznych. Pewien wpływ na sposób głosowania wywierają również czynniki o charakterze krótkotrwałym (występujące przy okazji poszczególnych elekcji), wśród, których wskazać należy na osobisty stosunek do kandydatów, stosunek do proponowanych modeli polityki oraz sposób postrzegania ewentualnych korzyści, jakie grupa społeczna, której wyborca jest członkiem, może odnieść dzięki zwycięstwu określonej partii (patrz Rysunek 1.). Niemniej jednak ich działanie dodatkowo osłabiane jest przez małe zainteresowanie wyborców polityką, niski poziom wiedzy na temat

kładziony przez niego na znaczenie elementów poznawczych oraz retrospektywnych ocen politycznych jako czynników kształtujących identyfikację partyjną stał się najważniejszą alternatywną definicją identyfikacji partyjnej. Podczas gdy „czwórka z Michigan” mówiła o stabilnej, afektywnej, opartej na tożsamości identyfikacji partyjnej, której przypisywała pozycję niemal egzogeniczną, Morris P. Fiorina postrzegał potencjalnie chwiejną, racjonalną, opartą na treściach politycznych identyfikację partyjną 0 jednoznacznie endogenicznej pozycji w „lejku przyczynowości”. W związku z tym S. Holmberg proponuje by wyróżnić dwa pojęcia: identyfikację partyjną, koncentrującą się na więzach afektywnych pomiędzy ugrupowaniem a wyborcami, oraz partyjność, opisującą stosunki bardziej kognitywne 1 oceniające. B.C. Burden, C.A. Klofśtad, Affect and Cognition in Party Identification, „Political Psychology” 2005, vol. 26, nr 6, s. 869—886 oraz S. Holmberg, Nowe spojrzenie na identyfikacją partyjną..., s. 157-160.

19 P.M. Sniderman, M.S. Levendusky, Instytucjonalna teoria wyborów politycznych..., s. 25.

20 S. Holmberg, Nowe spojrzenie na identyfikacją partyjną..., s. 163.

mechanizmów nią rządzących oraz nikłą świadomość odnośnie podstawowych ideologicznych podziałów21.

Rysunek 1. Model identyfikacji partyjnej

Źródło: J. Evans, Voters & Voting. An Introduction, SAGE Publications, Londyn 2004, s. 26.

Opisywana dotychczas identyfikacja miała charakter pozytywny, co wnika z faktu utożsamiania się wyborców z ugrupowaniami politycznymi. Nie należy jednak zapominać, iż istnieją również identyfikacje negatywne, wynikające z niechęci do określonych partii lub z ich odrzucenia22. Wyborcy charakteryzujący się tym rodzajem identyfikacji będą skłonni do tzw. głosowania negatywnego, którego zamierzeniem jest nie wyrażenie poparcia wobec danego kandydata (ugrupowania), lecz utrudnienie (uniemożliwienie) wygranej jego oponentowi.

Reasumując powyższe rozważania można stwierdzić, że na gruncie modelu głosowania partyjnego wyborca jawi się jako osoba, której preferencje polityczne znajdują się pod silnym wpływem lojalności ukształtowanych na wczesnym etapie życia, którego sposób głosowania w określonych wyborach podlega krótkotrwałemu

21 Niektórzy badacze przekonani są o ograniczonej zdolności ludzi do operowania pojęciami dotyczącymi zjawisk politycznych. Na przykład autorzy The American Voter podkreślali, że jedynie ok. 2-5%

wyborców efektywnie stosuje przy ocenianiu kandydatów takie pojęcia, jak liberalizm czy konserwatyzm. J. Mandrosz, Czynniki ograniczające racjonalność poglądów i zachowań politycznych, [w:] Podstawy psychologii politycznej, red. K. Skarżyńska, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 2002, s. 168.

22 Na tej podstawie możliwym jest wyróżnienie 4 grup identyfikacji. „Spolaryzowana”, która polega na silnym poparciu dla swojej partii i silnym odrzuceniu innego ugrupowania; „lojalna” rozumiana jako silne lub umiarkowane poparcie dla swojej partii i brak silnego odrzucenia innej; „negatywna” polegająca na braku silnego poparcia dla swojej i na silnym odrzuceniu drugiej partii; oraz „apatyczna” czyli brak silnego poparcia dla swojej i brak silnego odrzucenia drugiej partii. K. Korzeniowski, Psychologiczne uwarunkowania zachowań wyborczych..., s. 246-247.

działaniu takich czynników jak np. popularność kandydata, i którego znajomość tak abstrakcyjnych ideologii, jak i konkretnych programów politycznych jest nadzwyczaj ograniczona23.

Krytyka modeli psychologiczno-społecznych nie koncentruje się na ich podstawowych założeniach, lecz na ograniczonej mocy ekspalanacyjnej24. Zarówno model identyfikacji klasowej, jak i głosowania partyjnego przyjmują założenie o stabilności zachowań wyborczych, które uniemożliwia wyjaśnienie mechanizmu stojącego za zmianą preferencji politycznych. Oba modele zakładają bowiem istnienie

„idealnego świata bez zdrad”, w którym wyborca regularnie głosując na tę samą partię, potwierdza swoje przywiązanie do niej. Tymczasem pomiary chwiejności elektoratu (ang. volatility) pokazują, iż coraz szersze rzesze wyborców dokonują zmiany preferencji partyjnych pomiędzy kolejnymi wyborami25. Również analiza indeksu Alforda zdaje się dowodzić, iż głosowanie klasowe w coraz większym stopniu traci na znaczeniu26. Stąd często dają się słyszeć głosy krytyków według, których w społeczeństwach postindustrialnych, obywatele nie charakteryzują się już stabilną oraz afektywną identyfikacją, w sposób trwały wiążącą ich z określonym

23 L.B. Bartels, The Stucty of Electoral Behavior.. s. 243.

24 S. Wróbel, O pojęciu i modelach zachowań wyborczych..., s. 138.

25 Do pomiaru chwiejności wyborczej wykorzystywany jest indeks Pedersona. Stanowi on sumę procentowych zmian w wynikach wszystkich partii między dwiema kolejnymi elekcjami dzieloną przez 2. Wartość indeksu może się wahać od 0 (brak zmiany) do 100 (wszystkie dotychczasowe partie zostały zastąpione przez nowe).

26 Indeks Alforda to sposób mierzenia klasowej orientacji wyborców, który pozwala ocenić zależność zachodzącą między przynależnością do określonej klasy społecznej a sposobem głosowania. Indeks ten jest niczym innym jak porównaniem procentu głosów klasy robotniczej oraz klasy średniej oddanych na partie lewicowe. Wartość indeksu sięgająca -100 oznacza brak klasowej orientacji wyborców, natomiast wartość równa 100 jest równoznaczna z doskonałym klasowym modelem głosowania. Zastosowanie tego indeksu w badaniach nad głosowaniem klasowym w Europie Zachodniej, ujawniło znaczący spadek jego poziomu. Np. od połowy lat 40. do 1992 r. wartość indeksu Alforda dla wyborów przeprowadzanych we Francji spadła z poziomu ok. 30% do zaledwie 10%. Według innych badań wartość indeksu spadła z około 20% (w latach 1970—1980) do niespełna 5% (w 2002 r.). Również w Niemczech zanotowano znaczący spadek poziomu głosowania klasowego w latach 1953-2002. Z kolei wysoki poziom głosowania klasowego notowany w latach 60. XX wieku w Norwegii (44%), Szwecji (51%) oraz Danii (50%) spadł około roku 1990 do poziomu 30%. Wybory przeprowadzane w tych krajach w kolejnych latach nie powstrzymały tej negatywnej tendencji, w skutek czego w latach 2001-2002 w Danii i Norwegii wartość indeksu Alforda wyniosła zaledwie 6%, zaś w Szwecji 25-29%. Wśród przyczyn spadku poziomu głosowania klasowego w demokracjach zachodnioeuropejskich wymienia się m.in.

wzrastający poziom dobrobytu, zmniejszenie liczby robotników i pracy w sektorze przemysłowym oraz centrowe strategie głównych partii politycznych. Jednocześnie podkreśla się, iż głosowanie klasowe tradycyjnie w znacznie mniejszym stopniu występuje w Azji (np. Japonia i Indie), krajach Ameryki Łacińskiej (np. Chile) oraz Europie Środkowo-Wschodniej. Patrz szerzej: O. Knutsen, Spadek znaczenia klasy społecznej?, [w:] Zachowania polityczne. Tom 2, red. R.J. Dalton, H.D. Klingemann, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010, s. 42-73.

ugrupowaniem, lecz, w skutek silnego oddziaływania bodźców krótkoterminowych, są coraz bardziej chwiejni w swych postawach27.

Dla wyjaśniania zmienności zachowań wyborczych bardziej przydatne wydają się modele przyjmujące założenie o racjonalności wyborcy, zgodnie z którymi dokonuje on oceny zysków i kosztów (strat) związanych z przyjęciem określonych linii postępowania poczym, jeśli ten bilans jest dlań pozytywny, podejmuje ostateczną decyzję28. Rozstrzygając jakąkolwiek kwestię jednostka kieruje się dwoma kryteriami:

egoizmem (rozumianym jako przedkładanie interesu własnego nad interes publiczny) oraz racjonalnością (która nadaje podejmowanym decyzjom charakter świadomy i celowy)29. Dzięki temu postawiona w sytuacji wyboru zawsze jest w stanie ocenić i uporządkować wszystkie przedstawione jej alternatywy, a następnie na podstawie stworzonego szeregu preferencji, wybrać najlepszą z nich (tzn. tą która zapewni jej najwyższy przyrost użyteczności)30.

W kontekście decyzji wyborczych, których przedmiotem jest nie tylko sposób głosowania, ale również sam w nim udział, przez zysk rozumiemy korzyści, jakie zapewni wyborcy dana partia poprzez powołanie oraz działalność rządu. M ogą mieć one zarówno charakter materialny (np. objęcie stanowiska w administracji rządowej) oraz niematerialny (np. poczucie spełnionego obowiązku, satysfakcja z udziału w wygranej). Natomiast koszty to zarówno czas, który wyborca musi poświęcić w celu zdobycia informacji o poszczególnych kandydatach, procedurach wyborczych, ale również wysiłek związany z udziałem w spotkaniach przedwyborczych, wsparciem finansowym preferowanego komitetu wyborczego, dotarciem do lokalu wyborczego itp.

27 R.J. Dalton, Citizen Attitudes and Political Behavior, „Comparative Political Studies” 2000, vol. 33, nr 67, s. 922—926; P. Norris, Electoral Engineering. Voting Rules and Political Behavior, Cambridge

27 R.J. Dalton, Citizen Attitudes and Political Behavior, „Comparative Political Studies” 2000, vol. 33, nr 67, s. 922—926; P. Norris, Electoral Engineering. Voting Rules and Political Behavior, Cambridge