Pojęcie gospodarki światowej

Niezwykle trudno jest zrozumieć problemy i wyzwania, przed którymi stoi świat u progu trzeciego milenium, nie orientując się w zachodzących globalnych procesach ekonomicznych. Byłoby to zadanie jeszcze bardziej karkołomne bez znajomości odpowiedniej nomenklatury, która daje możliwość nazwania, nawet w pewnym uproszczeniu, najbardziej wielowymiarowych zjawisk i procesów. Operując takimi terminami, jak gospodarka światowa, gospodarka globalna, globalizacja, globalna polityka ekonomiczna, międzynarodowa koordynacja, transformacja, integracja czy regionalizm, możemy pokazać uzależnienie świata od dynamicznych przemian.

Pojęcie gospodarki światowej jest niejednoznaczne. Jeżeli przedmiotem analizy uczynimy w pierwszym rzędzie jej ewolucję, niezbędne stanie się zastosowanie perspektywy historycznej, co pozwoli przedstawić gospodarkę światową jako swoisty proces. Próba ustalenia, z jakich elementów składa się i kto lub co ją kształtuje, wymagać będzie ujęcia gospodarki światowej jako organizmu; poznanie go narzuca konieczność posłużenia się perspektywą znacznie bardziej rozbudowaną.

Gospodarka światowa jest często definiowana jako ukształtowany histo-rycznie system trwałych związków ekonomicznych między krajami, regionami i kontynentami. Przez związki ekonomiczne należy rozumieć zarówno handel międzynarodowy, przepływ kapitału (w tym ludzkiego), jak i więzi produkcyjne, technologiczne, finansowe, instytucjonalne, sieć transportowo-komunikacyjną

oraz informacyjną2. Istnieje również ścisły związek między gospodarką świato-wą a środowiskiem naturalnym. Ta pierwsza czerpie ze środowiska zasoby, które są jej niezbędne do funkcjonowania, wpływa też bezpośrednio na stan zanieczyszczenia. W takiej definicji uwaga zwrócona jest głównie na system powiązań w gospodarce światowej, a więc relacje ekonomiczne. Równocześnie podkreślony jest dynamizm i zmienność procesu. Takie podejście preferuje się przy kryterium funkcjonalnym.

Nieco inne aspekty w definicji gospodarki światowej uwypukla się, biorąc pod uwagę kryterium instytucjonalne. Według takiego podejścia gospodarka światowa to ogół różnych podmiotów organizacyjnych i instytucjonalnych, działających zarówno na poziomie narodowym (krajowym), jak i międzynaro-dowym (w tym regionalnym, kontynentalnym, międzyregionalnym, globalnym). Do podmiotów takiego systemu należy zaliczyć gospodarki narodowe wraz z in-stytucjami państwowymi, przedsiębiorstwa narodowe, międzynarodowe i trans-narodowe, ugrupowania integracyjne, organizacje gospodarcze, reżimy mię-dzynarodowe oraz instytucje rozumiane jako sposoby działania w świecie gospodarczym (system przepisów, układów, zasad, zobowiązań, tradycji). Według takiego ujęcia gospodarka światowa jest podmiotem dynamicznym, znajdującym się w stanie permanentnej zmiany3.

Oryginalne podejście do zjawiska gospodarki światowej przedstawił Lucjan Ciamaga. Interesujące jest podkreślenie przez niego wieloaspektowości terminu, gdyż może być on rozpatrywany w wymiarze geograficznym (uwzględniając podział na centrum i peryferie4), ekonomicznym (rozumianym jako wzajemne działanie wynikające z warunków produkcji, handlu i spożycia), systemowym (w którym ujmuje się całość powiązań, w tym politycznych i kulturowych) oraz czasowym (uwzględniającym zmienność wszystkich powyższych elementów). Według autora nie funkcjonuje jedna gospodarka światowa, ale kilka (rozumia-nych jako regiony czy grupy krajów), które mimo dzielących je różnic są od siebie uzależnione. Struktura gospodarki światowej jest więc wielowymiarowa5.

2 Zob. i por. J. Skodlarski, R. Matera, Gospodarka światowa. Geneza i rozwój, Warszawa 2004, s. 9; A. Budnikowski, Międzynarodowe stosunki gospodarcze, Warszawa 2003, s. 17; P. Bożyk, J. Misala, M. Puławski, Międzynarodowe stosunki ekonomiczne, Warszawa 2003, s. 37–38; J. Sołdaczuk, Współczesna gospodarka światowa. Struktura, mechanizm, tendencje, Warszawa 1987, s. 7; Gospodarka światowa, red. P. Bożyk, Warszawa 1991, s. 15; J. Bossak, E. Kawecka-Wyrzykowska, Współczesna gospodarka światowa. Struktura i tendencje rozwoju, Warszawa 1984, s. 11.

3 Por. Przemiany we współczesnej gospodarce światowej, red. E. Oziewicz, Warszawa 2006, s. 13; Współczesna gospodarka światowa, red. A. B. Kisiel-Łowczyc, Gdańsk 2000, s. 9–10;

Gospodarka światowa. Zarys wykładu, red. A. Marszałek, Łódź 1991, s. 28–29.

4 Ten element oparty jest na teorii Immanuela Wallersteina. Zob. m.in. jego pracę: I. Waller-stein, The Modern World-System. Capitalist Agriculture and the Origins of the European World

Economy in the Sixteenth Century, New York 1974, s. 301–302.

Istotna w analizie jest odpowiedź na pytanie, jak G7 rozumiała gospodarkę światową. Jest to o tyle trudne, że jej wizja nie była konsekwentna. Z jednej strony G7 odnosiła się do gospodarki światowej jako jedności; przywódcy kilkukrotnie zaznaczali, że musi być ona postrzegana jako całość. Podkreślali, że powinna angażować nie tylko współpracę rządów narodowych, ale również wzmacniać odpowiednie międzynarodowe instytucje6. Często przy okazji generalnych ocen stanu gospodarki światowej, G7 zabiegała o uzdrowienie gospodarek Południa7, przyglądała się rozwojowi rynków wschodzących, na-woływała do zmian w polityce państw OPEC, odnotowywała wyzwania, przed jakimi stoją instytucje wielostronne, ale z drugiej strony patrzyła przede wszyst-kim na własne gospodarki. W latach 90. wiele dokumentów zawierających rozdziały poświęcone gospodarce światowej (wręcz opatrzone dokładnie takim tytułem) uwzględniało wyłącznie oceny i deklaracje na temat gospodarek narodowych członków G7. Przywódcy dostrzegali występującą zależność państw, a stabilizacja gospodarki światowej miała być uwarunkowana pomyśl-nością (prosperity) każdego kraju z osobna, co wzmagało ich odpowiedzial-ność8. Fakt, iż G7 nie zawsze postrzegała gospodarkę światową w ten sam sposób, świadczy o wielowymiarowości zjawiska. Stąd trudności w dokładnym jego określeniu. Ważniejsze od samej terminologii było jednak faktyczne angażowanie się Grupy w rozwiązanie problemów, które pojawiały się w pro-cesie rozwoju.

G7 często posługiwała się określeniem „integracja z gospodarką światową”, zwłaszcza w kontekście relacji z krajami rozwijającymi się czy w momencie starań Rosji o członkostwo w grupie najbardziej uprzemysłowionych państw świata. Zestawienie integracji z gospodarką światową nie jest fortunnym określeniem, jeśli będziemy postrzegać gospodarkę światową jako całość. Zwracał na to uwagę m.in. Michaił Gorbaczow, apelujący o wprowadzenie jego kraju w pełne struktury gospodarki światowej. W 1991 r. mówił, że chociaż gospodarka sowiecka może być postrzegana jako autarkiczna, to jednak jest nierozerwalną częścią gospodarki światowej9. We współczesnym świecie faktycznie nie ma praktycznie takiej możliwości, by jakieś państwo pozostawało

6 Declaration: Downing Street Summit Conference, May 8, 1977 (jeśli nie zaznaczono

ina-czej, to wszystkie dokumenty za oficjalną stroną G8: www.g8.utoronto.ca. Stan na 20 stycznia 2008).

7 W deklaracji z Rambouillet przywódcy pisali, że kraje uprzemysłowione i rozwijające się muszą mieć wspólny udział w przyszłym sukcesie gospodarki światowej (Declaration of

Rambouillet, November 17, 1975). Na pierwszym szczycie w Tokio stwierdzili, że konstruktywne

stosunki Północ–Południe są zasadnicze dla pomyślności gospodarki światowej (Declaration, June 29, 1979).

8 Declaration, June 23, 1980.

9 Joint Press Conference Given by the Prime Minister, Mr. John Major and the Soviet Presi-dent, Mr. Mikhail Gorbachev, 17 July 1991

zupełnie poza jej strukturami10. Przywódcy jednak pełne uczestnictwo rozumieli nie tylko jako bierne współistnienie w globalnej ekonomice, ale np. jako zaan-gażowanie w wielostronnych instytucjonalnych przedsięwzięciach. Na szczytach istniało przekonanie, że bardziej otwarta i zintegrowana gospodarka światowa poszerza możliwości i zwiększa korzyści dla jej wszystkich uczestników11.

Gospodarka światowa może być też postrzegana jako dyscyplina naukowa, która uwzględnia ogromny obszar badawczy. Nie zawęża się bowiem do relacji między podmiotami ekonomicznymi (tą sferą zajmują się głównie międzynaro-dowe stosunki gospodarcze), ale przygląda się z uwagą zmianom strukturalnym, mechanizmom działania, wpływom politycznym, problemom światowej równowagi i procesom rozwoju12.

Ewolucja gospodarki światowej polegająca nie tylko na jej ekspansji na nowe tereny, ale również na wewnętrznej zmianie proporcji między różnymi sektorami, na ciągłym sięganiu po nową technikę, stawia jedne kraje w sytuacji uprzywilejowanej, inne natomiast spycha na marginesy głównego nurtu rozwoju13.

Tylko szerokie podejście do zjawiska gospodarki światowej pozwala zrozumieć przeszłe i współczesne zależności ekonomiczne oraz umożliwia zdiagnozowanie trudności w rozwoju partykularnych gospodarek, regionalnych rynków i glo-balnej ekonomiki.