G8 jako instytucja międzynarodowa

Pojęcie instytucji międzynarodowej, w szerokim jego rozumieniu, utożsa-mia się zazwyczaj z organami, agencjami czy urzędami, ale coraz częściej również z zasadami, normami i procedurami oraz utrwalonymi sposobami postępowania, które mają wymiar międzynarodowy70. Warto też przytoczyć definicję, która określa instytucję międzynarodową jako trwały i spójny system reguł formalnych i nieformalnych, które wpływają na zachowania podmiotów.

68 W. Diebold jr., Economics and Politics: The Western Alliance in the 1970s, [w:] The

Unit-ed States and Western Europe, Unit-ed. W. HanriUnit-eder, Cambridge–Massachusetts 1974, s. 163. 69 D. C. North, Pojmowanie zmian ekonomicznych i wzrostu gospodarczego, [w:]

Globaliza-cja. MarginalizaGlobaliza-cja. Rozwój, red. G. W. Kołodko, Warszawa 2003, s. 137. 70 I. Popiuk-Rysińska, Instytucje międzynarodowe…, s. 338.

Reguły te ograniczają zachowania podmiotów oraz projektują oczekiwania wobec innych podmiotów71.

Instytucje, posiadając cechę porządkującą, postrzegane są jako bardziej trwałe elementy aktywności międzynarodowej. Można je rozumieć jako swoisty powtarzalny układ zachowań, stanowiący dla państw i innych uczestników stosunków międzynarodowych stały punkt odniesienia. Nawet mając słuszne obiekcje w kwestii zakwalifikowania szczytu do organizacji międzyrządowej (nie posiada on jej klasycznych cech), już określanie go mianem instytucji międzynarodowej nie powinno budzić większych zastrzeżeń. Zarówno organiza-cja, jak i szczyt (który wyznacza działalność G8) bezwzględnie mieszczą się w tak szerokiej definicji instytucji.

W naukach ekonomicznych, a szczególnie w dyscyplinie stosunków mię-dzynarodowych, istnieje wiele propozycji podziału instytucji72. Przykładowo, podział na instytucje społeczne, polityczne i gospodarcze może dotyczyć zakresu kompetencji danej instytucji. W przypadku G8 łączyłby on wszystkie te sfery, pomimo że sfera ekonomiczna była dominująca w działalności Grupy. Przedmiotem poniższych rozważań będą jednak takie kategoryzacje, które można zastosować do analizy instytucji międzynarodowych. Jedna z popular-nych klasyfikacji dzieli instytucje na formalne (określane często jako pochodne) oraz nieformalne (zwane także fundamentalnymi).

Przez instytucje formalne należałoby rozumieć określone przepisy, reguły i akty prawne, układy, rozporządzenia, zapisy konstytucyjne, kodeksy, funkcjo-nujące prawa własności. Są one skutkiem działania ludzi (zwłaszcza grupy decydentów politycznych). Istotną ich cechą jest zmienność. Według „klasyka” analizy instytucjonalnej – Douglassa C. Northa – reguły formalne zajmują najważniejsze miejsce i są najbardziej oczywiste, ale nie wyjaśniają wszyst- kiego73.

Z kolei cechą instytucji nieformalnych, rozumianych jako zasady moralne, obyczaje, tradycje, normy religijne, rutyna, ale też świadomość prawna i

71 M. Burchard-Dziubińska, Instytucjonalne aspekty międzynarodowej współpracy w

dziedzi-nie ochrony środowiska przyrodniczego, Łódź 2006, s. 39.

72 W szerszym ujęciu instytucje można podzielić na krajowe (narodowe) i międzynarodowe. Wyodrębnić można również instytucje państwowe, niepaństwowe i hybrydowe, które różnią się od siebie sposobami dochodzenia do celu. Natomiast ze względu na sferę występowania można wydzielić instytucje społeczne, gospodarcze i polityczne. W takim rozróżnieniu instytucje społeczne rozumiane są jako zespoły norm, wartości i tradycji. Instytucje gospodarcze to na ogół działania formalne, które kształtują decyzje poszczególnych podmiotów gospodarczych i ich wzajemne oddziaływania. Zalicza się do nich takie instytucje rynku, jak zasady konkurencji, kontroli, współpracy i wymiany oraz wspólne normy i wartości. Z kolei instytucje polityczne obejmują podmioty państwowe, tzw. instytucje mediacji (czyli sposoby oddziaływania różnych grup interesu i państwa) oraz ochrony socjalnej (zob. więcej – kryteria podziału instytucji w: M. Burchard-Dziubińska, op. cit., s. 38–39).

logiczna, jest większa trwałość (nie zmieniają się one tak często, jak normy formalne), a proces kształtowania się tych zasad jest długotrwały. Podlegają one długoletniemu procesowi ewolucji. Trudno jest więc takimi instytucjami manipulować, gdyż nie poddają się one bezpośredniej interwencji. Instytucje nieformalne stają się niejako inspiracją (dlatego nazywa się je fundamentalnymi) dla uruchamiania instytucji formalnych (czyli pochodnych).

North uwzględnia ponadto trzeci typ instytucji – system sankcji, który okre-śla sposób egzekwowania zarówno reguł formalnych, jak i nieformalnych norm zachowań i ograniczeń. Wszystkie te elementy kształtują sposób funkcjonowa-nia społeczeństwa i gospodarki74. North, aby zobrazować działanie tych trzech typów instytucji, posiłkuje się przykładem meczu futbolu amerykańskiego, gdzie ustalone są określone reguły gry (to ograniczenia formalne), ale zawodnicy na ogół powstrzymują się przed umyślnym spowodowaniem kontuzji (to ograni-czenia nieformalne). Sędziowie natomiast mogą zastosować system kar – sankcji poprzez egzekwowanie norm.

W podobny sposób można pokazać działalność szczytu G8, chociaż rozróż-nienie poszczególnych typów instytucji nastręcza więcej problemów niż w przypadku meczu futbolu amerykańskiego. Za pierwszy typ instytucji formalnych można uznać pewne stale obowiązujące procedury na szczycie (wynikające z ustalonego porządku obrad), w tym zasady protokołu dyploma-tycznego, ale też wybór określonych tematów, a nawet pilnowanie czasu przeznaczonego na dyskusję. Podczas spotkań G8 ujawnia się wiele ograniczeń nieformalnych, którym podlegają przywódcy. Są oni zobligowani do pewnych zachowań jako szefowie rządów i nawet na mniej oficjalnych spotkaniach powstrzymują się przed „ekstremalnymi” słowami i czynami. Najtrudniej zidentyfikować na szczycie system sankcji, gdyż nie jest on realizowany bezpośrednio. Kto egzekwuje pisane i niepisane normy? Może to być opinia społeczna i to nie tylko danego kraju-uczestnika (przyszli wyborcy), ale świato-wa, której presja na rządzących w dobie globalizacji wzrasta. Według Northa nieformalne reguły i mechanizmy egzekwowania są domeną czystej polityki75.

Dla dalszych szczegółowych rozważań warto przywołać jeszcze jeden cha-rakterystyczny podział instytucji międzynarodowych: pierwszą grupę tworzą normy prawne i ich zespoły, drugą – normy nieformalne (pozaprawne) i ich zespoły oraz utrwalone sposoby postępowania, trzecią – uregulowane formy współpracy międzynarodowej76.

Pierwszą grupę instytucji uznaje się za fundament prawny życia międzyna-rodowego. Określają one zasady prawa międzynarodowego, któremu powinny poddawać się państwa. Do tej grupy instytucji należałoby też zaliczyć tzw.

74 Ibidem.

75 Ibidem, s. 151.

sektorowe instytucje prawne, czego znamienitym przykładem jest prawo dyplomatyczne. Składają się nań zarówno prawa pisane, jak i normy zwyczajo-we77. Szczyt nie ma wprawdzie możliwości tworzenia prawa międzynarodowe-go, jednak jego uczestnicy poddają się procedurom norm i standardów prawnych oraz prowadzą negocjacje i przyjmują ustalenia w określonym trybie dyploma-tycznym.

Podczas szczytu ujawniają się często normy nieformalne i uwidaczniają się utrwalone sposoby postępowania. Przykładem takiej postawy jest obyczaj międzynarodowy, w tym kurtuazja. Do takich nieformalnych norm można zaliczyć zarówno protokół dyplomatyczny78, jak i trudniejszą do zdefiniowania – moralność międzynarodową, opierającą się na zasadzie solidarności między państwami. Element ten jest często realizowany podczas szczytu przywódców. W ramach G8 widać ponadto przywiązanie do norm politycznych, które są przyjmowane przez państwa. Wielokrotnie przywódcy odnoszą się do zawartych wcześniej porozumień, deklaracji czy zobowiązań. Szybszy rozwój norm politycznych wystąpił po okresie zimnej wojny. Unaocznia się on zwłaszcza w stosunkach wielostronnych i odnosi się do prawie wszystkich dziedzin życia.

Do drugiej grupy instytucji zalicza się ponadto utrwalone statusy i role mię-dzynarodowe, szczególnie państw-mocarstw.

Na instytucję wielkich mocarstw składają się zespoły norm i sposobów postępowania, które określają ich szczególne prawa i obowiązki oraz najwyższy status w całej zbiorowości państw79.

Taka zasada urealniła się w XIX stuleciu, a m.in. dzięki funkcjonowaniu związków typu G8 jest praktykowana do początku XXI w. Szczyty przywódców zaczęły przejmować funkcje mocarstw, co niewątpliwie jest przejawem demo-kratyzacji stosunków międzynarodowych.

Ostatnią grupę instytucji tworzą uregulowane formy współpracy międzyna-rodowej. Obok organizacji, agencji, organów, komisji, komitetów zalicza się do nich mniej sformalizowane struktury współpracy. Powinny one jednak posiadać cechę trwałości. Obok cykliczności, spotkania na szczycie czy konferencje odbywać się powinny według określonych reguł. Przykładem takiej aktywności może być działalność forum G8, która z kolei uruchamia nowe inicjatywy i wy-tycza drogi rozwoju nie tylko własnej grupie, ale całemu światu. Taki rodzaj sformalizowanej struktury współpracy określa się niekiedy jako

77 Z klasyfikacją norm zwyczajowych istnieją pewne trudności, gdyż w określonych wypad-kach pasują one również do nieformalnych instytucji.

78 Również w przypadku protokołu dyplomatycznego istnieją trudności klasyfikacyjne. Do pewnego stopnia wpisane są w niego reguły formalne, ale nie jest on integralną częścią prawa dyplomatycznego.

cję”80. Uregulowane formy współpracy (zarówno instytucje globalne, jak i re-gionalne) mają coraz częściej charakter ekonomiczny. W ten sposób stają się przejawem funkcjonowania i rozwoju gospodarki światowej. Pretendują one do odgrywania roli regulacyjnej w gospodarce światowej. Ich celem jest skuteczna alokacja zasobów oraz harmonizacja interesów ekonomicznych państw. Tego typu instytucje posiadają też funkcje integrujące,

ponieważ wypracowują wspólne zasady, normy i reguły działania dla państw członkowskich, a odnoszące się do międzynarodowego obrotu gospodarczego, obejmującego: towary, kapitał produkcyjny, kapitał finansowy, pracę oraz ochronę środowiska naturalnego81.

W działalności szczytu G8 można odnaleźć elementy właściwe dla każdego z powyższych typów instytucji międzynarodowych. Może być to zarówno związek bezpośredni (tak jak zaklasyfikowanie szczytu do uregulowanej formy współpracy międzynarodowej), jak i pośredni, w momencie kiedy grupa realizuje jakąś politykę, utrwala pewne normy czy stosuje określone rozwiąza-nia, przyjęte w prawie międzynarodowym. W zależności od sfery aktywności, G8 można równocześnie zaklasyfikować jako wielostronną instytucję polityczną i gospodarczą. Posiada ponadto cechy instytucji operacyjnej, czyli takiej, która oddziałuje na całe środowisko międzynarodowe, oraz instytucji normatywnej, która utrwala wzorce takiej aktywności poprzez stosowanie dotychczasowych standardów i nakładanie nowych.

2.6. Podsumowanie

Z rozdziału drugiego można wyselekcjonować najważniejsze konkluzje, mając na uwadze, że część z nich łączy się z analizą przeprowadzoną na początku rozdziału pierwszego, dotyczącą charakterystyki szczytu jako instru-mentu dyplomacji.