Podstawowe założenia systemów większościowych

Podstawowe założenie systemów większościowych przesądza o uznaniu za zwycięzcę wyborów tego spośród kandydatów (ugrupowań politycznych), który w głosowaniu powszechnym uzyskał większe poparcie niż którykolwiek z jego konkurentów. Nie jest ważna różnica pomiędzy zwycięzcą a najlepszym z przegranych, dlatego często zdarza się, że o zdobyciu mandatu decydują minimalne różnice poparcia.

Systemy większościowe wykorzystują zarówno jedno jak i wielomandatowe okręgi wyborcze. Dystrybucja mandatów może odbywać się zarówno na poziomie poszczególnych okręgów wyborczych (w przypadku wyborów parlamentarnych), jak i na poziomie centralnym (w przypadku elekcji głowy państwa).

Różnorodność systemów większościowych można uporządkować za pomocą dwóch cech:

a) przeprowadzanie lub nie „dogrywki”, a więc czy zwycięża kandydat (kandydaci), który uzyskał największą liczbę głosów już w pierwszej turze, czy też przeprowadza się drugą turę do której przechodzi pewna liczba kandydatów z największą liczbą głosów i dopiero ponowne głosowanie rozstrzyga o zwycięstwie;

b) liczba mandatów do obsadzenia w jednym okręgu wyborczym (jeden lub więcej)93.

92 Tamże, s. 84.

93 J. Haman, Jakie wybory?, „Społeczeństwo otwarte” nr 4 (92), kwiecień 1998, s. 3.

Biorąc pod uwagę powyższe możemy wyróżnić następujące odmiany wyborów większościowych:

a) wybory większościowe przeprowadzane w okręgach jedno- lub wielomandatowych, w których o zwycięstwie decyduje większość względną (system FPTP, głosowanie blokowe na kandydatów bądź listy ugrupowań partyjnych);

b) wybory większościowe przeprowadzane w oparciu o większość bezwzględną (50%+l), które zawsze odbywają się w okręgach jednomandatowych z koniecznością przeprowadzenie „dogrywki” (system powtórnego głosowania, głosowanie alternatywne).

4.4.2.1. System większości względnej

Aby zdobyć mandat w wyborach, w których regułą rozstrzygania jest większość względna wystarczy uzyskać więcej głosów niż najlepszy spośród przegranych kandydatów rywalizujących w danym okręgu wyborczym. Takie rozwiązanie jest niezwykle proste, a przez to również bardzo wygodne, gdyż głosowanie zawsze przynosi rozstrzygnięcie (w postaci wyłonienia zwycięzcy), ponieważ nie jest wymagane osiągnięcie z góry określonego poziomu poparcia uprawniającego do obsadzenia mandatu w okręgu. Dlatego mówimy, iż do odniesienia zwycięstwa wystarczy osiągnięcie większości względnej. Większość względną najlepiej przedstawia poniższa nierówność94:

kandydat A zdobywa mandat (osiąga większość względną) gdy:

Ta> Tb

Ta> Tc

Ta> Td

Tc — poparcie dla kandydata C,

Ta> Tn

94 D.W. Rea, The political conseąuences o f electoral law. .., s. 26.

Wybory przeprowadza się w okręgach jednomandatowych, gdzie wyborca może oddać tylko jeden głos na najbardziej przez siebie preferowanego kandydata. Mandat uzyskuje ten kandydat, który uzyska największe poparcie. Głosy oddane na pozostałych kandydatów nie są w ogóle brane pod uwagę. W literaturze taką sytuację określa się mianem „zwycięzca bierze wszystko” (the winner takes all lub first-past-the post (FPTP).

Powyższy stan rzeczy może wzbudzać pewne kontrowersje, zwłaszcza wśród osób spoza kręgu kultury anglosaskiej, gdzie system ten jest powszechnie stosowany.

Pojawia się bowiem wątpliwość dlaczego;

„ (...) ktoś kto zdobył 35 głosów zostaje wybrany przewodniczącym, podczas gdy jego dwaj konkurenci zdobyli odpowiednio 25 oraz 30 głosów. Jednak przeciętny Anglik nie dostrzega w tym nic niewłaściwego. System FPTP zapuścił tutaj bowiem głęboko swoje korzenie. C zyż nie oznacza to, że system ten jest mocno związany z duchem sportowej rywalizacji, nieodłącznej dla tego wielkiego narodu? D la konia, który jako pierwszy przekroczył linię mety całkowicie obojętnym jest ilu rywali zostało za jego plecami. Staje się on idolem tłumu, zaś liczba pokonanych przezeń rywali jedynie ubogaca zdobyty przezeń wieniec laurowy. Dlatego też przeciętny A nglik uw aża przewodniczącego, który zdobył 35 głosów za inteligentnego faceta: pokonał on bowiem dwóch konkurentów, jednego różnicą 5, natomiast drugiego różnicą 10 głosów!”95.

Wybory większościowe w okręgach jednomandatowych przeprowadza się głównie w krajach kręgu kultury anglosaskiej, np. w wyborach do brytyjskiej Izby Gmin, amerykańskiej Izby Reprezentantów, kanadyjskiej Izby Gmin oraz do 1993 r. do nowozelandzkiej Izby Reprezentantów.

4.4.2.2. System powtórnego głosowania

Warunkiem uzyskania mandatu w systemie powtórnego głosowania (systemie dwóch tur) jest uzyskanie bezwzględnej większości, z którą mamy do czynienia, gdy suma głosów zdobytych przez zwycięskiego kandydata jest większa od sumy głosów zdobytych przez wszystkich jego konkurentów. Zazwyczaj większość ta jest definiowana jako 50%+ł głos, co można przedstawić jako:96

95 Tamże, s. 26-27.

96 Tamże, s. 23.

Wb = v /2 + l

gdzie:

W b - większość bezwzględna,

v — liczba ważnie oddanych głosów w okręgu.

Z powyżej formuły jasno wynika, że w przeciwieństwie do wyborów opartych o zasadę większości względnej poparcie dla zwycięzcy musi być nie tylko większe od poparcia uzyskanego przez najlepszego z przegranych, ale przede wszystkim większe od poparcia jakie łącznie uzyskali wszyscy jego kontrkandydaci. Można więc powiedzieć, że kandydat osiąga większość bezwzględną gdy:97

gdzie:

T a — poparcie dla kandydata A,

Ta > (Tb+ Tc+ Td+ ...+Tn)

W przypadku gdy żaden z kandydatów nie uzyska wymaganej większości głosów, przeprowadza się ponowne głosowanie (tzw. II tura lub dogrywka organizowana tydzień lub 2 tygodnie po I turze), w której uczestniczą, w zależności od uregulowań przyjętych w danym państwie, bądź dwaj kandydaci z najlepszym wynikiem z I tury, bądź większa ich liczba, jeżeli w pierwszym głosowaniu spełnili określone przez ustawodawstwo wyborcze przesłanki. Za zwycięzcę II tury uznaje się kandydata, który zdobył największą liczbę głosów (gdy w głosowaniu uczestniczy tylko 2 kandydatów zawsze jest to większość bezwzględna, przy większej ich liczbie wystarcza większość względna).

System większości absolutnej bardzo często wykorzystywany jest w wyborach na stanowiska jednoosobowe. W wielu państwach właśnie w ten sposób wybiera się głowę państwa. Jako przykład można wskazać Finlandię, Austrię, Francję, Polskę jak również wiele państw Azji (Mongolia, Korea Południowa), Ameryki Łacińskiej oraz Afiyki.

97 Tamże, s. 24.

Z punktu widzenia tej pracy bardziej interesujące jest wykorzystanie systemu głosowania powtórnego w wyborach parlamentarnych. Wśród państw wykorzystujących powtórne głosowanie wymienić należy Francję oraz jej byłe kolonie (Republika Środkowej Afryki, Kongo, Gabon, Togo), Egipt, Haiti oraz Iran.

4.4.2.3. System głosu alternatywnego

W odróżnieniu od systemu powtórnego głosowania, system ten jest bardziej skomplikowany, a przez to mniej zrozumiały dla wyborców. Stratę tę rekompensuje fakt, iż w systemie tym nie ma konieczności przeprowadzania dodatkowego głosowania w przypadku, gdy żaden z kandydatów nie uzyska absolutnej większości głosów.

Wynika to ze specyficznego sposobu głosowania przez wyborców, którzy oddają swoje głosy niejako „na zapas”. Dlatego też system ten określa się jako „głosowanie z bezpośrednią dogrywką” (IRV - instant run-off voting)98.

Wybory odbywają się w okręgach jednomandatowych, w których zwycięzcą zostaje kandydat, który uzyskał bezwzględną większość głosów. Specyfika tego systemu polega na sposobie oddawania głosów przez wyborcę: jeżeli w okręgu zgłoszono 4 kandydatów, wyborca powinien wskazać, którego z nich preferuje w kolejności pierwszej, drugiej, trzeciej oraz czwartej. Innymi słowy, powinien on stworzyć szereg preferencji, w którym przyznaje kandydatom miejsca od pierwszego do czwartego. Tworzenie szeregu preferencji nie jest obligatoryjne, ani nie ma znaczenia dla ważności głosu, wystarczy bowiem, że wyborca wskaże swoją pierwszą preferencję.

W przypadku, gdy żaden z kandydatów nie uzyskał bezwzględnej większości, dokonuje się skreślenia tego, który uzyskał najmniejszą liczbę głosów z pierwszą preferencją, zaś jego głosy przydziela się pozostałym kandydatom według wyników drugiej preferencji.

Czynność ta jest powtarzana do momentu osiągnięcia, przez któregoś z kandydatów absolutnej większości głosów z pierwszą preferencją.

System głosu alternatywnego nie jest obecnie powszechnie stosowany jako metoda wyłaniania parlamentu. Jego zastosowanie ogranicza się do jedynie do Oceanii, gdzie wykorzystują go Australia (izba niższa parlamentu), Fidżi oraz Papua Nowa Gwinea.

98 J. Haman, Demokracja, decyzje, wybory..., s. 103.

65

4.4.2.4. Glosowanie blokowe na kandydatów oraz na listy partyjne

W systemie głosowania blokowego na kandydatów wyborca dysponuje liczbą głosów równą liczbie mandatów obsadzanych w danym okręgu wyborczym. Niemniej jednak wyborca nie musi wykorzystać całej puli przysługujących mu głosów — wystarczy, że wskaże tylko jednego kandydata. Za zwycięzców w danym okręgu wyborczym uznaje się tych kandydatów, którzy uzyskali kolejno najlepsze wyniki w głosowaniu.

Jeżeli głosowanie odbywa się nie na kandydatów lecz na listy zgłoszone przez poszczególne ugrupowania, mamy do czynienia z tzw. systemem głosowania blokowego na listy partyjne. Kolejną różnicą jest przyznanie każdemu wyborcy tylko jednego głosu. Zwycięzcą w tym głosowaniu zostaje uznana ta spośród rywalizujących list, która w danym okręgu wyborczym zdobędzie największą liczbę głosów. Zwycięska lista zgarnia wszystkie mandaty obsadzane w tym okręgu.

Oba systemy są niezwykle rzadko stosowane. Głosowanie blokowe na kandydatów odbywa się jedynie w 15 państwach i terytoriach (np. Kajmany, Falklandy, Laos, Malediwy, Kuwejt), natomiast głosowanie blokowe na listy stosowane jest zaledwie w 4 państwach i terytoriach (Kamerun, Czad, Singapur)99.