Jürgen Habermas o sferze publicznej i komunikacji

N

ajbardziej znanym i najczêœciej cytowanym teoretykiem sfery publicznej jest Jürgen Habermas. Nale¿y równie¿ do tych myœlicieli, którzy wypowiadaj¹ siê na temat mass mediów. Jest wiêc rzecz¹ naturaln¹, ¿e przedstawienie jego pogl¹dów na tytu³owy problem stanowi punkt wyjœcia rozwa¿añ niniejszego artyku³u.

Habermasa metoda badañ jest powszechnie znana. Najpierw dokonuje on charakterystyki typu idealnego okreœlonego rodzaju zjawiska czy przedmiotu, a nastêpnie analizuje odstêpstwa od tego typu konkretnych stanów rzeczy (faktów, zdarzeñ, procesów) wystêpuj¹cych empirycznie. Tak¹ metodê zastosowa³ te¿

w badaniach nad sfer¹ publiczn¹ oraz mediami.

Problem sfery publicznej omawia w dwóch ksi¹¿kach oraz w kilku artyku³ach.

Najobszerniej traktuje o nim w swojej pracy habilitacyjnej Strukturwandel der Öffentlichkeit, która zosta³a opublikowana w roku 1962¹, oraz w wydanej w roku 1992 ksi¹¿ce Faktizität und Geltung. Beitrage zur diskursiven Theorie des Rechts und des demokratischen Rechtsstaates². W pierwszej pracy omawia kszta³towanie siê bur¿uazyjnej sfery publicznej w XVIII wieku w Europie Zachodniej, w drugiej zaœ przedstawia wspó³czesne postacie sfery publicznej. Obydwie teorie s¹ ujmo-wane w terminach zarówno normatywnych (idealnych), jak i deskryptywnych.

Podstawowe charakterystyki normatywne s¹ dla obydwu teorii wspólne; s¹ te¿

1 Przek³ad na jêzyk polski: J. Habermas, Strukturalne przeobra¿enia sfery publicznej, Warszawa 2007.

2 Przek³ad na jêzyk polski: J. Habermas, Faktycznoœæ i obowi¹zywanie, Warszawa 2005.

szczególnie istotne dla jego pogl¹du na temat mediów i ich roli w ¿yciu publicz-nym, dlatego na ich omówieniu skoncentrujemy siê w pierwszej kolejnoœci. Nie wchodzimy w szczegó³owe analizy ewolucji pogl¹dów Habermasa na temat sfery publicznej, bowiem jest to przedmiot zas³uguj¹cy na osobne potraktowanie.

Sfera publiczna jako typ idealny jest charakteryzowana za pomoc¹ nastê-puj¹cych cech: (a) czêœæ ¿ycia spo³ecznego; (b) otwarta dla wszystkich obywateli i jawna; (c) poœredniczy miêdzy sfer¹ polityki a œwiatem ¿ycia (sfer¹ prywatn¹, wspólnotow¹ i intymn¹); (d) umo¿liwiaj¹ca wymianê pogl¹dów przez obywateli na sprawy wa¿ne dla ca³ej zbiorowoœci; (e) wype³niona dyskusjami (deliberacja-mi) na tematy wa¿ne spo³ecznie, zw³aszcza polityczne; (f) poszczególni obywatele, ich reprezentanci, grupy spo³eczne oraz zrzeszenia i wspólnoty wymieniaj¹ pogl¹dy i opinie bezpoœrednio lub poœrednio za pomoc¹ mediów; (g) rezultaty dyskusji tworz¹ opiniê publiczn¹; (h) opinia stanowi w³adzê miêkk¹ wywieran¹ na decydentów politycznych; (i) podmioty bior¹ce udzia³ w sferze publicznej s¹ ra-cjonalne i kieruj¹ siê dobrem ogó³u w swoich dzia³aniach; (k) gwarantowane jest jej funkcjonowanie przez wolnoœci i prawa podstawowe.

Objaœnienia wymagaj¹ trzy wymienione wy¿ej cechy idealnej sfery publicznej.

Po pierwsze, Habermas podkreœla, ¿e rzeczywiste, autentyczne opinie publicz-ne nie s¹ wytwarzapublicz-ne mechanicznie ani w wyniku badañ socjologicznych, ale kszta³towane w dyskursie, w walce na argumenty miêdzy uczestnikami ¿ycia publicznego. Nie s¹ wiêc one dane z góry, lecz formowane, chocia¿ uczestnicy dys-kusji przystêpuj¹ do nich z pewnymi uprzednimi przekonaniami prywatnymi.

Po drugie, w tym ujêciu sfera publiczna jest rozumiana w¹sko, jako sfera obywatel-ska, w której nie zapadaj¹ ¿adne decyzje obowi¹zuj¹ce spo³eczeñstwo ani nie s¹ ustanawiane prawa, lecz tylko s¹ dyskutowane kwestie wa¿ne spo³ecznie i for-mu³owane opinie w tych sprawach, a tak¿e wywierany nacisk na decydentów poli-tycznych, by te opinie by³y przez polityków i prawodawców uwzglêdniane. Jest to wiêc s³aba (niedecyzyjna) sfera publiczna. Taka sfera publiczna jest z istoty swej krytyczna wobec w³adz politycznych i pe³ni jedynie funkcje kontrolne i opiniuj¹ce wobec nich. Habermas nazywa j¹ polityczn¹ sfer¹ publiczn¹, chocia¿ nie do koñca jest konsekwentny, bo w swojej ksi¹¿ce Faktycznoœæ i obowi¹zywanie równie¿ sfe-rê stricte polityczn¹ (decyzyjn¹) zalicza do sfery publicznej. Jednak sfera decyzyj-na nie jest o b y w a t e l s k ¹ sfer¹ publiczn¹³. Po trzecie, sfera publiczna obywatel-ska (lub cywilna – jak j¹ nazywa w pracy Faktycznoœæ i obowi¹zywanie) kszta³tuje siê z jednej strony w opozycji do sfer politycznej oraz prywatnej (ekonomicznej, rodzinnej, œwiata ¿ycia), z drugiej zaœ poœredniczy miêdzy nimi. Habermas nazywa nawet bur¿uazyjn¹ sferê publiczn¹ sfer¹ publiczn¹ ludzi prywatnych – bo zbierali -siê w przestrzeniach prywatnych (kawiarnie, salony), by dyskutowaæ wa¿ne proble-my publiczne i wywieraæ presjê na rz¹d. Wspó³czeœnie trzonem obywatelskiej sfery

3 Ibidem, s. 389 i n. Na koniecznoœæ w³¹czenia do sfery publicznej obszaru polityki zwró-ci³a uwagê N. Fraser. Por. N. Fraser, Rethinking the Public Sphere: A Contribution to the Cri-tique of Actually Existing Democracy, w: C. Calhoun, Habermas and the Public Sphere, Cam-bridge MA-London 1992, s. 109-142. Por. te¿: J. Habermas, Trzy normatywne modele demokracji, w: T. Buksiñski (red.), Filozofia w dobie przemian, Poznañ 1994, s. 201-212.

publicznej jest spo³eczeñstwo cywilne z³o¿one ze stowarzyszeñ, uczelni, wspólnot, organizacji pozarz¹dowych. Organizacje te maj¹ status publiczny, ale reprezentuj¹ te¿ w szczególny sposób partykularne interesy (na przyk³ad uczelnie reprezentuj¹ przede wszystkim interesy i opinie ludzi nauki).

Idealna sfera publiczna obywatelska jest wype³niona przez komunikacjê ide-aln¹. Mo¿na nawet powiedzieæ, ¿e komunikacja idealna oraz jej rezultaty w postaci opinii, wniosków, dezyderatów, ¿¹dañ stanowi¹ trzon obywatelskiej sfery publicz-nej. Idealna komunikacja zosta³a scharakteryzowana zarówno w kategoriach for-malnych (proceduralnych), jak i treœciowych. Obydwa rodzaje cech s¹ dla niej istotne. W terminach proceduralnych komunikacja idealna polega na tym, ¿e:

(a) ka¿dy podmiot zdolny do mówienia i dzia³ania mo¿e wzi¹æ udzia³ w deliberacji w sferze publicznej; (b) podmioty bior¹ce udzia³ w dyskusjach s¹ wolne i równe;

(c) ka¿dy podmiot (obywatel) mo¿e kwestionowaæ dowolne tezy innego podmiotu;

(d) ka¿dy podmiot mo¿e wyra¿aæ swoje postawy, ¿yczenia i potrzeby; (e) ¿aden uczestnik komunikacji nie mo¿e byæ ograniczony w korzystaniu ze swoich upraw-nieñ i wolnoœci przez czynniki zewnêtrzne; (f) w dyskusji licz¹ siê tylko argumenty racjonalne, a nie emocje czy psychologiczne oddzia³ywania⁴.

Charakterystyki formalno-proceduralne s¹ uzupe³niane przez charakterystyki treœciowe (substancjalne). Niektóre z nich stanowi¹ sk³adniki definicyjne komuni-kacji idealnej, wystêpuj¹c jako niezbêdne za³o¿enia, niezale¿ne od intencji i za-miarów podmiotów przystêpuj¹cych do dyskusji i deliberacji, inne zaœ s¹ formu³o-wane jako wymogi dobrej komunikacji. Spe³nienie tych ostatnich zale¿y od jakoœci podmiotów dyskursu, ich intencji, postaw i dzia³añ. Z definicji, niezale¿nie od in-tencji uczestników komunikacji, ka¿dy wolny, powa¿ny i rzetelny (a wiêc nieuda-wany, niepozorowany) dialog miêdzy osobami – niezale¿nie od tego, czy dialog ma miejsce w sferze publicznej, czy prywatnej – zak³ada, ¿e osoby te wzajemnie trak-tuj¹ siebie jako partnerów równych sobie, a wypowiedzi osób jako posiadaj¹ce ro-szczenie do prawdy (przy wypowiedziach opisowych) lub roro-szczenie do s³usznoœci (przy wypowiedziach normatywnych), lub jako wyra¿aj¹ce roszczenie do szczero-œci (przy wypowiedziach oceniaj¹cych).

Dziêki przyjêciu za wa¿ne i obowi¹zuj¹ce wy¿ej wymienionych definicyjnych za³o¿eñ jêzykowo-komunikacyjnych, niektórzy uczestnicy dyskusji mog¹ u¿ywaæ jêzyka w sposób paso¿ytniczy, a wiêc dla oszukiwania innego poprzez mówienie nieprawdy lub przez nieszczere czy nies³uszne wypowiedzi. Tak siê dzieje z regu³y w sferze gospodarczej oraz w polityce. Dlatego w dyskursie w obywatelskiej sferze publicznej stawiane s¹ wobec uczestników wymogi, by za³o¿enia powy¿sze faktycz-nie by³y wype³nione intencjonalfaktycz-nie, a wiêc by uczestnicy faktyczfaktycz-nie wypowiadali siê prawdziwie, s³usznie i szczerze. Takie autentyczne dzia³ania komunikacyjne ograniczaj¹ panowanie pieni¹dza i arbitralnej w³adzy, broni¹ podmioty przed ko-lonizacj¹ z zewn¹trz przez systemy, uniemo¿liwiaj¹ paso¿ytnicze, zdegenerowane nadu¿ywanie jêzyka.

4 J. Habermas, Pojêcie racjonalnoœci komunikacyjnej w œwietle teorii aktów mowy, w: T. Buksiñski (red), Rozumnoœæ i racjonalnoœæ, Poznañ 1997, WNIFUAM, s. 51-79 J. Ha-bermas, Erläuterungen zur Diskursethik, Frankfurt am Main 1991, s. 119 i n.

Dla sfery publicznej obywatelskiej charakterystyczny jest równie¿ przedmiot deliberacji. Komunikacja miêdzy obywatelami dotyczy norm, wartoœci, interesów ogólnych, a wiêc wspólnego dobra. I ma byæ kierowana trosk¹ o dobro ogólne.

Wprawdzie mówi siê, ¿e obywatelska sfera publiczna jest dzika, spontaniczna, a wiêc ka¿dy mo¿e przystêpowaæ do niej z dowolnymi pogl¹dami i wypowiadaæ siê w dowolny sposób, jednak zak³ada siê, ¿e w trakcie debat pogl¹dy i stanowiska wyra¿aj¹ce partykularne interesy niezgodne z dobrem ogó³u bêd¹ eliminowane.

Zak³ada siê te¿, ¿e eliminowane bêd¹ stanowiska irracjonalne, nie do obrony. Re-zultaty dyskusji, czyli opinie, tworzone s¹ jedynie na podstawie zasady lepszego argumentu, czyli racjonalnego przekonywania, bez stosowania technik perswazyj-nych, oszustw, manipulacji, propagandy lub sztuczek marketingowych⁵.

W dokumencie przez homo symbolicus do homo universus (Stron 67-70)