Przyczyny gospodarcze

Rozwój gospodarki światowej w latach 70. XX w. zakłócony został przez dwa groźne kryzysy: walutowy i energetyczny, które swym zasięgiem objęły większość państw globu. Recesja miała miejsce również w krajach o ustabilizo-wanych gospodarkach i spowodowała na dłuższy okres dwa, od dawna niespo-tykane, negatywne zjawiska: inflację i bezrobocie.

Już sam początek lat 70. przyniósł poważne perturbacje w gospodarce świa-towej. Przedłużająca się wojna w Wietnamie spowodowała spadek zaufania do najlepszego towaru eksportowego Stanów Zjednoczonych – dolara. Państwa europejskie zaczęły domagać się wymiany zgromadzonych rezerw dolarowych na złoto, do czego miały prawo zgodnie z ustaleniami porozumienia z Bretton Woods. Tymczasem zadłużenie rządu USA było dwukrotnie wyższe niż

37 Jest to najbardziej precyzyjne określenie krajów G7. W deklaracjach – najważniejszych dokumentach szczytów – Grupa przedstawiała się jako: major industrialized states lub major

posiadane rezerwy złota. Spowodowało to wzrost inflacji, która za pośrednic-twem dolara została „wyeksportowana” do krajów dokonujących rozliczeń w amerykańskiej walucie. Poza tym w 1971 r. Stany Zjednoczone pierwszy raz w XX w. zanotowały deficyt w handlu zagranicznym38. Dotyczyło to również wymiany z krajami Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej. Dlatego też, chcąc położyć kres presji na politykę monetarną wywieraną przez kraje Europy Zachodniej i Japonię, 15 sierpnia 1971 r. prezydent USA Richard Nixon jednostronnie wycofał amerykańskie zobowiązanie wymiany dolara na złoto, dokonując jego dewaluacji39. Wprawdzie amerykańscy ekonomiści od pewnego czasu proponowali takie rozwiązanie, jednak deklaracja prezydenta przeszła do historii jako „szok Nixona”.

W ten sposób system międzynarodowego pieniądza w kapitalizmie przestał być walutą dolarowo-złotą (gold-dollar standard), a w trzy lata później – również dolarową. Kryzys walutowy przyniósł dwukrotną dewaluację dolara oraz zburzył ukształtowany system stałych parytetów walutowych. Nawet strażnik światowego systemu monetarnego – Międzynarodowy Fundusz Walutowy – okazał się bezradny w momencie problemów największej gospo-darczej potęgi. Układ monetarny z Bretton Woods został zastąpiony systemem płynnych kursów walutowych, zwanym też układem smithsoniańskim (od miejsca obrad IMF w Smithsonian Institution w Waszyngtonie)40. Formalnie zmiana ta urealniła się na konferencji w Paryżu w marcu 1973 r.41 Upadek tradycyjnego mechanizmu spowodował utrwalenie niepokoju i brak stabilizacji na rynkach walutowych. Kryzys monetarny „umiędzynarodowił” proces inflacyjny i stał się jego istotną siłą napędową. Konsekwencje tego wstrząsu wywarły poważny wpływ na załamanie gospodarcze w rozwiniętych krajach kapitalistycznych.

Kiedy świat finansowy nieco ochłonął, nadszedł kolejny wstrząs. W końcu 1973 r. państwa skupione w kartelu OPEC wprowadziły embargo na dostawy ropy naftowej do niektórych krajów kapitalistycznych oraz podniosły jej cenę i ograniczyły wydobycie42. W krótkim okresie dwóch miesięcy cena ropy na

38 Zob. więcej: T. Kemp, The Climax of Capitalism. The U.S. Economy in the Twentieth

Cen-tury, New York 1990, s. 148. Por. D. E. Staszczak, USA–UE. Wzajemne stosunki na tle zmian globalnych, Toruń 1998, s. 59.

39 R. Vernon, D. L. Spar, Beyond Globalism. Remaking American Foreign Economic Policy, New York 1989, s. 87.

40 Nowe porozumienie zostało zawarte w gronie G10. Poprzedziły je ustalenia przyjęte na spotkaniu prezydentów R. Nixona i G. Pompidou na Azorach w 1971 r. (W. Morawski, Zarys

powszechnej historii pieniądza i bankowości, Warszawa 2002, s. 190).

41 Zrezygnowano tam z wiązania kursów walut ze złotem. Nowy mechanizm wprowadziła, oprócz USA, także część krajów EWG, Szwajcaria, Kanada i Japonia. Zob. szerzej: S. Rączkow-ski, Międzynarodowe stosunki finansowe, Warszawa 1984, s. 270–368.

42 Bezpośredni związek z tą decyzją miał konflikt arabsko-izraelski w październiku 1973 r. (zwany od dnia święta religijnego Żydów „wojną Jom Kippur” – wtedy to nastąpił atak wojsk

giełdach wzrosła z 5 do 17 USD za baryłkę (oficjalna cena OPEC skoczyła z 3,6 do 11,6 USD), a do grudnia 1973 r. wydobycie zmniejszyło się z 21 mln baryłek dziennie do 16 mln. W ciągu kilku miesięcy cena ropy wzrosła na świecie o ponad 400%43. Najdotkliwiej „szok naftowy” przeżyły Stany Zjedno-czone, w których ceny ropy naftowej wzrosły sześciokrotnie. Świat kapitali-styczny ogarnął kryzys energetyczny. Embargo naftowe spowodowało wielki wstrząs na rynku światowym oraz było przyczyną licznych perturbacji ceno-wych i płatniczych, a także przyczyniło się bezpośrednio do załamania gospo-darczego w latach 1974–1975.

Napięcie w światowym bilansie energetycznym przełożyło się w najwięk-szej mierze na eksplozję cen. Inflacja wywołana szokiem naftowym nazywana jest też „wielką inflacją”. Jej długotrwałe występowanie uznaje się, obok wielkiego kryzysu z lat 1929–1933 oraz obok rozprzestrzeniania się wzrostu gospodarczego w skali globu, za najważniejsze wydarzenie w dziejach gospo-darki światowej w XX w.44 Wywołało ponadto szeroką dyskusję wśród ekono-mistów i jednocześnie zamknęło epokę keynesizmu w polityce gospodarczej państwa45. Dlaczego akurat inflacja z lat 70. tak mocno zaprzątała uwagę ekonomistów? Otóż należałoby zwrócić uwagę, że występowanie wzrostu cen obok jednoczesnego spadku produkcji było nowym zjawiskiem. Dotychczas klasyczny przebieg kryzysu uwzględniał równoczesne obniżenie produkcji i spadek cen, chociaż ten drugi efekt był zawsze nieco ograniczony, choćby przez funkcjonowanie monopoli i współdziałanie przedsiębiorstw. Cechą

egipskich i syryjskich na Izrael). Zob. szerzej: P. Johnson, Historia Żydów, Kraków 1994. Więcej na temat polityki państw arabskich na Bliskim Wschodzie czytaj: Y. A. Sayigh, Arab Oil Policies

in the 1970s, Balltimore 1983; B. Shwadran, Middle East Oil Crises since 1973, Boulder–

Colorado 1986.

43 W. LaFeber, America, Russia and the Cold War 1945–1992, New York 1992, s. 277.

44 Piszą o tym m.in.: B. Snowdon, H. R. Vane, Rozmowy z wybitnymi ekonomistami, War-szawa 2003, s. 19. Również wybitny ekspert gospodarki światowej Walter Rostow przekonywał, że inflacja w latach 70. XX w. stała się najbardziej destrukcyjnym wydarzeniem od zakończenia II wojny światowej (W. Rostow, The World Economy. History and Prospect, London 1978, s. 259).

45 Przed wielkim dylematem stawały rządy państw w kwestii przezwyciężenia negatywnych zjawisk zachodzących w gospodarce. Nie było to sprawą prostą, bowiem keynesowskie metody pobudzania koniunktury, tj. rozszerzanie strumieni kredytu i pieniądza, przyspieszały tempo inflacji. W tych warunkach wiele rządów uznało walkę z inflacją za ważniejszą od walki z bez-robociem i odrzuciło zasady polityki pełnego zatrudnienia. Zaczęto ograniczać zakres ingerencji państwa w gospodarkę. Nastąpił zwrot w stronę tendencji liberalnych i wolnego rynku. System keynesowski okazał się nieprzydatny w nowych warunkach, które wystąpiły w gospodarce światowej w latach 70. Władzę w poszczególnych państwach kapitalistycznych zaczęły przejmo-wać partie konserwatywne. Rozpoczął się okres prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych, likwidacji dotowanych zakładów przemysłowych, kopalń, hut oraz ograniczenie programów osłonowych (zob.: J. Skodlarski, R. Matera, Gospodarka światowa. Geneza i rozwój, Warszawa 2004, s. 275–276).

charakterystyczną kryzysu w latach 1974–1975 było po raz pierwszy występo-wanie jednocześnie inflacji i stagnacji (stąd szybko zadomowił się w leksyko-nach ekonomicznych termin stagflacji).

We wszystkich krajach najbardziej uprzemysłowionych stopa inflacji prze-kroczyła bezpieczny poziom. W okresie 1970–1975 średni wzrost cen dla państw OECD wynosił rocznie 8%, a w latach 1974–1975 – 12,4%46. Najtrud-niejsze chwile przeżywały gospodarka japońska w 1974 r. i gospodarka brytyj-ska w 1975 r., kiedy stopa inflacji nabierała charakteru galopującej i zbliżyła się do 25% (zob. wykres 1.1). 0 5 10 15 20 25 Francja 4,8 5,5 6,2 7,3 13,7 11,8 RFN 3,4 5,3 5,5 6,9 7 6 Wlk. Brytania 6,4 9,4 7,1 9,2 16 24,2 Włochy 5 4,8 5,7 10,8 19,1 17 Japonia 7,7 6,1 4,5 11,7 24,5 11,8 USA 5,9 4,3 3,3 6,2 11 9,1 1970 1971 1972 1973 1974 1975

Wykres 1.1. Wzrost cen w państwach G6 w latach 1970–1975

Ź r ó d ł o: opracowanie własne na podstawie danych z: D.H. Aldcroft, The European

Eco-nomy 1914–1990, London 1993, s. 201 (za: OECD Economic Outlook).

Kryzys walutowy i energetyczny miał znacznie bardziej dalekosiężne reper-kusje ekonomiczne. Skumulowanie negatywnych procesów doprowadziło do zahamowania w 1974 r. tempa wzrostu gospodarczego we wszystkich uprzemy-słowionych krajach kapitalistycznych. Po raz pierwszy w powojennych dziejach w krajach Zachodu wystąpił tzw. wzrost ujemny, czyli absolutne obniżenie się produktu narodowego w stosunku do roku poprzedniego. Takie zjawisko wystąpiło najwcześniej w Japonii, Stanach Zjednoczonych i w Wielkiej Brytanii.

W 1975 r. odnotowano zmniejszenie się produktu krajowego w większości krajów Europy Zachodniej. Natomiast przed bezwzględnym spadkiem PKB z grupy państw najbardziej uprzemysłowionych uchroniła się tylko Kanada.

Tabela 1.1. Tempo wzrostu PKB (w stosunku do roku poprzedzającego) w latach 1970–1975 w krajach G7 (w %)

Rok Świat USA Kanada Japonia ^Europa _Zach. Francja RFN Włochy _Brytania ^Wielka

1970 5,1 0,2 2,5 10,8 4,5 5,8 5,0 2,3 2,4 1971 4,2 2,9 5,6 4,8 3,4 5,0 2,9 2,0 2,1 1972 4,8 5,4 5,4 8,4 4,4 4,5 4,1 3,0 3,5 1973 6,6 5,6 7,3 8,0 5,7 5,3 4,5 6,5 6,7 1974 2,3 –0,3 4,1 –1,2 2,1 3,0 0,9 4,8 –1,4 1975 1,4 –0,3 2,4 3,1 –0,6 –0,7 –0,5 –2,2 –0,1

Ź r ó d ł o: obliczenia na podstawie danych z: A. Maddison, The World Economy: A

Millen-nial Perspective, OECD, Paris 2002, s. 272–273, 275, 298, 332.

Jeszcze wyższe od spadku PKB było obniżenie eksportu. W roku 1975 naj-większy ujemny wzrost obrotów handlowych zanotowały RFN i Kanada (po 6,8%). Mniejszy spadek nastąpił w Wielkiej Brytanii (2,8%), Francji (1,9%) i w Stanach Zjednoczonych (0,7%). Spośród liderów gospodarki światowej przed ujemnym wzrostem uciekły jedynie Włochy (minimalny wzrost w latach 1974–1975, o 1,6%)47. Można więc pokusić się o następującą konkluzję – nawet jeśli część państw uratowało dynamikę produkcji (tzn. spadek PKB w tych krajach był mniejszy niż w pozostałych), to okupiły to znaczniejszym zahamo-waniem tempa obrotów handlowych. Natomiast bez wyjątku terms of trade krajów wysoko rozwiniętych uległ pogorszeniu48.

Groźniejsza od inflacji i obniżenia tempa wzrostu produkcji i handlu, zwłaszcza z punktu widzenia społecznego, była podnosząca się z roku na rok stopa bezrobocia. Do połowy lat 70. jej rozmiary nie przybrały jednak tak dramatycznej formy, jak wzrost cen. W momencie wybuchu „wstrząsu naftowe-go” liczba ludzi bez pracy w krajach wysoko rozwiniętych sięgała około 7 mln. Od początku kryzysu występowało jednak spore zróżnicowanie stopy bezrobo-cia w poszczególnych państwach. W 1973 r. większe bezrobocie odnotowano

47 Dane za: Economic Survey of Europe in 1990–1991, New York 1991 (znaleźć je można w opracowaniu: D. H. Aldcroft, op. cit., s. 250).

48 W. Rostow, op. cit., s. 291. Poglądy Rostowa na łamach „Ekonomisty” prezentował Ro-muald Kudliński. Zob. R. Kudliński, Gospodarka światowa w ujęciu W. W. Rostowa, „Ekonomi-sta” 1979, nr 6, s. 1339–1359.

w USA (4,9%) niż w krajach europejskich OECD (3,5%) oraz w Japonii (1,3%)49. Kraj azjatycki miał zresztą najniższe wskaźniki bezrobocia spośród najbogatszych państw świata w całym okresie 1973–1975 – zaledwie 1,5%. Nieco wyższy poziom występował w gospodarce zachodnioniemieckiej (2%), francuskiej (3,1%) i brytyjskiej (3,4%). Natomiast przykład Włoch (średnia stopa bezrobocia w latach 1973–1975 wyniosła 5,8%) i USA (6,2%)⁵⁰ pokazy-wał, że liczba ludności pozostająca bez pracy sięgnęła poziomów niepokojących. Te obawy potwierdziły wskaźniki z drugiej połowy lat 70.

W obliczu takiej lawiny problemów tradycyjne organy międzynarodowej współpracy nie były dłużej w stanie pogodzić mocarstw mających odmienne wizje „wychodzenia” z kryzysu lub znalezienia wspólnego celu, pod którym podpisałyby się wszystkie strony światowego forum51. Światowi decydenci zdawali sobie sprawę, iż aby wydostać globalną ekonomikę z karkołomnej sytuacji, należałoby podjąć wspólne przedsięwzięcie, w które zaangażowane byłyby mocarstwa mające największy wpływ na przemiany w gospodarce.

Spośród dwunastki państw o najwyższym produkcie według parytetu siły nabywczej USD w połowie lat 70. (zob. wykres 1.2) w elitarnej grupie G7 nie mogły znaleźć się z powodów natury politycznej dwa wielkie mocarstwa: ZSRR oraz ChRL. Oba kraje podjęły rywalizację z Zachodem i konsekwentnie przeprowadzały eksperymenty na gospodarce pod szyldami socjalizmu i ko-munizmu. Wysoka pozycja w zestawieniu Chin i Indii wynikała ponadto z ogromnego potencjału demograficznego tych państw. Podobnie zresztą było z Brazylią i Meksykiem, które stopniowo opuszczały peryferie gospodarcze świata. Warto jednak podkreślić, że udział 23-milionowej Kanady w światowym PKB był wyższy niż 60-milionowego Meksyku i niewiele niższy niż Brazylii, zamieszkałej przez 110 mln ludzi. Dlatego też do grupy G7 weszły nie tylko państwa o najwyższym dochodzie, ale też najbardziej rozwinięte (uprzemy-słowione). Miało to swoiste przełożenie na miejsca tych państw w rankingu krajów o najwyższym PKB per capita. W takim zestawieniu w 1975 r. Stany Zjednoczone były na piątym miejscu w świecie (wyprzedzała je Szwajcaria oraz trzej „sezonowi” liderzy – opływające w ropę: Katar, Kuwejt i Zjedno-czone Emiraty Arabskie). Pozostałe państwa Siódemki mieściły się w czołowej dwudziestce.

49 Government and Economies in the Postwar World. Economic Policies and Comparative Performance, 1945–1985, eds A. Graham, A. Seldon, New York 1991, s. 280 (dane za: OECD Economic Outlook).

50 Wszystkie dane z tego okresu za: P. Bairoch, Victoires et déboires. Histoire économique et

sociale du monde du XVIe siècle à nos jours, t. III, Paris 1997, s. 182–183.

51 R. D. Putnam, N. Bayne, Hanging Together: Cooperation and Conflict in the Seven-Power

3 517 1 561 1 266 947 800 699 ₆₆₆ 597 ₅₄₄ 456 332 313 0 400 800 1 200 1 600 2 000 2 400 2 800 3 200 3 600

USA ZSRR Japonia RFN Chiny Francja Wlk. Bryt. Włochy Indie Brazylia Kanada Meksyk

Wykres 1.2. PKB 12 państw o najwyższym produkcie w 1975 r. (w mld USD o sile nabywczej z 1990 r.)

Ź r ó d ł o: A. Maddison, The World Economy: A Millennial Perspective, OECD, Paris 2002, s. 272, 273, 275, 298, 329.

Udział państw tworzących forum G7 w globalnym produkcie gospodarki światowej sięgał w 1975 r. 46%52. Gdybyśmy dodali do tego pozostałe kraje członkowskie EWG, które miały swoich przedstawicieli na szczytach czołowych uprzemysłowionych państw, to blisko połowa światowego produktu przypadała na tę grupę. Nawet jeśli nie była to większość, to G7 stanowiło kworum do dyskusji nad problemami światowej ekonomiki.

Przeobrażenia w gospodarce światowej na początku lat 70. tak mocno zdo-minowały dyskusję na międzynarodowym forum, że w cieniu tych problemów przebiegał proces pierwszego rozszerzenia EWG. Po ustąpieniu prezydenta Francji Charlesa de Gaulle’a w 1969 r., możliwe stało się przyspieszenie i zamknięcie negocjacji z krajami kandydującymi do tej organizacji. Równocze-śnie podjęte zostały przygotowania na rzecz budowy unii gospodarczej, co objawiało się pogłębieniem związków handlowych i współpracy walutowej. Pierwsze rozszerzenie, tzw. Północne, dokonało się w 1973 r., kiedy do szóstki państw (Beneluks, Francja, RFN i Włochy) dołączyły trzy kolejne: Wielka Brytania, Irlandia i Dania53. Europa starała się być coraz bardziej niezależna od

52 Obliczone za: A. Maddison, The World Economy: A Millennial Perspective, OECD, Paris 2002, s. 329.

53 Norwegia, pomimo kilkuletnich, pomyślnie zakończonych negocjacji oraz aprobaty ze strony EWG, nie została jej członkiem, gdyż społeczeństwo tego kraju odrzuciło w referendum taką możliwość. Zob. więcej na temat rozszerzeń EWG w: Ch. Preston, Enlargement and

gospodarki Stanów Zjednoczonych (chociaż w rzeczywistości współzależność handlowa i kapitałowa wciąż rosła). Potencjał ekonomiczny czterech europej-skich mocarstw – RFN, Francji, Włoch i Wielkiej Brytanii – oraz pięciu mniej-szych krajów był porównywalny z siłą USA (biorąc pod uwagę wielkość PKB proporcje przedstawiały się następująco: 3,5 bln USD do 3,3 bln na korzyść gospodarki amerykańskiej). 0 100 200 300 400 500 600 700 800

Europa Zachodnia USA, Kanada, Australia i Nowa Zelandia

Wykres 1.3. Wartość eksportu w 1973 r. w cenach stałych (w mld USD o sile nabywczej z 1990 r.) Ź r ó d ł o: jak do wykresu 1.2, s. 362.

Kraje Europy Zachodniej stały się beneficjentami współpracy transatlantyc-kiej wskutek osłabienia handlu amerykańskiego. Korzystały ze skutków wpro-wadzenia strefy wolnego handlu, unii celnej, liberalizacji w przepływie kapitału oraz stabilizacji kursów walutowych. W okresie 1960–1972 udział importu wewnątrz EWG wzrósł z 38 do 54%, a w kolejnych latach ustabilizował się na poziomie 50%⁵⁴. Przewagę Europy Zachodniej w handlu światowym obrazuje wykres 1.3, na którym można odczytać, iż wartość eksportu zachodnioeuropej-skiego w 1973 r. przewyższała około 4-krotnie wartość wywozu USA. Różnica między poziomem handlu Europy i USA pogłębiała się w kolejnych latach na korzyść Starego Kontynentu. Tak więc rozszerzenie EWG i pogłębianie integra-cji miały wpływ zarówno na stosunki transatlantyckie, jak i na układ sił w wy-mianie międzynarodowej.