Unia na rzecz regionu Morza Śródziemnego

Z propozycją ustanowienia Unii Śródziemnomorskiej wystąpił w dniu 7 II 2007 r. Nicolas Sarkozy w przemówieniu wygłoszonym w Tulonie w czasie prezydenckiej kam-panii wyborczej we Francji. W założeniu miała być stowarzyszeniem suwerennych państw pod przewodnictwem Francji, działającym niezależnie od UE411. Przedstawiona propo-zycja nie znalazła akceptacji zarówno po stronie państw członkowskich UE, KE, jak i państw śródziemnomorskich z uwagi na fakt, iż zgodnie z art. 207 TFUE UE posiada wyłączną kompetencję do zawierania umów handlowych i kształtowania tej polityki, zatem niemożliwe byłoby ustanowienie Unii Śródziemnomorskiej na wzór EWG, jak chciał Sarkozy, jednakże poza strukturami UE, obejmując wyłącznie niektóre śródziem-nomorskie państwa członkowskie UE. Z tego powodu w kolejnym wygłoszonym prze-mówieniu w dniu 23 X 2007 r. w Tangerze zaprezentował on nową wersję swojej inicja-tywy. Po negocjacjach w dniu 20 XII 2007 r. w trójkącie: prezydent Francji N. Sarkozy, premier Włoch R. Prodi i premier Hiszpanii J.L. Zapatero, przedstawili opinii publicznej dokument zatytułowany „Apel Rzymski”, który nadał inicjatywie prezydenta Francji nazwę Unia dla Śródziemnomorza, potwierdził jego charakter jako projektu UE oraz wykluczył możliwość zastąpienia Partnerstwa eurośródziemnomorskiego przez tę ini-cjatywę412. Następnie propozycja ta została zatwierdzona podczas szczytu Rady Euro-pejskiej odbywający się w dniach 13-14 III 2008 r. w Brukseli, podczas którego zmie-niono jego nazwę na Unię dla Śródziemnomorza. W dniu 20 V 2008 r. KE przedstawiła komunikat zatytułowany Proces barceloński: Unia na rzecz regionu Morza

Śródziem-nego⁴¹³. Ostatecznie 13 VII 2008 r. podczas szczytu w Paryżu odbyła się konferencja założycielska, podczas której zainaugurowano powstanie Unii na rzecz regionu Morza Śródziemnego. Nazwa nowej inicjatywy świadczy o tym, iż nowa inicjatywa jest kon-tynuacją wcześniejszych form współpracy pomiędzy UE i państwami basenu Morza

411 D. Benchev, K. Nicoladis, The Union for the Mediterranean. A Genuine Breakthrough or More of

the Same?, „The International Spectator” 2008, vol. 43, no 3, s. 15; S. Parzymies, Unia dla

Śródziemno-morza a Europejska Polityka Sąsiedztwa, [w:] M. Pietraś, K. Stachurska-Szczesiak, J. Misiągiewicz, op.

cit., s. 218.

412 A. Pazik, Rola Francji w tworzeniu i pogłębianiu współpracy pomiędzy Unią Europejską a

pań-stwami arabskimi basenu Morza Śródziemnego, [w:] A. Barcik, R. Jankowska, G. Libor, op. cit., s. 185-200.

413 Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego i Rady, Proces barceloński: Unia na rzecz regionu Morza Śródziemnego, COM (2008) 319.

Śródziemnego414. W konferencji wzięło udział 43 przedstawicieli państw: 27 państw członkowskich UE, 12 państw śródziemnomorskich: Algieria, Autonomia Palestyńska, Egipt, Izrael, Jordania, Liban, Libia, Maroko, Mauretania, Syria, Tunezja, Turcja, oraz Liga Państw Arabskich, ponadto Bośnia i Hercegowina, Chorwacja, Czarnogóra i Mo-nako. Reprezentowane były również: KE, PE, ONZ, Rada Państw Zatoki Perskiej, Unia Afrykańska, Unia Maghrebu Arabskiego, Organizacja Konferencji Islamskiej, Afrykań-ski Bank Rozwoju, EBI oraz Bank Światowy.

W przyjętej po jego zakończeniu deklaracji potwierdzono, iż głównym celem powstania Unii na rzecz regionu Morza Śródziemnego jest wzmocnienie partnerstwa wielostronnego pomiędzy jego uczestnikami415. Ponadto podkreślono, iż ma ona reali-zować następujące cele: bezpieczeństwo, stabilność, pokój, dobrobyt i wzajemne zrozu-mienie416. Jednocześnie postanowiono, iż będzie ona funkcjonować komplementarnie w stosunku do procesu barcelońskiego, uzupełniając tę formę bilateralnej współpracy o komponent wielostronny417. Fakt ten oznacza, iż wypracowane w jego ramach struk-tury i instrumenty współpracy pozostają niezmienione i zostaną oparte na: Układach eurośródziemnomorskich, PD zawieranych w ramach EPS oraz Wspólnej strategii UE ‒ Afryka. Nowa inicjatywa miała nadać nowy impuls procesowi barcelońskiemu przy-najmniej na trzy sposoby: poprzez nadanie stosunkom UE z partnerami śródziemnomor-skimi wyższej rangi politycznej; poprzez coroczne spotkania głów państw i szefów rządów, systematyczne spotkania ministrów spraw zagranicznych oraz zintensyfikowa-nie współpracy w ramach Eurośródziemnomorskiego Zgromadzenia Parlamentarnego; poprzez zapewnienie większej współodpowiedzialności w stosunkach wielostronnych, gdyż strony zgodziły się ustanowić zasadę współprzewodnictwa, powołać wspólny se-kretariat i Wspólny Stały Komitet; oraz poprzez nadanie tym stosunkom konkretniej-szego kształtu i uczynienie ich bardziej widocznymi przez dodatkowe projekty regional-ne i ponadregionalregional-ne w kwestiach istotnych dla obywateli regionu418. Jednocześnie zauważalny jest brak odniesienia do zasady poszanowania praw człowieka i podstawowych

414 R. Gillespie, A „Union for the Mediterranean”… or for the EU?, „Mediterranean Politics” 2008, Vol. 13, no 2, s. 277-286; P. Miltner, The Union for the Mediterranean and the Eastern Partnership:

A Comparative Analysis, Natolin Best Master Thesis, 02/2010, www.coleurope.eu/system/files_force/the sis/miltner.pdf?download=1, [dostęp: 3.12.2019]; K. Stachurska-Szczesiak, Wymiar południowy

Europej-skiej Polityki Sąsiedztwa ‒ Unia dla Śródziemnomorza, [w:] J.M. Fiszer, op. cit., s. 205-217.

415 European Council, Joint declaration of the Paris summit for the Mediterranean, Paris 13.07.2008, 11887/08.

416 E. Kurzeja, Działania Unii na rzecz Regionu Morza Śródziemnego w sprawie pokoju

izraelsko-pa-lestyńskiego. Zarys problematyki, [w:] A. Barcik, R. Jankowska, G. Libor, op. cit., s. 145-151.

417 Ibidem, pkt 11; R. Aliboni, F.M. Ammor, Under the Shadow of Barcelona: From the EMP to the

Union for the Mediterranean, „EuroMeSCo” 2009, nr 77, s. 24.

wolności i demokracji, co niewątpliwie stanowi krok wstecz w stosunku do celów pro-cesu barcelońskiego419.

Centralnym elementem tego partnerstwa wielostronnego są wspólne projekty, których podstawowym celem jest propagowanie spójności regionalnej i integracji gospo-darczej oraz stworzenie połączeń infrastrukturalnych pomiędzy partnerami. Ponadto powinny stanowić widoczne i ważne projekty dla obywateli regionu. W procedurze ich wyboru brane pod uwagę są następujące aspekty: regionalny, międzyregionalny i trans-narodowy charakter proponowanych projektów, w tym możliwość współpracy z ograni-czoną liczbą krajów; ich wielkość, znaczenie i korzyści dla wszystkich partnerów; ich potencjał w zakresie promowania zrównoważonego rozwoju, integracji regionalnej, spójności i wzajemnych powiązań; ich finansowa wykonalność, w tym maksymalizacja finansowania przez sektor prywatny i uczestnictwa tego sektora; oraz możliwość szyb-kiego wdrożenia420. Propozycje pierwszych projektów zostały zaproponowane w formie załącznika do komunikatu, a następnie przyjęte w trakcie szczytu w dniu 13 VII 2008 r. i obejmują: autostrady morskie; oczyszczanie Morza Śródziemnego oraz właściwe za-rządzanie środowiskiem naturalnym, ochronę ludności oraz śródziemnomorski plan słoneczny. Zgodnie z założeniami KE środki finansowe na ich realizację mają pochodzić z następujących źródeł: sektora prywatnego; współpracy dwustronnej państw członkow-skich UE; składek od śródziemnomorczłonkow-skich krajów partnerczłonkow-skich; międzynarodowych instytucji finansowych, banków regionalnych i innych środków w ramach stosunków dwustronnych; Instrumentu Eurośródziemnomorskiego Partnerstwa i Inwestycji, który został ustanowiony w 2002 r. jako narzędzie mające ułatwiać rozwój sektora prywatne-go w regionie Morza Śródziemneprywatne-go, w celu pobudzania wzrostu prywatne-gospodarczeprywatne-go oraz Europejskiego Instrumentu Sąsiedztwa421.

Zasady funkcjonowania Unii na rzecz regionu Morza Śródziemnego były przed-miotem konferencji Ministrów spraw zagranicznych państw członkowskich UE podczas spotkania w Marsylii w dniach 3-4 XI 2008 r. W czasie jej trwania podjęto decyzję, iż siedzibą Unii na rzecz regionu Morza Śródziemnego zostanie Barcelona, a Sekretarz Generalny będzie miał 5 zastępców, 3 z Północy i 2 z Południa. Określono również re-guły postępowania w ramach nowej inicjatywy, które zakładają, iż wszystkie realizowa-ne projekty mają służyć pokojowi i stabilności w regionie nie mogą godzić w interesy żadnego z uczestników, będą uwzględniały zasadę „zmiennej geometrii” oraz stanowisko

419 S. Parzymies, op. cit., s. 225; J. Zając, The EU in the Mediterranean: Between Its International

Identity and Member States’ Interests, „European Foreign Affairs Review” 2015, Vol. 20, no 1, s. 65-82.

420 Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego i Rady, Proces barceloński…, pkt 19; R. Aliboni,

Union for the Mediterranean: Building on the Barcelona acquis, „ISS Report”, EU Institute for Security

Studies 2008, No 1, s. 14, https://www.iss.europa.eu/content/union-mediterranean-building-barcelona-acquis

[dostęp: 3.12.2019]..

każdego uczestnika projektu w kwestii jego poszerzenia422. Następnie wytyczne doty-czące funkcjonowania Unii na rzecz regionu Morza Śródziemnego zostały przyjęte przez Radę Europejską na spotkaniu w dniach 11-12 XII 2008 r.423

Podsumowując, Unia na rzecz regionu Morza Śródziemnego jest regionalnym part-nerstwem wielostronnym. Jednakże partpart-nerstwem międzyrządowym, w ramach którego bardzo wzmocniona i scentralizowana została rola rządów krajowych, podczas gdy rola instytucji wielostronnych jest znikoma, a o organizacjach społeczeństwa obywatelskiego w ogólne się nie wspomina. Z tego powodu wspominana współodpowiedzialność ma miejsce na poziomie rządowym, który ma decydującą rolę w kształtowaniu relacji z UE. Z mojego punktu widzenia wątpliwa jest realizacja wszystkich założonych celów oraz przyjętych projektów opartych wyłącznie na dialogu międzyrządowym. Poprzez skupienie się na projektach regionalnych i transnarodowych ma wzmocnić procesy integracji regio-nalnej oraz przyczynić się do ich większej spójności424. Obejmuje wszystkie państwa członkowskie UE i KE oraz innych członków i obserwatorów procesu barcelońskiego, takich jak: Mauretania, Maroko, Algieria, Tunezja, Libia, Egipt, Jordania, Autonomia Palestyńska, Izrael, Liban, Syria, Turcja i Albania, a także inne śródziemnomorskie państwa nadmorskie: Bośnię i Hercegowinę, Czarnogórę i Monako. Inicjatywa ta stanowi uzupeł-nienie stosunków dwustronnych między UE a tymi krajami, które nadal są utrzymywane w istniejących ramach politycznych, takich jak EPS, a w przypadku Mauretanii ‒ ramy współpracy z AKP. Stanowi również uzupełnienie regionalnego wymiaru polityki rozsze-rzenia UE, która obejmuje negocjacje akcesyjne oraz proces przedakcesyjny. Ponadto na uwagę zasługuje fakt, iż współpraca w ramach Partnerstwa eurośródziemnomorskiego skoncentrowana była na dwóch obszarach: bezpieczeństwie i handlu. EPS wprowadziła zatem w zakresie przedmiotowym współpracy z państwami tego regionu zasadniczą zmia-nę, rozszerzając ją na inne obszary, a Unia na rzecz regionu Morza Śródziemnego ten kierunek utrzymała, jednocześnie uzupełniając ją o komponent wielostronny425. W Dekla-racji z Paryża jednak jest widoczny brak jakichkolwiek odniesień do warunkowości. Jed-nocześnie UE i państwa członkowskie powinny pamiętać, iż w społeczeństwach tego re-gionu bardzo istotnymi czynnikami mającymi bardzo duży wpływ na życie codzienne i dokonywane wybory, w tym również polityczne, mają religia i tradycje, które niejedno-krotnie determinują wybory dokonywane przez obywateli tych państw, a które kompletnie

422 Déclaration finale. Marseille, 3-4 Novembre 2008, dostępny na stronie: http://ufmsecretariat.org/ wp-content/uploads/2012/09/dec-final-Marseille-UfM.pdf [dostęp: 19.02.2018].

423 Rada Europejska, Konkluzje Prezydencji 11-12.12.2008 r., Bruksela, 12.12.2008 r., 17271/08.

424 R. Balfour, The Transformation of the Union for the Mediterranean, „Mediterranean Politics” 2009, Vol. 14, Nr 1, s. 99-105.

425 J. Łapaj, Inicjatywa partnerstwa euro-śródziemnomorskiego a działania Unii Europejskiej na rzecz

nie są zrozumiałe dla elit politycznych UE426. Bardzo dobrym przykładem jest głosowanie w wyborach na islamskie partie polityczne.