Uwagi ogólne

Wartości po raz pierwszy zapisane zostały w Deklaracji o tożsamości europejskiej przyjętej 15 XII 1973 r., która wymieniała podstawowe i wspólne dla uczestników Eu-ropejskiej Współpracy Politycznej wartości, określone jako tożsamość europejska

290 Joint Consultation Paper z 2015 r., s. 10.

291 Komunikat z 2015 r., s. 24.

292 A. Kimber, E. Halliste, EU-related Communication in Eastern partnership Countries, „Eastern Part-nership Review” 2015, No 25, s. 32-34; E. Kaca, A. Sobják, K. Zasztowt, Learning from Past Experiences:

Ways to Improve EU Aid on Reforms in the Eastern Partnership, PISM Report, Polish Institute of

Interna-tional Affairs, 2014, s. 11, https://www.pism.pl/file/9f7d5170-b8f6-4bcf-9dd7-cd3d8e0d5c50 [dostęp: 3.11.2018]; A. Skorupska, Building Awareness about the EU in Ukraine, PISM, Bulletin, Polish Institute of International Affairs, 2014, No. 73(668), s. 7, https://www.files.ethz.ch/isn/180563/Bulletin%20PISM%20 no%2073%20(668),%2026%20May%202014.pdf [dostęp: 3.11.2018].

i potraktowane jako wyróżnik w stosunku do świata zewnętrznego293. Do takich warto-ści zaliczono: demokrację, rządy prawa, sprawiedliwość społeczną oraz poszanowanie praw człowieka. Drugim ważnym dokumentem w tej materii była przyjęta przez Radę Europejską w Kopenhadze w dniach 7-8 IV 1978 r. Deklaracja w sprawie demokracji, w której znajdziemy odwołania do demokracji i praw człowieka jako najważniejszych elementów członkostwa w UE. Przedstawiciele państw członkowskich wyrazili posza-nowanie dla „uświęconych wartości stanowiących podstawę prawnego, politycznego i moralnego porządku” oraz zobowiązali się do przestrzegania zasad demokracji, rządów prawa, sprawiedliwości społecznej i poszanowania praw człowieka294. Trzecim istotnym, tym razem prawnie wiążącym aktem był przyjęty w dniach 17 i 28 II 1986 r. Jednolity Akt Europejski, w którego preambule strony zapisały, iż zdecydowane są wspólnie po-pierać demokrację, opierającą się na prawach podstawowych uznanych w konstytucjach i ustawach państw członkowskich, w EKPC oraz Europejskiej Karcie Socjalnej. Zapisa-no również, w art. 30, iż na arenie międzynarodowej UE będzie kierowała się wartościa-mi demokracji i poszanowania praw człowieka295.

Wartości po raz pierwszy wpisane zostały do postanowień podpisanego 7 II 1992 r. TUE. W artykule F ust. 2 mogliśmy przeczytać, iż UE respektuje prawa podstawowe zagwarantowane w EKPC i prawa wynikające z tradycji konstytucyjnych wspólnych dla państw członkowskich jako ogólne prawa UE. Ponadto wartości te zapisane zostały w art. J.1. ust. 2, który wymieniał cele wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa: rozwijanie i konsolidację demokracji oraz rządów prawa, poszanowanie praw człowieka i podstawowych wolności. Czwartym i zarazem ostatnim etapem ewolucji aksjologicznej prawa UE stanowił podpisany 16 i 17 VI 1997 r. Traktat Amsterdamski296. Artykuł 6 postanawiał, iż UE opiera się na zasadach wolności, demokracji, poszanowania praw człowiek i podstawowych wolności oraz państwa prawnego, które są wspólne dla wszyst-kich państw członkowswszyst-kich. Ponadto iż UE szanuje prawa podstawowe zagwarantowane w EKPC i prawa wynikające z tradycji konstytucyjnych wspólnych dla państw człon-kowskich jako zasady ogólne unijnego prawa. Postanowienie to odgrywa podwójną rolę. Po pierwsze, wymienia podstawowe wartości UE, które stanowią tożsamość europejską, oraz wartości, które są wspólne dla wszystkich państw członkowskich297. Uzupełnieniem powyższych regulacji były dwa komunikaty KE dotyczące promowania przez UE jej wspólnych wartości w relacjach z podmiotami trzecimi na arenie międzynarodowej.

293 C. Mik, W. Czapliński, op. cit., s. 70.

294 Tekst Deklaracji dostępny jest na stronie: http://aei.pitt.edu/1440/1/Copenhagen_1978.pdf [dostęp: 25.05.2018].

295 Jednolity Akt Europejski, Dz.U. L 169 z 29.6.1987 r., s. 1-28.

296 Traktat z Amsterdamu, Dz.U. C 340 z 10.11.1997 r., s. 1-144.

Pierwszy z komunikatów przyjęty został 22 XI 1995 r. i dotyczył wymiaru zewnętrzne-go polityki ochrony praw człowieka298, natomiast drugi przyjęty został 8 V 2001 r. i do-tyczył roli UE w promowaniu praw człowieka w państwach trzecich299.

Propagowanie wartości jest celem UE wymienionym w art. 3 ust. 5 TUE. Zgodnie z jego postanowieniami „W stosunkach zewnętrznych Unia umacnia i propaguje swoje wartości i interesy oraz wnosi wkład w ochronę swoich obywateli. Przyczynia się do pokoju, bezpieczeństwa, trwałego rozwoju Ziemi, do solidarności i wzajemnego szacun-ku między narodami, do swobodnego i uczciwego handlu, do wyeliminowania ubóstwa oraz do ochrony praw człowieka, w szczególności praw dziecka, a także do ścisłego przestrzegania i rozwoju prawa międzynarodowego, w szczególności zasad Karty Naro-dów Zjednoczonych”. ESB wśród unijnych celów strategicznych wymieniała „dbanie o własne bezpieczeństwo i propagowanie swoich wartości”300. Bardzo podobny zapis znajdziemy również w Strategii globalnej. Zgodnie z jej zapisami „UE będzie promować odporność swoich demokracji i pozostanie wierna wartościom, które były inspiracją do jej stworzenia i rozwoju. Obejmują one poszanowanie i upowszechnianie praw człowie-ka, podstawowych wolności i praworządności”301.

Promowanie wartości przez UE odbywa się za pomocą różnych środków, a zwłasz-cza: poprzez pomoc finansową i techniczną; za pomocą jednostronnych instrumentów handlowych; za pomocą porozumień wiążących prawnie oraz za pomocą instrumentów niewiążących prawnie. Unijne programy pomocy finansowej i technicznej promują war-tości w dwojaki sposób. Po pierwsze, bezpośrednio, za pomocą specjalnie w tym celu ustanowionego Instrumentu finansowego na rzecz wspierania demokracji i praw czło-wieka na świecie, którego zasadniczym celem jest zapewnienie wsparcie na rzecz roz-wijania i umacniania demokracji i praworządności, a także poszanowania wszystkich praw człowieka i podstawowych wolności 302. Po drugie, pośrednio, za pomocą innych instrumentów wsparcia finansowego i technicznego, których jednym z celów wsparcia

298 Communication from the Commission to the Council and the European Parliament, The European Union and the External Dimension of Human Rights Policy: From Rome to Maastricht, COM (1995) 567 final.

299 Communication from the Commission to the Council and the European Parliament, The European’s Union Role in promoting human rights and democracy in third countries, COM (2001) 252 final; S. Velutti,

The Promotion and Integration of Human Rights in EU External Trade Policy, „Utrecht Journal of

Interna-tional and European Law” 2016, No 32(83), s. 41-68; G. Crawford, Evaluating European Union Promotion

of Human Rights, Democracy and Good Governance: Towards a Participatory Approach, „Journal of

Inter-national Development” 2002, No 14, s. 911-926.

300 Bezpieczna Europa w lepszym świecie ‒ Europejska Strategia Bezpieczeństwa, s. 6.

301 Globalna strategia na rzecz polityki zagranicznej i bezpieczeństwa UE, dokument dostępny na stro-nie: https://europa.eu/globalstrategy/sites/globalstrategy/files/eugs_pl_version.pdf [dostęp: 15.05.2018].

302 Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 235/2014 z dnia 11 marca 2014 r. usta-nawiające instrument finansowy na rzecz wspierania demokracji i praw człowieka na świecie, Dz.U. UE L 77 z 15.3.2014 r., s. 85-94.

jest propagowanie praw człowieka i podstawowych wolności, praworządności, zasad równości i walki z wszelkimi formami dyskryminacji, ustanowienie głębokiej i trwałej demokracji, propagowanie dobrych rządów, walka z korupcją, wzmacnianie zdolności instytucjonalnych na wszystkich szczeblach oraz rozwój dobrze prosperującego społe-czeństwa obywatelskiego z udziałem partnerów społecznych. Dotyczy to zwłaszcza: EIS funkcjonującego w ramach EPS303, Instrumentu Pomocy Przedakcesyjnej, Instrumentu Finansowania Współpracy na rzecz Rozwoju304 czy Instrumentu Partnerstwa na rzecz Współpracy z Państwami Trzecimi305.

Promowanie wartości za pomocą jednostronnych instrumentów handlowych obej-muje ogólny unijny system preferencji taryfowych306. Z systemu preferencji taryfowych mogą korzystać wyłącznie państwa, które podpisały, ratyfikowały i implementowały do swojego ustawodawstwa krajowego 27 konwencji międzynarodowych: Konwencji ONZ i Międzynarodowej Organizacji Pracy dotyczących przestrzegania praw człowieka i praw pracowniczych oraz konwencji dotyczących środowiska naturalnego oraz zasad dobrych rządów, wymienionych w załączniku VIII. Promowanie wartości za pomocą instrumen-tów niewiążących prawnie obejmuje zwłaszcza: dialogi na temat praw człowieka; poro-zumienia zawierane w ramach EPS oraz konkluzje i wytyczne Rady. W dniu 22 XII 2008 r. Rada przyjęła Wytyczne w sprawie dialogu na temat praw człowieka prowadzo-nego z państwami trzecimi307. Dialogi te przybierają różne formy: dialogu lub dyskusji o charakterze ogólnym, oparte na regionalnych lub dwustronnych traktatach, umowach lub konwencjach, prowadzonych w ramach partnerstw strategicznych, obejmujące: pań-stwa kandydujące, pańpań-stwa Afryki, Karaibów i Pacyfiku, pańpań-stwa Ameryki Łacińskiej, państwa procesu barcelońskiego, państwa azjatyckie i państwa Bałkanów Zachodnich; dialogi dotyczące praw człowieka, prowadzone z Chinami, Rosją i Unią Afrykańską; doraźne rozmowy obejmujące kwestie WPZiB, w tym prawa człowieka, prowadzone z Sudanem oraz dialogi w ramach szczególnych stosunków z niektórymi państwami trzecimi, opierające się na dużej zbieżności stanowisk, prowadzonymi z: USA, Kanadą, Japonią i Nową Zelandią.

303 Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 232/2014 z dnia 11 marca 2014 r. usta-nawiające Europejski Instrument Sąsiedztwa, Dz.U. UE L 77 z 15.3.2014 r., s. 27-43.

304 Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 233/2014 z dnia 11 marca 2014 r. usta-nawiające Instrument Finansowania Współpracy na rzecz Rozwoju na lata 2014-2020, Dz.U. UE L 77 z 15.3.2014 r., s. 44-76.

305 Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 234/2014 z dnia 11 marca 2014 r. usta-nawiające Instrument Partnerstwa na rzecz Współpracy z Państwami Trzecimi, Dz.U. UE L 77 z 15.3.2014 r., s. 77-84.

306 Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 978/2012 z dnia 25 października 2012 r. wprowadzające ogólny system preferencji taryfowych i uchylające rozporządzenie Rady (WE) nr 732/2008, Dz.U WE L 303 z 31.10.2012 r., s. 1-82.

307 Rada Unii Europejskiej, Wytyczne w sprawie dialogu na temat praw człowieka prowadzonego z państwami trzecimi, Bruksela 22.12.2008, Doc.16526/08.

W dniu 23 V 1995 r. KE przyjęła komunikat dotyczący włączenia klauzuli doty-czącej przestrzegania zasad demokratycznych i praw człowieka do umów międzynaro-dowych zawieranych przez UE z państwami trzecimi308. To właśnie od tego czasu klau-zula ta stanowi zasadniczy element następujących umów międzynarodowych: stowarzyszeniowych, o współpracy, handlowych oraz o partnerstwie i współpracy. Klauzulę taką znajdziemy zatem w art. 2 Umowy o współpracy pomiędzy UE a Repu-bliką Południowej Afryki, w art. 2 Układu o stabilizacji i stowarzyszeniu między UE a Bośnią i Hercegowiną309 czy art. 2 Umowy o partnerstwie między członkami grupy państw Afryki, Karaibów i Pacyfiku a UE310. Ponadto znajduje się on również w treści każdej zawartej umowy stowarzyszeniowej z państwami Europy Wschodniej: art. 2 Układ o stowarzyszeniu między UE a Ukrainą, art. 2 Umowy o Partnerstwie i współpracy pomiędzy UE a Armenią311 oraz art. 2 Układu eurośródziemnomorskiego UE ‒ Jordania. Jak wskazał TS w sprawie pomiędzy Portugalią i Radą, dotyczącej Umowy o współpra-cy pomiędzy UE a Indiami, klauzula poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności stanowi istotny element tej umowy, a w przypadku jej poważnego naruszenia może doprowadzić do zawieszenia lub wygaśnięcia312.