Zasady ogólne prawa

Zasady prawa są jedną z najistotniejszych konstrukcji normatywnych. Termin ten ma jednak różne znaczenia i jest jednym z najmniej eksplikatywnych w prawoznawstwie55. Według słownika języka polskiego zasada to „prawo rządzące jakimiś procesami,

50 E. Haliżak (red.), op. cit., s. 22.

51 O. Barburska, Polityka zagraniczna Unii Europejskiej: aspekty teoretyczne i metodologiczne, „Stu-dia Europejskie” 2016, nr 3, s. 20.

52 D. Milczarek, Unia Europejska..., s. 116.

53 Ibidem, s. 46; S. Keukeleire, T. Delreux, The Foreign Policy of the European Union, 2nd ed., London 2014, s. 11-14; V. Reynaert, The European Union’s Foreign policy since the Treaty of Lisbon: The Difficult

Quest for More Consistency and Coherence, „The Hague Journal of Diplomacy” 2012, vol. 7, s. 207.

54 R. Kuźniar, Międzynarodowa tożsamość Europy (UE), [w:] E. Haliżak, S. Parzymies, Unia

Europej-ska: Nowy typ wspólnoty międzynarodowej, Warszawa 2002, s. 42.

55 G. Maroń, Zasady prawa. Pojmowanie i typologie a rola w wykładni prawa i orzecznictwie

zjawiskami; też: formuła wyjaśniająca to prawo; norma postępowania lub ustalony na mocy jakiegoś przepisu lub zwyczaju sposób postępowania w danych okolicznościach”56. Prezentowane są w literaturze teoretycznoprawnej w postaci zasad-norm i zasad-postu-latów lub w postaci zasad ujmowanych opisowo i dyrektywalnie. Termin „zasada prawa” jest jednak na gruncie prawoznawstwa niejednoznaczny57. W ujęciu powszechnym przez zasadę prawa rozumie się rodzaj normy prawnej (zasada prawa w sensie dyrektywalnym). Na tle innych norm prawnych zasady prawa wyróżniają się ponadprzeciętną doniosłością aksjologiczną, funkcjonalną i hierarchiczną58. Status zasady prawa przysługuje zatem normom o najwyższej i wysokiej mocy prawnej. Niemal każda próba aproksymacji specyfiki zasad prawa rozpoczyna się od stwierdzenia, iż w doktrynie występuje szereg rozbieżności, które towarzyszą dyskusji dotyczącej tej normatywnej kategorii. Odmien-ności w posługiwaniu się tym terminem dostrzegalne są w poszczególnych dogmatykach prawniczych. Powszechnie dodawane są przymiotniki: ogólna, ustrojowa, konstytucyjna, naczelna czy generalna, co nie sprzyja wypracowaniu jednolitego stanowiska na istotę i rolę zasad prawa w systemie prawa.

Profesor J. Wróblewski uważa, iż pojęcie zasada prawa może mieć dwa znaczenia, a mianowicie wyróżnia „zasady systemu prawa” (zasady sensu stricto) oraz „postulaty systemu prawa” (zasady sensu largo)59. Zasady prawa sensu stricto określa jako zasady należące do danego systemu prawa. Cechą charakterystyczną zasad prawa jest to, iż moż-na je stosować w większym lub mniejszym stopniu. R. Dworkin, rozważając różnice po-między zasadami prawa a „zwykłymi normami”, pisze, iż charakteryzuje je „doniosłość”60. Można zatem powiedzieć, iż zasady prawa mają coś z pojęć idealnych, co oznacza, że nigdy nie można ich zrealizować w całości, inaczej niż w przypadku pozostałych norm prawnych, które albo obowiązują, albo nie. Z tego powodu, zdaniem Autora, wypowiedzi prawne są albo normami prawnymi i można powiedzieć o nich w każdej sytuacji, iż są lub nie są przestrzegane, albo na zasady prawa, które jako bardziej „doniosłe” mogą być realizowane w większym lub mniejszym stopniu. Z kolei R. Alexy uważa, iż podstawową różnicą po-między „zwykłymi” normami oraz zasadami jest to, iż te drugie są dyrektywami optyma-lizacyjnymi, a więc ich istota sprowadza się do tego, iż powinny być realizowane w jak największym stopniu, co określane będzie przez możliwości faktyczne i prawne61.

56 Słownik języka polskiego PWN, https://sjp.pwn.pl/sjp/zasada;2543944.html [dostęp: 4.02.2018].

57 S. Wronkowska, Z. Zieliński, Z. Ziembiński, Zasady prawa. Zagadnienia podstawowe, Warszawa 1974, s. 64; M. Kordela, Zasady prawa. Studium teoretycznoprawne, Poznań 2012, s. 25.

58 L. Leszczyński, G. Maroń, Pojęcie i treść zasad prawa oraz generalnych klauzul odsyłających, „An-nales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska” 2013, vol. LX, s. 81; J. Wróblewski, System prawa, [w:] W. Lang, J. Wróblewski, S. Zawadzki (red.), Teoria państwa i prawa, wyd. 1, Warszawa 1979, s. 359-360.

59 J. Wróblewski, Prawo obowiązujące a „ogólne zasady prawa”, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego” 1965, z. 42, s. 21.

60 R.M. Dworkin, Is Law a System of Rules?, [w:] idem (ed.), The Philosophy of Law, Oxford 1977, s. 47.

Wśród zasad prawa sensu stricto można wyróżnić zasady w ujęciu dyrektywalnym i opisowym62. Kryterium podziału sprowadza się do procesu powstawania zasad. Zasa-dy prawa w ujęciu opisowym występują w dwóch odmiennych, aczkolwiek powiązanych ze sobą znaczeniach. W pierwszym znaczeniu odnoszą się do „takiego czy innego ukształtowania określonych instytucji prawnych, faktycznie występującego, czy też możliwego tylko”63. W drugim znaczeniu jest to „wzorzec ukształtowania określonego przedmiotu unormowania, wskazujący sposób rozstrzygnięcia określonej kwestii, wy-różnionej z określonego punktu widzenia”64. Są one zatem rekonstruowane z szeregu norm obowiązujących w danym systemie prawa, stanowiąc ich uogólnienie i wskazując pomiędzy nimi np. powiązania funkcjonalne65. Druga kategoria obejmuje zasady dyrek-tywalne, które definiowane są jako wypowiedzi językowe o charakterze dyrektywalnym, uznane za szczególnie doniosłe i wskazujące wzorce wymaganych zachowań lub stanów rzeczy. Reasumując, należy powiedzieć, iż zasady systemu prawa są w procesie tworze-nia prawa, „czynnikiem zachowawczym sprzyjającym zachowaniu jednolitości systemu prawa”66. Profesor J. Wróblewski wyraźnie zaznacza, iż takie podejście do roli zasad w systemie prawa jest „statyczne” w swoich założeniach, gdyż dotyczy prawa obowią-zującego, a nie odnosi się do etapu jego tworzenia; to natomiast należy do postulatów67. Postulaty systemu prawa (zasady prawa sensu largo), w odróżnieniu od zasad w ścisłym tego słowa znaczeniu, nie są normami prawa, gdyż nie należą do systemu prawa68. Postulaty systemu prawa są to wypowiedzi dyrektywalne o zasadniczym, do-niosłym charakterze, którym zgodnie z systemem źródeł prawa i powszechnie uznany-mi regułauznany-mi walidacyjnyuznany-mi nie można przyznać statusu norm prawa obowiązującego. Odnosząc się do podziału na principles i policies, o którym pisze R. Dworkin, to postu-laty systemu prawa można określić jako policies, które stanowią pozasystemową rację dla istnienia w systemie norm o takiej, a nie innej treści69. Policies ma zatem strukturę normy programowej. Postulaty systemu prawa nie są kategorią jednolitą. Wśród nich można bowiem wyróżnić tzw. postulaty prawno-porównawcze oraz prawno-naturalne. Źródłem postulatów prawo-porównawczych są pewne ustalenia dokonane na gruncie komparatystyki porównawczej70. Z kolei postulaty o charakterze prawno-naturalnym oparte są na przyjęciu obowiązywania reguł sprawiedliwości, słuszności, „natury

62 J. Wróblewski, Zasady tworzenia prawa, Warszawa 1989, s. 255-265.

63 Z. Ziembiński, Problemy podstawowe prawoznawstwa, Warszawa 1980, s. 35-36.

64 Ibidem, s. 43.

65 S. Wronkowska, M. Zieliński, Z. Ziembiński, op. cit., s. 28.

66 K. Opałek, J. Wróblewski, Zagadania teorii prawa, Warszawa 1969, s. 94.

67 J. Wróblewski, Zasady…, s. 258.

68 S. Kaźmierczyk, Próba typologii stosunków prawa międzynarodowego do prawa wewnętrznego, Acta Universitatis Wratislaviensis Nr 1313, „Prawo” 1992, t. CCVI, s. 76-77.

69 J. Wróblewski, Tworzenie prawa w ujęciu systemowym, „Państwo i Prawo” 1980, nr 5, s. 50.

człowieka”, „natury instytucji” czy „natury społeczeństwa”, które w stosunku do bada-nego systemu prawa pozytywbada-nego mogą występować jako postulaty systemu71. Różnice pomiędzy zasadami sensu stricto i zasadami sensu largo występują na kilku płaszczyznach72. Po pierwsze, o charakterze zasady prawa decyduje rodzaj aktu normatywnego, w którego przepisach normę tę zawarto; po drugie, zasadami prawa są normy stanowiące rację dla grupy norm, ewentualnie z których „w sposób uznany w doktrynie” wynikają inne normy; po trzecie, rola normy prawnej w konstrukcji instytucji prawnej; po czwarte, o zasadności normy decydują „oceny celu, zadań, funkcji w pewnym kontekście funkcjonalnym jej stosowania, głównie ze względu na cele systemu prawa w sytuacji społeczno-politycznej i w świetle ocen reguł społecznych, jakie w tej sytuacji oceniający uważa za właściwe”73; po piąte, kryterium pełnionej przez normę funkcji; po szóste, kryterium niezmienności treści zasady prawa i po siódme, tytuł jednostki redakcyjnej aktu normatywnego74.

Zasada prawa to norma prawna skorelowana z wartością75. Rozważania o ontolo-gicznej naturze zasad skupiają się również wokół dychotomii norma prawna a wartość. W doktrynie przyjmuje się, iż zasada ogólna, będąc normą prawną, służy ochronie warto-ści, chociaż sama wartością nie jest76. Zasadnicza różnica pomiędzy zasadą a regułą pole-ga na tym, iż zasady pozostają w związku z wartościami uznanymi przez prawodawcę za szczególnie cenne. Zasady ogólne w ten sposób rozumiane służą zatem uczynieniu syste-mu prawa spójnym aksjologiczne77. Pełnią one funkcję normatywnego środka inkorporacji wartości do chronionego w ramach systemu prawnego katalogu dóbr prawnych i jednocze-śnie nośnika wartości. Zatem zasada ogólna w sensie ontologicznym to normatywna podstawa, z której wartości mogą być odtworzone, a która swoje pełne znaczenie uzysku-je w rezultacie interpretacji uwzględniającej kontekst uzysku-jej uzasadnienia aksjologicznego78.

Zasady prawa pełnią następujące funkcje: po pierwsze, chronią wartości prawne usytuowane na szczycie aksjologicznej hierarchii prawodawcy, wartości podstawowe dla całego systemu prawnego lub co najmniej jednej gałęzi prawa; po drugie, ukierunkowują proces interpretacji i stosowania prawa oraz jego tworzenia, służą usuwaniu luk w prawie, oraz po trzecie, są pomocne w trakcie przeprowadzania wnioskowań per analogiam.

71 Ibidem, s. 23.

72 S. Wronkowska, M. Zieliński, Z. Ziembiński, op. cit., s. 64-69; H. Rot, Elementy teorii prawa, Wro-cław 1994, s. 112-113; A. Redelbach, Wstęp do prawoznawstwa, Toruń 2002, s. 206; Z. Salamonowicz,

Wstęp do prawoznawstwa, Szczytno 2003, s. 134-135.

73 J. Wróblewski, Prawo obowiązujące…, s. 26.

74 G. Maroń, op. cit., s. 21-22; J. Wróblewski, Teoria prawa, Warszawa 1969, s. 92-96.

75 J. Sozański, Ogólne zasady prawa a wartości Unii Europejskiej (po traktacie lizbońskim) ‒ studium

prawnoporównawcze, Toruń 2012, s. 165.

76 G. Maroń, op. cit., s. 62-67.

77 L. Leszczyński, Zagadnienia teorii stosowania prawa. Doktryna i tezy orzecznictwa, Kraków 2004, s. 169.

Jednakże szczególna rola przypada im w procesie operatywnej wykładni prawa, zwłaszcza w odniesieniu do interpretacyjnych reguł systemowo-aksjologicznych79. Ponadto wskazu-je się, iż operują one według schematu „bardziej lub mniej”, co oznacza, iż można wskazu-je spełnić w większym lub mniejszym stopniu. Podkreśla się również ich podważalność w sensie możliwości niezastosowania zasady80. Są one zatem częścią zbioru obowiązujących norm prawnych, tworzą wyraźnie odrębny podzbiór i powodują podział ogółu norm na dwie grupy: normy-zasady i „zwykłe” normy prawne81. Są zatem normami nadrzędnymi aksjologicznie ze względu na wagę zawartych w nich treści. Mają charakter generalny i abstrakcyjny oraz uniwersalny zakres zastosowania. O szczególnym charakterze zasad prawa decydują następujące kryteria: umiejscowienie normy na określonym szczeblu hie-rarchii w systemie prawa; relacja normy do innych norm systemu; rola normy w wyodręb-nionej całości normatywnej i uzasadnienie danej normy przez oceny pozaprawne82. W okre-ślonym systemie prawnym zasady tworzą kategorię norm „ogólnych” o bardzo różnym stopniu ogólności, w przeciwieństwie do zasad poszczególnych gałęzi, które charaktery-zują się większą precyzją83. Stanowią bardzo szczególny „drogowskaz” wskazujący kieru-nek stanowienia prawa, a w związku z faktem, iż wyrażają podstawowe wartości określo-nego systemu prawokreślo-nego, odgrywają szczególną rolę w procesie interpretacji i stosowania prawa. Ponadto spajają liczne normy prawne w jednolite całości, ułatwiając ich systema-tyzację i czyniąc tym samym możliwe jego kodyfikacje84.

W prawie międzynarodowym publicznym zasady ogólne prawa pełnią funkcje źródeł prawa. Artykuł 38 ust. 1 lit. c Statutu MTS przewiduje, iż Trybunał, którego funkcją jest rozstrzyganie zgodne z prawem międzynarodowym przedłożonych mu sporów, stosuje zasady ogólne prawa uznane przez narody cywilizowane. Pod ich poję-ciem rozumie się zasady wspólne dla systemów prawnych państw świata, uznawane powszechnie, a więc przez systemy prawne i praktykę wszystkich państw tworzących społeczność międzynarodową85. Zasady ogólne prawa są zatem fundamentem prawa,

79 L. Leszczyński, G. Maroń, op. cit., s. 82.

80 C. Backer, Rules and Principles and Defeasibility, [w:] M. Borowski (ed.), On the Nature of Legal

Principles, Kraków 2010.

81 M. Kordela, op. cit., s. 14.

82 J. Wróblewski, System prawa…, s. 359-360.

83 J. Wróblewski, Sądowe stosowanie prawa, Warszawa 1988, s. 55-56.

84 M. Kordela, op. cit., s. 14.

85 I. Brownlie, Principles of Public International Law, 7th ed., Oxford 2007; A. Cassese, International

Law, 2nd ed., Oxford 2005; B. Cheng, General Principles of Law as Applied by International Courts and

Tribunals, London 1953; H. Lauterpacht, The Development of International Law by International Court, Cambridge 2011; T. Jasudowicz, O zasadach ogólnych prawa uznanych przez narody cywilizowane ‒ garść

refleksji, [w:] C. Mik (red.), Pokój i sprawiedliwość przez prawo międzynarodowe, Toruń 1997; M.

Kosken-niemi, General Principles: Reflexions on Constructivist Thinking in International Law, [w:] idem (ed.),

Sources of International Law, Dartmouth 2000; C. Mik, Europejskie prawo..., s. 515; H. Thirlway, The Sources of International Law, [w:] M.D. Evans (ed.), International Law, 2nd ed., Oxford 2010.

gdyż uznane są przez wszystkie państwa bez względu na ustrój i posiadany system prawny. Jak zauważa A. Kozłowski, zasady ogólne prawa uznane przez narody cywili-zowane z jednej strony powinny wyrażać sobą coś, co formalnie byłoby wspólne dla wszystkich występujących współcześnie porządków prawa krajowego, z drugiej zaś strony jego służebno-procesowe znaczenie pozwala na akceptację wniosku, że najniższy dopuszczalny w ramach art. 38 poziom „ogólności” to występowanie danej zasady w po-rządkach prawnych dwóch państw, które toczą spór przez MTS86. Zasady ogólne prawa wyrażają sobą normy, co oznacza, iż stanowią one normatywne składowe międzynaro-dowego porządku prawnego.

W prawie międzynarodowym zasady ogólne mogą występować w prawie pozy-tywnym, poprzez zastosowanie zbiorczej kategorii ogólne zasady prawa (art. 38 Statu-tu MTS) lub poprzez indywidualizację zasad, która przejawia się ich wymienieniem (art. 2 Karty Narodów Zjednoczonych), w doktrynie prawa międzynarodowego, w pra-wie zwyczajowym oraz orzeczeniach sądów międzynarodowych. W sprapra-wie fabryki

chorzowskiej Stały Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowej (STSM) orzekł, iż

wyrządzenie szkody rodzi obowiązek jej naprawienia; w sprawie cieśniny Korfu uznał, iż dowody pośrednie są akceptowalne w systemach prawnych wszystkich państw, a ich dopuszczenie jest akceptowane przez decyzje międzynarodowe; w sprawie świątyni

Preah Vihear MTS stwierdził, iż ciężar dowodu spoczywa na stronie, która z niego wywodzi skutki prawne; w sprawie testów nuklearnych na południowym Pacyfiku MTS orzekł, iż zasada dobrej wiary jest jedną z podstawowych zasad rządzących powstaniem i wypełnianiem zobowiązań międzynarodowych; w sprawie Afryki

Południowo-Za-chodniej stwierdził, iż instytucja skargi w interesie publicznym nie jest znana w prawie

międzynarodowym, nie może być również traktowana jako ogólna zasad prawa; w spra-wie personelu dyplomatycznego i konsularnego Stanów Zjednoczonych w Teheranie uznał, iż prawo międzynarodowe jest wiążące pomiędzy państwami nawet w sytuacji, gdy nie utrzymują one ze sobą stosunków dyplomatycznych; w sprawie militarnych

i paramilitarnych aktywności w i przeciwko Nikaragui orzekł, iż zasada nieinterwencji

oraz zakaz użycia siły i groźby użycia siły jako normy prawa międzynarodowego obo-wiązują pomiędzy państwami niezależnie od istnienia pomiędzy nimi stosunków trak-tatowych. Z uwagi na fakt, iż art. 38 Statutu MTS wymienia jego podstawy wyroko-wania, wynika z tego, iż zasady ogólne, mają zapobiec sytuacji, w której nie mógłby wydać on rozstrzygnięcia z uwagi na brak normy traktatowej lub zwyczajowej. Jednak-że dotychczasowa praktyka orzecznicza MTS wskazuje, iż zasady ogólne nie były jak

86 A. Kozłowski, Istota zasad ogólnych prawa i orzeczeń sądów międzynarodowych jako źródła prawa

międzynarodowego, [w:] J. Kolasa (red.), Istota źródła w porządku prawa międzynarodowego, Wrocław

dotąd traktowane jako samodzielna podstawa orzekania, ale jako podstawa pomocnicza rozstrzygania sporu.

W porządku prawnym UE powszechnie używane jest określenie „zasady ogólne prawa”. Pojęcie to odnosi się, jak pisze K. Wójtowicz, do podstaw tego systemu prawne-go i przywołuje fundamentalne wartości, na których się on opiera. Zasady te należą do tzw. niepisanych źródeł prawa i są „konstatowane” czy też „odkrywane” przez sądy87. C. Mik podkreśla, iż spójność i przejrzystość każdego systemu prawnego zapewniają zasady podstawowe, na których się on opiera. Są to zasady fundamentalne, które określa jako zasady strukturalne lub podstawowe unijnego prawa88. W. Czapliński uważa, iż zasady ogólne tkwią immanentnie w traktatach i są jedynie wydobywane na zewnątrz w wyniku interpretacji traktatów89. Z kolei Z. Brodecki w teorii piramidy dokonuje klasyfikacji zasad ogólnych i wyróżnia: idee, oparte na aksjologii, mające charakter normatywny, które są podstawą dalszych regulacji prawnych; zasady ogólne, które kon-kretyzują idee. Są one określone przez traktat lub wydobywane przez sędziów z przepi-sów traktatowych lub klauzul generalnych. Posiadają one wyższość nad zasadami zwy-kłymi oraz polityką; zasady zwykłe, które immanentnie tkwią w regułach, politykach lub precedensach oraz zasady polityki tworzone zarówno przez instytucje UE, w tym instytucje sądowe90. Zdaniem A. von Bogdandy’ego zasady ogólne należy zdefiniować jako normy prawa pierwotnego o podstawowym znaczeniu, pełniące funkcje normatyw-ne wobec całego porządku prawnormatyw-nego, a zarazem determinujące legitymację prawotwór-czą z punktu widzenia wykonywania władzy publicznej91. Z kolei T. Tridmas określa je mianem „preontycznego prawa pisanego”, również podkreślając wieloznaczność tego terminu; rozumie je jako normy o charakterze zasadniczym ‒ fundamentalnym dla da-nego systemu prawda-nego. Odmawia im jednak waloru źródeł prawa, przypisując wyłącz-nie rolę interpretacyjną92. Zdaniem R. Grzeszczaka zasady ogólne to reguły o charakte-rze niedoprecyzowanym, a zarazem o znaczeniu podstawowym dla systemu. Szczególna ich rola przejawia się w tym, iż określają pewne powinności osiągania pewnych pożąda-nych stanów 93. Z kolei A. Kalisz definiuje je jako normy szczególnego rodzaju, tj.

87 K. Wójtowicz, T. Koncewicz, Trybunał Sprawiedliwości i Sąd Pierwszej Instancji Wspólnot

Euro-pejskich, Warszawa 2003, s. 17.

88 C. Mik, Europejskie prawo..., s. 527-528.

89 J. Barcz (red.), Prawo Unii Europejskiej. Zagadnienia systemowe, Warszawa 2002, s. 181-182.

90 Z. Brodecki, Idee, zasady ogólne i zasady w porządku prawnym Unii Europejskiej, [w:] C. Mik (red.), Ogólne zasady prawa wspólnotowego, Toruń 2007, s. 12-13.

91 A. von Bogdandy, J. von Bast, Principles of European Constitutional Law, Oxford 2007, s. 106-115.

92 T. Tridmans, The General Principles of EU Law, Oxford 2007, s. 21-35.

93 R. Grzeszczak, Zasada demokracji jako zasada ogólna prawa wspólnotowego, [w:] C. Mik (red.),

metanormy nadrzędne ze względu na wagę zawartych w nich treści oraz doniosłość dla całego systemu prawnego94.

Z uwagi na fakt, iż brakuje jednej powszechnie używanej definicji pojęcia zasady ogólnej, w praktyce występują różne ich klasyfikacje. H.G. Schermers wyróżnia zasady wynikające z dziedzictwa Europy, zasady regulacyjne państw członkowskich oraz zasa-dy ogólne wynikające z prawa UE95. J. Boulouis pisze o zasadach ogólnych państw człon-kowskich; zasadach zorganizowanego systemu prawnego; zasadach wspólnotowych oraz prawach podstawowych jednostki, o ile mają znaczenie wspólnotowe96. Z kolei T. Tridmans wymienia zasady prawa unijnego, zasady wynikające z prawa wewnętrznego państw członkowskich; oraz zasady prawa międzynarodowego. M. Cremona pisze o zasadach strukturalnych, wśród których wyróżnia zasady odnoszące się do współpracy pomiędzy podmiotami, oraz zasadach systemowych dotyczących funkcjonowania całego systemu prawa UE97. W. Czapliński dzieli zasady na: zasady zaliczane do kanonów praworządno-ści i państw demokratycznych oraz zasady prawa proklamowane w orzecznictwie Trybu-nału Sprawiedliwości (TS), stanowiące prawa podmiotowe jednostki. A. Kalisz stosuje podział zasad ogólnych na cztery grupy, wyróżniając: zasady konstytucyjne, wynikające z konstytucji państw członkowskich; zasady dotyczące relacji pomiędzy prawem wspól-notowym a krajowym, zasady dotyczące praw i wolności politycznych oraz zasady ma-terialne dotyczące poszczególnych dziedzin prawa wspólnotowego98. Natomiast R. Grzesz-czak wyróżnia zasady systemu prawa i zasady części systemu prawa; ogólne oraz szczegółowe; naczelne i pomocnicze; tworzenia prawa i stosowania prawa; zasady ustro-jowe, proceduralne i materialne; zasady ustroju politycznego i techniczne; zasady usta-nowione przez prawodawcę, wypracowane przez doktrynę oraz ukształtowane przez sądownictwo; obowiązujące z uzasadnienia tetycznego oraz pozatetycznego; zasady proste i złożone; zasady chroniące dobro jednostki, chroniące dobra ogólnospołeczne oraz chroniące oba rodzaje dóbr99.

W polskiej literaturze przeważa podział na: zasady traktatów założycielskich, zasady strukturalne UE, zasady porządku prawnego, zasady sektorowe oraz zasady praw człowieka i prawa zasadnicze100. Dokonując doktrynalnej analizy porównawczej, J. So-zański zaproponował następujący podział: na zasady sformułowane w przepisach lub

94 A. Kalisz, Wykładnia i stosowanie prawa wspólnotowego, Warszawa 2007, s. 125.

95 H.G. Schermers, Judicial Protection in the European Community, Oxford 1992, s. 28-34.

96 J. Boulouis, Droit institutionnel des communautés, 4e éd., Paris 1993, s. 57-62.

97 M. Cremona, Structural Principles and their Role in EU External Relations Law, [w:] idem (ed.),

Structural Principles in EU External Relations Law, Oxford 2018, s. 15-28.

98 A. Kalisz, op. cit., s. 125-126.

99 R. Grzeszczak, op. cit., s. 161.

100 J. Galster, C. Mik, Podstawy europejskiego prawa wspólnotowego. Zarys wykładu, Toruń 1996; D. Lasok, Prawo Unii Europejskiej, t. 1-2, Toruń 1999; K. Kostrzewa-Myszona, Wprowadzenie do prawa

wynikające z postanowień traktatów założycielskich, które określa jako zasady