Dyskusja nad potrzebą kompleksowego uregulowania relacji UE z krajami są-siedzkimi została zainicjowana przez KE, która w opublikowanym 15 VII 1997 r. doku-mencie zatytułowanym Agenda 2000 ‒ Unia Europejska rozszerzona i silniejsza
116 Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. ‒ Prawo ochrony środowiska, Dz.U. z 2001 r. Nr 62, poz. 627 z późn. zm.
117 Ustawa z dnia 6 grudnia 2006 r. o zasadach prowadzenia polityki rozwoju, Dz.U. z 2006 r. Nr 227, poz. 1658 z późn. zm.
118 A. Erechemla, Rola wybranych instrumentów prawa ochrony środowiska w zapewnieniu
bezpie-czeństwa walorów przyrodniczych i turystycznych obszarów przyrodniczo cennych, http://www.pogorzedy nowskie.pl/data/referaty/IVBS/ref_13_IVBS.pdf [dostęp: 17.07.2019].
zapisała potrzebę uregulowania relacji z Rosją, Ukrainą, Białorusią oraz Mołdawią120. W kontekście relacji z przyszłymi nowymi krajami sąsiedzkimi możemy przeczytać, iż „po przyjęciu nowych krajów członkowskich Unia będzie miała stosunkowo długie odcinki bezpośredniej granicy z Rosją; jej sąsiadami staną się też Ukraina, Białoruś i Mołdawia. Dzięki uzyskaniu bezpośredniego dostępu do Morza Czarnego nastąpi in-tensyfikacja kontaktów z krajami regionu Kaukazu i Azji Środkowej. Nowe granice Unii sięgną należącego do Rosji Obwodu Kaliningradzkiego. Dla Unii w nowym kształcie duże znaczenie będzie miało pogłębienie stosunków z Rosją, Ukrainą i członkami Wspól-noty Niepodległych Państw; podstawą relacji z tymi państwami będą Umowy o partner-stwie i współpracy (PCA). Wśród nowych sąsiadów znajdą się również państwa bałtyc-kie, w związku z tym wzrośnie znaczenie przyszłej stabilności, którą będzie można osiągnąć dzięki rzeczywistej i pełnej dobrej woli współpracy w tym regionie”121.
W opublikowanym 13 XI 2001 r. komunikacie zatytułowanym Making a success
of Enlargement Strategy Paper and Report of the European Commission on the progress towards accession by Each of the Candidate Country KE wyraźnie stwierdziła, iż
przy-szłe relacje pomiędzy UE i państwami sąsiedzkimi będą ewoluować i z czasem ulegną zmianie122. Na ten fakt wpłyną zarówno wspólne interesy, jak i wyzwania, które pojawią się we wzajemnej współpracy. Do pierwszej grupy KE zaliczyła otwarcie rynków i ko-nieczność przeprowadzenia reform gospodarczych, a do drugiej rozpoczęcie współpra-cy w obszarze wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych, w tym dialogu dotyczą-cego migracji, zwalczania nielegalnej imigracji czy handlu ludźmi. KE wyraźnie podkreśliła, iż przyszłe relacje z jej sąsiadami będą polegały na utworzeniu strefy wol-nego handlu, opartej o wspólne unijne wartości takie jak: demokracja, przestrzeganie praw człowieka i jego podstawowych wolności oraz państwa prawnego123. Natomiast w komunikacie Towards the enlarged Union ‒ Strategy Paper and Report of the
Euro-pean Commission on the progress towards accession by each of the candidate countries
KE w kontekście relacji z przyszłymi sąsiadami zauważyła konieczność ustanowienia nowej polityki sąsiedzkiej przynoszącej korzyści wszystkim zainteresowanym, której zasadniczym celem będzie wypracowanie spójnego podejścia UE do państw sąsiedzkich. Polityka ta miała zapewnić, iż rozszerzona UE zachowa postawę otwartą oraz wzmocni
120 Agenda 2000 ‒ Unia Europejska rozszerzona i silniejsza, https://polskawue.gov.pl/files/Dokumenty/ rozszerzenie_UE/Agenda_2000_-_UE_rozszerzona_i_silniejsza.pdf [dostęp 5.03.2018].
121 Ibidem, s. 40-41.
122 Commission of the European Communities, Making a success of Enlargement Strategy Paper and
Report of the European Commission on the progress towards accession by Each of the Candidate Country,
COM (2001) 700 final.; H. Brücker, P.J.H. Schröder, Ch. Weise, Doorkeepers and Gatecrashers: EU
En-largement and Negotiation Strategies, „DIW Discussion Papers” 2003, no 342, https://www.econstor.eu/ bitstream/10419/18078/1/dp342.pdf [dostęp: 5.05.2017].
wspólne interesy i działania z sąsiadami z Bałkanów Zachodnich, Europy Wschodniej i basenu Morza Śródziemnego, zwłaszcza doprowadzi do wzrostu dynamiki we wzajem-nym handlu i intensyfikacji współpracy gospodarczej pomiędzy UE i jej sąsiadami 124.
Następnie do dyskusji włączył się Minister spraw zagranicznych Wielkiej Bryta-nii, J. Straw, który w liście skierowanym 28 II 2002 r. do prezydencji hiszpańskiej za-proponował rozwinięcie relacji między UE i państwami Europy Wschodniej – Białorusią, Ukrainą i Mołdawią, które polegałyby na nadaniu tym państwom „specjalnego statusu sąsiada” we wzajemnych relacjach, opartych na zasadach demokracji oraz wolnego ryn-ku125. Autor uważał, iż planowane rozszerzenie o państwa Europy Wschodniej może spowodować liczne zagrożenia dla UE, związane zwłaszcza ze wzrostem transgranicz-nej przestępczości zorganizowatransgranicz-nej, przemytem oraz nielegalną imigracją126. Również przewodniczący KE, R. Prodi, potwierdził w swoim wystąpieniu 5 XII 2002 r. koniecz-ność rozpoczęcia rozmów nad przyszłą, nową polityką UE wobec jej przyszłych sąsiadów, stwierdzając, że „[…] mapa polityczna Europy ulegnie zmianie za dwa lata, dzisiaj już musimy rozpocząć debatę na forum UE i zadecydować gdzie znajdują się granice Euro-py, aby w przyszłości nie doszło do powstania nowej granicy, która będzie nie do poko-nania przez inne państwa”127, a nowa polityka, jego zdaniem, powinna oferować „więcej niż partnerstwo, ale mniej niż członkostwo”. W jej ramach będą zawierane nowe umowy, które „powinny dla krajów partnerskich być atrakcyjne, motywujące i dynamiczne, nie powinny zawierać obietnicy członkostwa, ale również nie powinny jej wykluczać”. Zdaniem Autora UE powinna przyznać przyszłym krajom sąsiedzkim takie same zasa-dy w obszarze handlu i współpracy gospodarczej, z jakich korzystają państwa członkow-skie. Do korzyści wynikających z takiego rozwiązania zaliczył: intensyfikację wymiany handlowej, zwiększoną pomoc finansową oraz integrację z rynkiem UE w ramach czte-rech swobód. To podczas tego wystąpienia tak często cytowane były, w kontekście EPS, słowa, iż w ramach nowej polityki sąsiedzkiej UE zaoferuje swoim nowym sąsiadom „dzielenie się wszystkim z wyjątkiem instytucji”128.
124 Commission of the European Communities, Towards the enlarged Union ‒ Strategy Paper and
Re-port of the European Commission on the progress towards accession by Each of the Candidate Countries,
COM (2002) 700 final, s. 6.
125 M. Comelli, E. Greco, N. Tocci, From Boundary to Borderland: Transforming the Meaning of
Bor-ders Through the European Neighbourhood Policy, „European Foreign Affairs Review” 2007, no. 12, s. 203-204.
126 F. Attinà, R. Rossi (eds.), European Neighbourhood Policy: Political, Economic and Social Issues, Catania 2004, s. 15-19.
127 R. Prodi, A Wider Europe – A Proximity Policy as the key to stability, wystąpienie podczas Sixth ECSA – World Conference, Brussels, 5-6 December 2002, www.europa.eu/external_relations/news/prodi/ sp02_619.htm [dostęp: 6.02.2018].
128 R. Dannreuter, Developing the Alternative to Enlargement: The European Neighbourhood Policy, „Eu-ropean Foreign Affairs Review” 2006, no. 11, s. 4-6; K. Magen, The shadow of enlargement: can the Eu„Eu-ropean
W dniu 15 IV 2002 r. kwestia przyszłych relacji UE z jej sąsiadami była przed-miotem dyskusji, która odbyła się tego dnia na forum Rady129. Ministrowie spraw zagra-nicznych pozytywnie ocenili inicjatywę KE i Wysokiego Przedstawiciela Unii do Spraw Zagranicznych i Polityki Bezpieczeństwa (Wysoki Przedstawiciel), mającej na celu przygotowanie i przedstawienie w drugiej połowie 2002 r. propozycji mających na celu wzmocnienie relacji pomiędzy UE i jej sąsiadami, opierających się na podejściu zróżni-cowanym, biorącym pod uwagę stan obecnych relacji z danym państwem, jak również ich poziom rozwoju politycznego i ekonomicznego oraz różne aspiracje130. Niemniej jednak bezpośrednim impulsem do wypracowania nowego podejścia UE wobec wschod-nich sąsiadów był skierowany 8 VIII 2002 r. przez Ch. Pattena i J. Solanę do prezydencji duńskiej list zatytułowany Szersza Europa131. Autorzy położyli w nim nacisk na zinten-syfikowanie współpracy z krajami sąsiedzkimi ‒ państwami Europy Wschodniej, base-nu Morza Śródziemnego oraz państwami Bałkanów Zachodnich. Współpraca taka, zdaniem Autorów, powinna być elastyczna i uwzględniająca zasadę zróżnicowania, tzn. uwzględniać różny charakter tych państw, odmienne problemy oraz inne mechanizmy ich rozwiązywania. Polityka taka powinna być zatem prowadzona za pomocą różnych instrumentów, ale jednocześnie oparta na wspólnych wartościach UE, zarówno politycz-nych, jak i ekonomicznych. Przestrzegając tych zasad, UE powinna budować stabilność w swoim najbliższym sąsiedztwie i więzi gospodarcze oraz zachęcać swoich sąsiadów do harmonizacji ustawodawstwa krajowego z acquis communautaire tak, aby stworzyć im możliwość uczestniczenia w unijnych politykach132. Autorzy postulowali zacieśnienie współpracy w pięciu następujących obszarach: dialogu politycznego; współpracy gospo-darczej i handlowej; budowy wspólnego systemu bezpieczeństwa i współpracy w wy-miarze regionalnym; pomocy finansowej, a w dalszej perspektywie włączenie państw sąsiedzkich do wybranych polityk i programów wspólnotowych133. Zatem, na co warto zwrócić szczególną uwagę, Autorzy zaproponowali odejście od jednolitego modelu kształtowania relacji z państwem sąsiedzkim na rzecz podejścia zróżnicowanego, które będzie brało pod uwagę rzeczywiste potrzeby i oczekiwania.
Powyższe założenia nowej polityki sąsiedzkiej UE poparte zostały przez Radę podczas jej posiedzenia w dniu 18 XI 2002 r.134 Polityka ta została określona jako
Inicja-129 Council of the European Union, 2421st Council Meeting, General Affairs, 7705/02, Luxembourg, 15.04.2002, http://data.consilium.europa.eu/doc/document/ST-7705-2002-INIT/en/pdf [dostęp: 11.04.2018].
130 Ibidem, s. 10.
131 C. Patten, J. Solana, Joint Letter on Wider Europe, www.ec.europa.eu/world/enp/pdf/_0130163334_001_ en.pdf [dostęp: 12.07.2018].
132 R. Zaiotti, Of Friends and Faces: Europe’s neighbourhood Policy and the Gated Community
Syn-drome, „European Integration” 2007, no 29(2), s. 143.
133 C. Patten, J. Solana, Joint Letter…, s. 2-3.
134 Council of the European Union, 2463rd Council meeting, General Affairs, Brussels, 18 November 2002, http://data.consilium.europa.eu/doc/document/ST-14183-2002-INIT/en/pdf [dostęp: 2.04.2018].
tywa na rzecz Nowego Sąsiedztwa oraz zdefiniowane zostały jej dwie główne zasady,
a mianowicie: dyferencjacja, podkreślająca zróżnicowane podejście UE do budowania przyszłych relacji z jej sąsiadami w zależności od sytuacji politycznej i ekonomicznej oraz celów wzajemnej współpracy, oraz warunkowość, która oznacza, iż rozwój współpracy w ramach nowej polityki będzie uzależniony od postępów w procesie implementacji nie-zbędnych reform oraz chęci przestrzegania zobowiązań międzynarodowych, przestrzega-nia praw człowieka i zasad państwa prawnego135. Powyższe założenia zostały potwierdzo-ne w konkluzjach Prezydencji, ogłoszonych 13 XII 2002 r. po zakończonym posiedzeniu Rady Europejskiej, które odbyło się w Kopenhadze136. Zdaniem Rady Europejskiej zasad-niczym celem nowej polityki sąsiedzkiej, która swoim zasięgiem miała objąć: Rosję, Ukrainę, Mołdawię i Białoruś oraz państwa południowe basenu Morza Śródziemnego, miało być uniknięcie nowych linii podziałów w Europie, które mogłyby powstać po pla-nowanym na 2004 r. rozszerzeniu UE, oraz promowanie stabilności i dobrobytu wewnątrz UE i poza jej granicami137. Podkreślone zostało również, iż podstawami tej polityki będą wspólne unijne wartości, reformy ekonomiczne, zrównoważony rozwój i handel oraz roz-wój wspólnych inicjatyw. W przemówieniu wygłoszonym w grudniu 2002 r. przewodni-czący KE R. Prodi scharakteryzował nową unijną propozycję skierowaną do państw są-siedzkich w następujący sposób: „Moim celem jest przedstawienie naszym wschodnim i południowym sąsiadom, nowej inicjatywy, mającej na celu zdynamizowanie istniejących już procesów oraz rozwój nowego i ewoluującego partnerstwa”138. Argumentował on ko-nieczność ustanowienia unijnej polityki sąsiedzkiej tym, iż proces rozszerzenia UE nie może trwać w nieskończoność, natomiast UE musi być przygotowana na zaoferowanie swoim nowym sąsiadom „czegoś więcej niż partnerstwo, jednocześnie czegoś mniej niż członkostwo”. Wyraźnie zatem zostało powiedziane, iż nowa polityka sąsiedzka będzie polityką niezależną od polityki rozszerzenia, mającą na celu zapewnienie stabilności poza granicami UE, przewidującą ustanowienie „ewoluującego partnerstwa” opartego na wspól-nych inicjatywach.
135 G. Sasse, „Conditionality-lite”: The European Neighbourhood Policy and the EU’s Eastern
Neigh-bours, [w:] N. Cesarini, C. Musu (eds.) European Foreign Policy in an Evolving International System: The
Road towards Convergence, London 2007, s. 163.
136 European Council, Presidency Conclusions. Copenhagen European Council 12-13.12.2002, 15917/02, Brussels, 29 January 2003, http://www.consilium.europa.eu/en/european-council/conclusions/ 1993-2003/ [dostęp: 2.02.2018].
137 Ibidem, s. 3: „The enlargement will bring about new dynamics in the European integration. This presents an important opportunity to take forward relations with neighbouring countries based on shared political and economic values. The Union remains determined to avoid new dividing lines in Europe and to promote stability and prosperity within and beyond the new borders of the Union”.
138 R. Prodi, „A Wider Europe”: A Proximity Policy as the Key to Stability, Przemówienie wygłoszo-ne podczas szóstej światowej ESCA Konferencji odbywającej się w Brukseli w dniach 5-6.12.2002 r., SPEECH/02/619.
Dyskusja na forum europejskim dotycząca nowej polityki sąsiedzkiej rozpoczęła się 11 III 2003 r. po przedstawieniu przez KE komunikatu zatytułowanego Szersza
Eu-ropa – sąsiedztwo. Nowe ramy dla stosunków z naszymi wschodnimi i południowymi sąsiadami139. W Komunikacie tym po raz pierwszy KE zaprezentowała całościową wizję relacji UE z bezpośrednio z nią sąsiadującymi państwami Europy Wschodniej i basenu Morza Śródziemnego. Komunikat przewidywał, że przystąpienie do UE nowych państw członkowskich wzmocni interesy UE w zacieśnianiu więzi z nowymi sąsiadami, a zdol-ności UE do zapewnienia swoim obywatelom bezpieczeństwa, stabilzdol-ności i zrównowa-żonego rozwoju nie da się już rozdzielić od polityki ścisłej współpracy z sąsiadami. UE musi działać na rzecz promowania regionalnej i międzynarodowej współpracy i integra-cji, które są warunkami koniecznymi dla zapewnienia politycznej stabilności, rozwoju gospodarczego, wyeliminowaniu ubóstwa i podziałów społecznych140. KE sformułowa-ła dwa zasadnicze cele nowej polityki sąsiedzkiej: po pierwsze, redukcję ubóstwa i stwo-rzenie obszaru dobrobytu i wspólnych wartości, opartego na integracji gospodarczej, wzmocnieniu dialogu politycznego, współpracy kulturalnej i transgranicznej, oraz za-pobieganie konfliktom i wspólne ich rozwiązywanie, a po drugie, preferencyjne trakto-wanie i przyznanie konkretnych korzyści, odpowiadające poczynionym postępom w za-kresie reform politycznych i gospodarczych. Zgodnie z założeniami przedstawionymi w Komunikacie południowi i wschodni sąsiedzi UE zostaliby objęci jednolitą strategią współpracy, oferującą im takie same korzyści, niemniej jednak zgodnie z zasadą dyfe-rencjacji szczegółowe warunki i zasady wzajemnej współpracy różniłyby się pomiędzy poszczególnymi państwami i byłyby dostosowane do ich indywidualnych potrzeb141. Nową polityką sąsiedzką miały zostać objęte tylko te z państw, które do UE przystąpić nie mogą, a więc państwa basenu Morza Śródziemnego oraz te, które w przyszłości do UE będą mogły przystąpić, ale w chwili obecnej nie spełniają kryteriów określonych w art. 49 TUE. Do „kręgu przyjaciół” zaliczono: Rosję, Ukrainę, Białoruś, Mołdawię i państwa basenu Morza Śródziemnego: Algierię, Egipt, Izrael, Jordanię, Libię, Liban, Maroko, Autonomię Palestyńską, Syrię i Tunezję. KE potwierdziła, że „wzmocnione relacje z tymi państwami będą oparte na długookresowym podejściu, promowaniu reform, zrównoważonego rozwoju i handlu”. Nowym celem UE w stosunku do nowych krajów sąsiedzkich miało być rozwijanie strefy dobrobytu i przyjaznego sąsiedztwa, „kręgu przyjaciół”, z którymi UE będą łączyły bliskie, pokojowe i oparte na wzajemnej
139 Communication from the Commission to the Council and the European Parliament, Wider Europe – Neighbourhood: A New Framework for Relations with our Eastern and Southern Neighbours, COM (2003) 104 final.
140 Ibidem, s. 3.
141 R. Rossi, The European Neighbourhood Policy in Perspective, [w:] F. Attinà, R. Rossi (eds.), op.
współpracy relacje. Swoim nowym sąsiadom UE postanowiła zaoferować udział w ryn-ku wewnętrznym oraz dalszą integrację i liberalizację przepływu towarów, usług, kapi-tału i osób142. Zatem polityczna stabilność i rozwój gospodarczy stały się głównymi ideami nowej unijnej polityki sąsiedzkiej, które miały doprowadzić do zwiększenia bezpieczeństwa wewnętrznego tych państw, bezpieczeństwa regionalnego i bezpieczeń-stwa UE. Podstawę aksjologiczną współpracy miały tworzyć wartości wymienione w art. 2 TUE jako wartości podstawowe o fundamentalnym konstytucyjnym znaczeniu: zasada wolności, równości, demokracji, państwa prawnego, poszanowania praw czło-wieka i podstawowych wolności, w tym praw osób należących do mniejszości.
Głównym zadaniem polityki sąsiedzkiej miało być stworzenie obszaru stabilności i dobrobytu, a wszystkie podejmowane w ramach niej działania muszą pomóc w prze-zwyciężeniu skutków politycznej niestabilności, kryzysu gospodarczego, trudności in-stytucjonalnych, konfliktów wewnętrznych, ubóstwa i społecznego wykluczenia143. Szczególnie ważne wydaje się to w kontekście państw basenu Morza Śródziemnego, w przypadku których – z wyjątkiem Izraela i Libanu – średni dochód PKB per capita wynosi pomiędzy 1850 euro. Ponadto w państwach basenu Morza Śródziemnego wystę-puje bardzo duży odsetek osób żyjących w skrajnej nędzy. Około 30% populacji na utrzymanie dzienne przeznacza mniej niż 2 $, współczynnik analfabetyzmu przekracza 80%, 1,5% populacji korzysta z Internetu, a ok. 3,5% posiada dostęp do komputera144. W komunikacie wymienione zostały również konkretne korzyści dla krajów partnerskich, wynikające z uczestnictwa w ramach polityki sąsiedzkiej, takie jak: rozszerzenie stoso-wania zasad jednolitego rynku, preferencje handlowe i otwarcie rynków zmierzające do utworzenia strefy wolnego handlu; stworzenie perspektyw legalnej imigracji i przepły-wu osób; pogłębianie współpracy mającej na celu zapobieganie i zwalczanie wspólnych zagrożeń związanych z bezpieczeństwem; większe zaangażowanie UE w zapobieganie konfliktom i zarządzanie kryzysowe; zwiększenie wysiłków mających na celu promo-wanie praw człowieka; współpracę kulturalną i zwiększenie wzajemnego zrozumienia; włączanie sąsiadów w transeuropejskie sieci: transportowe, energetyczne i telekomuni-kacyjne; promocję inwestycji zagranicznych i ich ochrony prawnej; popieranie integracji sąsiadów ze światowym systemem handlowym; lepiej dostosowaną pomoc do potrzeb poszczególnych państw; nowe źródła finansowania145.
142 E. Johansson-Nougés, A “ring of friends”? The implications of the European Neighbourhood Policy
for Mediterranean, „Mediterranean Politics” 2004, vol. 9, no 2, s. 240-247.
143 R. Rossi, op. cit., s. 6-8.
144 Ibidem, s. 7.
145 Ibidem, s. 10-15; R. Balfour, A. Rotta, Beyond Enlargement: the European Neighbourhood Policy
Na podstawie powyższego komunikatu KE i propozycji przedstawionych przez Ch. Pattena i J. Solanę dnia 16 VI 2003 r. przedstawione zostały przez Radę konkluzje dotyczące nowej polityki UE wobec państw sąsiedzkich146, które następnie zostały za-twierdzone przez Radę Europejską na szczycie w Salonikach w dniach 19-20 VI 2003 r.147 Nowa polityka sąsiedzka miała być ambitna i wszechstronna oraz oparta na unijnych wartościach. Szefowie państw i rządów expressis verbis stwierdzili, iż, „jesteśmy zaan-gażowani w proces tworzenia silniejszych powiązań i mostów współpracy z naszymi sąsiadami oraz w przyszły podział wspólnoty wartości z innymi, którzy znajdują się poza jej obrębem. Stabilność i dobrobyt naszych sąsiadów są nierozerwalnie powiązane z naszymi. Aby umocnić nasze wspólne wartości, opracowaliśmy nową politykę na rzecz Szerszej Europy, naszego nowego sąsiedztwa”148. Postanowiono, iż polityka ta nie będzie zastępowała dotychczasowych form współpracy, ale będzie wspierać działania podejmo-wane przez nowych wschodnich i południowych sąsiadów mające na celu zbliżenie do UE. Określono, iż będzie ona realizowała dwa zasadnicze cele, które znalazły się również w przedstawionym przez KE komunikacie Wider Europe: po pierwsze, zmniejszenie ubóstwa i stworzenie obszaru dobrobytu, wspólnych wartości, pogłębionej integracji gospodarczej, wzmocnienie dialogu politycznego, współpracy kulturalnej i transgranicz-nej oraz wspólne zapobieganie konfliktom i ich rozwiązywanie; po drugie, dyferencjacja konkretnych beneficjentów i preferencyjnych stosunków oferowanych przez UE, wzmoc-nienie postępu w reformach, zwłaszcza politycznych, gospodarczych oraz w wymiarze sprawiedliwości i spraw wewnętrznych149. Ważne decyzje zapadły również w stosunku do przyszłych relacji z państwami arabskimi. Postanowiono o umocnieniu partnerstwa z nimi poprzez podejmowanie działań mających na celu intensyfikację dialogu politycz-nego, pluralizmu i demokratycznych reform, rozwoju gospodarczego i społecznego oraz dialogu między kulturami, wyznaniami i cywilizacjami.
Jednocześnie zobowiązano KE i Wysokiego Przedstawiciela do opracowania szczegółowego programu prac, z pełnym uwzględnieniem obecnych polityk i programów, w szczególności procesu barcelońskiego oraz Nowej Inicjatywy Sąsiedzkiej. Program
146 Council of the European Union, 2518th Council meeting, External Relations, 10369/03, Luxem-bourg, 16.06.2003, http://data.consilium.europa.eu/doc/document/ST-10369-2003-INIT/en/pdf [dostęp: 22.05.2018].
147 European Council, Presidency Conclusions. Thessaloniki European Council 19-20.06.2003, 11638/03, Brussels, 1.10.2003, http://www.consilium.europa.eu/en/european-council/conclusions/1993-2003/
[dostęp: 22.05.2018].
148 Ibidem, s. 14.
149 Ibidem, pkt 44: „Enlargement is expanding the borders of our European Union and is bringing us closer to new neighbours. In Athens we declared «We are also committed to developing ever deeper ties and bridges of cooperation with our neighbours and to share the future of this community of values with others beyond our shores». Their stability and prosperity is inextricably linked to ours. To reinforce our shared