Geneza i etapy rozwoju gospodarki światowej

Równie trudno jak zdefiniować gospodarkę światową jest wyznaczyć jej początek – moment ukształtowania. Wprawdzie wiele opracowań podejmują-cych temat rozwoju gospodarki światowej sięga nawet do starożytności, jednak w tym okresie poszukuje się raczej źródeł tego procesu14. Argumentów przeciw-ko tezie, iż w epoce starożytnej uformowała się gospodarka światowa, jest znacznie więcej niż za jej uznaniem. Handel był właściwie jedynym spoiwem między poszczególnymi cywilizacjami. Brakowało natomiast regularności wymiany, gospodarki charakteryzowały się autarkią, transport napotykał na ogromne przeszkody i ograniczenia (przestrzenne i czasowe), nie zostały stworzone fundamenty do trwalszej współpracy.

10 Nie ma takiej gospodarki narodowej na świecie, która by całkowicie odizolowała się od świata zewnętrznego. Nawet zakładając daleko posuniętą autarkię KRLD, istnieje przecież minimalny przepływ dóbr, informacji czy kontakt z podmiotami zewnętrznymi poprzez np. pomoc żywnościową czy łączność informacyjną.

11 G7 Statement, June 18, 1999.

12 Por. Gospodarka światowa. Zarys wykładu…, s. 12.

13 R. Kudliński, Gospodarka światowa w ujęciu W. W. Rostowa, „Ekonomista” 1979, nr 6, s. 1345.

Przełomem w budowie gospodarki światowej były z pewnością odkrycia geograficzne. Thomas Friedman pisze wręcz, że od 1492 r., czyli od pierwszej wyprawy Krzysztofa Kolumba do Ameryki, rozpoczęła się epoka globalizacji15. Faktycznie od końca XV w. obserwujemy coraz bardziej cykliczne połączenia komunikacyjne między Europą a rynkiem azjatyckim (dzięki zwłaszcza działal-ności wielkich kompanii handlowych), Afryką i Nowym Światem. Wielcy podróżnicy mieli więc pośredni wpływ na budowę światowego rynku, jednak w okresie tym nie można mówić jeszcze o wykształceniu się gospodarki światowej. Struktura ekonomiczna nowo zajętych terenów była za słaba, by współdziałać z metropolią. Mocarstwa kolonialne narzucały handel na warun-kach monopolu, co zresztą przyśpieszyło akumulację kapitału i wpłynęło na rozwój handlu zamorskiego. W końcu XVIII w. więzy między Europą a pozosta-łymi kontynentami wykraczały już poza stosunki handlowe16. Coraz większe znaczenie zaczynały mieć inwestycje i to zarówno bezpośrednie (jak budowa faktorii czy nowych osiedli kolonizatorskich), jak i pośrednie (użycie akcji, weksli, kredytów w skali międzynarodowej).

Pomimo że tempo i wielkość obrotów handlowych w pierwszej połowie XIX w. były imponujące, a wymiana międzynarodowa wpływała na zacieśnianie się rynku światowego, to jednak trudno jest jeszcze uznać ten okres za właściwy moment powstania gospodarki światowej. Co nie pozwala większości history-ków i ekonomistów przyjąć tego terminu za obowiązujący? Decydującym argumentem wydaje się kwestia supremacji Wielkiej Brytanii, graniczącej z pozycją monopolisty na wielu rynkach. Gdybyśmy zacieśnili ówczesny świat do imperium brytyjskiego, to stopień powiązań między koloniami a macierzą przypominałby dobrze prosperujący organizm gospodarczy. Jednak świat nie kończył się na Zjednoczonym Królestwie, a wpływ pozostałych krajów na sytuację poza Starym Kontynentem był wciąż niewielki17. Wielka Brytania

15 Friedman epokę od początku odkryć geograficznych do początku XIX w. nazywa Globali-zacją 1.0, co spowodowało, że świat skurczył się z dużego do średniego. Druga epoka, Globaliza-cja 2.0, przypadała na okres 200 lat od początku XIX w. do końca XX w. z przerwami na wielki kryzys gospodarczy i dwie wojny światowe. Świat miał się wtedy skurczyć ze średniego do małego. Nowa epoka – Globalizacja 3.0 – rozpoczęła się u progu trzeciego tysiąclecia. Świat miał się skurczyć z małego do mikroskopijnego i na dodatek się spłaszczył. Według Friedmana siłą sprawczą pierwszej fali globalizacji było globalizowanie się krajów; cechą Globalizacji 2.0 – globalizowanie się firm, natomiast najnowszą globalizację napędzają „możliwości kooperowania i konkurowania na skalę globalną stworzone jednostkom” (T. L. Friedman, Świat jest płaski.

Krótka historia XXI wieku, Poznań 2006, s. 20).

16 Emanuel Rostworowski pisze o wykształceniu się gospodarki światowej w XVIII w., która jednak wciągała w swoją orbitę głównie wybrzeża i miasta, a słabo penetrowała głębokie wnętrza kontynentów. Zob. E. Rostworowski, Historia powszechna. Wiek XVIII, Warszawa 1984, s. 36.

17 Postęp gospodarki francuskiej nie był współmierny z jej ambicjami politycznymi. Nie-mieckie dążenia w głównej mierze oscylowały wokół zjednoczenia. Natomiast Stany Zjednoczone przygotowywały się do ekspansji ekonomicznej, ale ich handel zagraniczny był jeszcze mocno uzależniony od dostaw brytyjskich.

przygotowała jednak fundamenty pod budowę gospodarki światowej. Liberalizm znajdował popleczników w jej dominiach i koloniach, a poprzez promocję wolności gospodarczej stosunki handlowe nabierały nowego wymiaru.

W procesie kształtowania się gospodarki światowej, od początku XVI do połowy XIX stulecia, zawiązywał się system współpracy (co nie wykluczało jednoczesnej rywalizacji między państwami i konkurencji silnych podmiotów gospodarczych), który prowadził do ewolucji kapitalizmu i jego rozprzestrzenia-nia się na coraz to nowe obszary zajmowane przez europejskich kolonizatorów. Apogeum tego procesu przypadło na drugą połowę XIX i początek XX w. W okresie tym podstawowymi czynnikami kształtującymi rozwój ekonomiczny globu były: szybki wzrost liczby ludności świata, stałe powiększanie się globalnego dochodu, zmiany w strukturze produktu narodowego i zatrudnienia, zwiększanie wydajności w wykorzystaniu zasobów naturalnych, postęp tech-niczny oparty na wynalazkach (diametralnie zmieniających styl życia ludzi), wzrost znaczenia oświaty i nauki oraz zmiany instytucjonalne. Rozwój ten doprowadził nie tylko do ukształtowania się gospodarki światowej, ale także do objawienia się po raz pierwszy w historii tzw. procesów globalnych18. Główny-mi czynnikaGłówny-mi integrującyGłówny-mi gospodarkę światową były w tym czasie: Główny- między-narodowy handel, stosowanie międzynarodowej waluty złotej, międzynarodowe inwestycje i przedsiębiorstwa oraz międzynarodowa migracja. Duży wpływ

18 Eric Hobsbawm umiejscowił początek gospodarki światowej na lata 70. XIX w. Twierdził, że wcześniejszy okres to historie poszczególnych części świata, których wzajemny wpływ był marginalny (E. J. Hobsbawm, The Age of Capital 1848–1875, London 1975, s. 48). Wybitny historyk gospodarczy Rondo Cameron twierdził, iż dopiero na początku XX w. można mówić o istnieniu gospodarki światowej. Świadczył o tym fakt, że udział – choćby minimalny – miała w niej „każda zaludniona część świata, choć zdecydowanie największy był tu udział Europy” (R. Cameron, Historia gospodarcza świata. Od paleolitu do czasów najnowszych, Warszawa 1996, s. 295). James Foreman-Peck uważał natomiast, że światowa integracja nastąpiła około 1910 r. Badacz postawił taką tezę mimo narastającego napięcia politycznego i zagrożenia protekcjoni-zmem. Podkreślał jednak, że w polityce ekonomicznej wciąż królował liberalizm, a stałe obniżanie kosztów transportu (zwłaszcza dalekosiężnego) powodowało zacieśnienie wzajemnych stosunków ekonomicznych (J. Foreman-Peck, Foreign Trade and Economic Growth, [w:] The European

Economy 1750–1914. A Thematic Approach, eds. D. H. Aldcroft, S. P. Ville, Manchester 1996,

s. 245). Jeszcze dalej w swych sądach szedł Wilhelm Röpke, który pisał, że „jeśli cokolwiek zasługuje na miano międzynarodowej integracji ekonomicznej, to na pewno jest tym gospodarka światowa, która rozwijała się przed rokiem 1914” (W. Röpke, International Order and Economic

Integration, Dordrecht 1959, s. 226–227). Z polskich autorów o ukształtowaniu się gospodarki

światowej i początkach globalizacji pisali m.in.: J. Skodlarski, R. Matera, The Rise of the World

Economy. The Origins of Globalization, [w:] Globalization, Connections and Diversity, Congress

of Political Economists, vol. 2, Lisbon 2002; K. Zabielski, Istota i charakter globalnego rynku

finansowego, [w:] Polska na rynku Wspólnoty Europejskiej. Gospodarka światowa na progu XXI wieku, red. J. Bilski, A. Kłysik-Uryszek, t. 1, Łódź 2005; P. Jachowicz, W. Morawski, Geneza globalizacji, „Ekonomiczno-Informatyczny Kwartalnik Teoretyczny” 2006, nr 7.

wywarł także rozwój transportu i komunikacji19. Powstanie gospodarki świato-wej nie pozbawiało Starego Kontynentu gospodarczego przewodnictwa. Europa stanowiła dynamiczne centrum pobudzające do działania gospodarkę całego świata. Z czasem musiała jednak zacząć się liczyć z zamorską konkurencją (ze Stanami Zjednoczonymi na rynku amerykańskim i z Japonią na Dalekim Wschodzie).

W okresie 1914–1945 pojawiły się przeszkody, które doprowadziły do dez-integracji międzynarodowego podziału pracy. Spośród wielu kwestii na to wpływających, kluczowe były dwie wojny światowe oraz wielki kryzys ekono-miczny. Pozostałe bariery były konsekwencją tych wydarzeń. Do decydujących kwestii zmieniających oblicze gospodarki światowej należały: rewolucja bolszewicka, ciągnący się przez ponad dekadę problem zadłużenia i reparacji wojennych, destabilizacja monetarna, dominacja protekcjonizmu handlowego oraz zwycięstwo ideologii faszystowskich w krajach współdecydujących dotąd o wizerunku ekonomiki światowej, co w konsekwencji doprowadziło do wybuchu II wojny światowej.

Po zakończeniu globalnych konfliktów ponownie czynniki polityczne wy-hamowały rozwój gospodarki światowej i ograniczały pozytywne skutki globalizacji. Niektórzy badacze przyjmują, że tzw. druga fala globalizacji przypadła na lata 50. XX w. (jako jeden ze skutków planu Marshalla), ale ograniczona była do bogatych krajów Zachodu. W porównaniu do okresu sprzed wojny wzrastała jednak liczba aktywnych podmiotów ekonomicznych, zaczęła występować specjalizacja produkcji i wymiany, a w dużej części globu funkcjo-nował przez ponad 25 lat system dolarowo-złoty wypracowany na konferencji w Bretton Woods w 1944 r. Wciąż jednak wiele państw nie uczestniczyło w procesie rozwoju; bądź to znajdowały się po drugiej stronie „żelaznej kurty-ny”, bądź dopiero budowały od podstaw swój potencjał po długim okresie zależności kolonialnej.

Za główne źródła wzrostu współzależności w gospodarce światowej w la-tach 70. XX w. można uznać dalszy rozwój transportu i komunikacji, zwiększa-nie się wydajności pracy i dochodów ludności, proliberalizacyjną politykę krajów, sprzyjającą międzynarodowej wymianie oraz coraz większą sieć instytucjonalną łączącą państwa, często z przeciwnych bloków ideologicznych. Z drugiej strony, pojawiały się coraz liczniejsze problemy dotyczące całego świata. Skala niespotykanych dotąd trudności surowcowych, inflacyjnych, walutowych, technologicznych, żywnościowych i ekologicznych zmuszała do poszukiwania rozstrzygnięć globalnych20. Od lat 80. XX w., dzięki

19 Zob. więcej: J. Skodlarski, R. Matera, Gospodarka światowa…

20 W 1972 r. ukazała się praca zbiorowa przygotowana w amerykańskim Instytucie Techno-logii w Massachusetts pt. Granice wzrostu, w której autorzy przepowiadali, że w ciągu 100 lat zostaną osiągnięte granice wzrostu gospodarczego Ziemi. Wymienili oni 5 tendencji budzących

dzeniu reform rynkowych, coraz więcej dotąd peryferyjnych krajów rozwijało się w szybszym tempie (zwłaszcza w Azji Południowowschodniej i Ameryce Łacińskiej) i włączało się aktywnie w proces kształtowania się gospodarki światowej. Po zakończeniu zimnej wojny w 1989 r. również kraje Europy Środkowowschodniej dołączyły do grona pełnych jej uczestników. Trzecia fala globalizacji z nową siłą uderzyła w ostatniej dekadzie XX w. i po raz pierwszy

par excellence objęła swym zasięgiem cały świat.

Proces globalizacji prowadził do zbliżenia narodów i regionów, a zwłaszcza zmian struktur gospodarczych, do tworzenia sieci ekonomicznych powiązań, olbrzymich rynków światowej wymiany towarów i usług oraz powstania nowoczesnych rodzajów komunikacji. Rynki i produkcja w różnych krajach były coraz bardziej od siebie uzależnione. Globalizacja pobudzała działalność transgraniczną, podejmowaną przez przedsiębiorstwa w zakresie inwestycji zagranicznych, handlu i współpracy w celu rozwoju produkcji, zaopatrzenia oraz marketingu. Działalność międzynarodowa sprzyjała zdobywaniu nowych rynków zbytu, wykorzystaniu ich technologicznych i organizacyjnych przewag, redukcji kosztów biznesu, a także ryzyka21.

Długofalowo dla procesów globalizacji istotne znaczenie miał rozwój no-woczesnych gałęzi produkcji, wzrost zasobów wysoko wykwalifikowanych kadr oraz nowych technologii. Jednocześnie pod presją stałego zapotrzebowania na innowacje ze strony konkurujących przedsiębiorstw postęp techniczny ulegał przyspieszeniu. Nowe techniki, a zwłaszcza technologie informacyjne i komuni-kacyjne, zmieniały specjalizację przedsiębiorstw oraz intensyfikowały związki z innymi firmami. Dla procesów globalizacji podstawowe znaczenie miała przede wszystkim rewolucja informatyczna. Szczególną rolę odegrało pojawie-nie się i szybkie rozprzestrzeniapojawie-nie się takich wynalazków, jak komputer, faks, internet, telefon komórkowy oraz łączność satelitarna. Umożliwiły one skokowy postęp w gromadzeniu, przetwarzaniu i przesyłaniu informacji. Dzięki globali-zacji coraz większa liczba przedsiębiorstw zaczęła traktować świat jako jeden rynek zbytu22.

Gospodarka światowa w ciągu ponad stu lat od jej uformowania przeszła długą drogę ewolucji. Po pierwsze: stale wzrastała liczba jej uczestników – budowała ją Wielka Brytania i państwa kolonizatorskie, w połowie XX w.

największy niepokój świata: eksplozja demograficzna, przyspieszone uprzemysłowienie, co łączono z degradacją środowiska naturalnego, wyczerpywanie się nieodnawialnych bogactw naturalnych oraz niedożywienie. Nawet jeśli głos ten nie okaże się proroczy, to zwracał uwagę na narastanie problemów w skali globalnej.

21 Z. Wysokińska, Konkurencyjność w międzynarodowym globalnym handlu technologiami, Warszawa–Łódź 2001, s. 59.

22 Zob. A. Budnikowski, Międzynarodowe stosunki gospodarcze, Warszawa 2001, s. 18; A. Zorska, Ku globalizacji? Przemiany w korporacjach transnarodowych w gospodarce