całkowitego braku własnych surowców energetycznych. W konsekwencji kraj ten oparł swoją gospodarkę na imporcie paliw kopalnych i rozwoju energetyki jądrowej.
Jest to szczególnie istotne z punktu widzenia redukcji emisji GHG jako kluczowego czynnika międzynarodowego reżimu przeciwdziałania zmianom klimatu. Aby
utrzymać równowagę między wzrostem konsumpcji a bezpieczeństwem
energetycznym, Japonia zbudowała swoje bezpieczeństwo na energetyce jądrowej i szeroko zakrojonych działaniach na rzecz oszczędzania energii i zmniejszenia energochłonności przemysłu. Celem strategicznym kraju stało się maksymalne ograniczenie uzależniania od ropy naftowej, przez co energetyka jądrowa zyskała status stabilnego i nienaruszalnego fundamentu bezpieczeństwa energetycznego kraju.
Japonia już na początku lat 90. ubiegłego wieku powiązała politykę energetyczną z ochroną środowiska, a spełnienie wymagań, jakie narzucił protokół z Kioto
(zobowiązanie do redukcji o 6 procent) jeszcze bardziej zmotywowało władze w
Tokio do ograniczenia emisji gazów cieplarnianych z paliw kopalnych.
Do czasu katastrofy elektrowni jądrowej Fukushima-Daiichi w marcu 2011 roku Japonia była bardzo aktywna w podejmowaniu inicjatyw na rzecz przeciwdziałania zmianom klimatu. W wymiarze wewnętrznym polityka klimatyczna stanowiła istotny element formułowania krajowej strategii energetycznej w latach 1992-2011, co znajdowało odzwierciedlenie w rozwoju ustawodawstwa proekologicznego. Poparcie dla działań proklimatycznych było stałym elementem polityki każdego z gabinetów, a polityka klimatyczna w kraju była konsekwencją aktywności i międzynarodowych inicjatyw japońskiego rządu. Interes ekologiczny Japonii w negocjacjach
klimatycznych wynikał z czołowej pozycji Japonii w zakresie badań R and D i chęci komercjalizacji technologii energooszczędnych. Japonia stała się przykładem państwa, któremu udało się połączyć dwa cele, to jest dynamiczny wzrost
gospodarczy i efektywną eksploatację energii dzięki wykorzystaniu nowoczesnych technologii.
Str. 148
Wśród dużych wysoko rozwiniętych krajów świata Japonia ma jeden z najniższych wskaźników energochłonności gospodarki. Japońskie firmy należą do najbardziej innowacyjnych technologicznie pod względem oddziaływania na środowisko (energooszczędność, zarządzanie odpadami, recykling) oraz w sektorze
transportowym [przypis 8.1]. W konsekwencji Japonia nie ma potencjału do dużych redukcji emisji z sektora przemysłowego, ponieważ jest on i tak jednym z najbardziej efektywnych energetycznie na świecie i nie ma możliwości dalszego podnoszenia wydajności [przypis 8.2]. Jest to rezultatem wielu lat doskonalenia procesów przemysłowych i technologii. Zmiany na rzecz racjonalnego wykorzystania energii zostały zapoczątkowane na początku lat 80. 20 wieku przez ustawę Act Concerning the Rational Use of Energy (Act No. 49 z 1979 r.). W Japonii jest to najbardziej wszechstronny zbiór przepisów dotyczących oszczędzania energii, a jednocześnie kluczowy dokument dla zapobiegania zmianom klimatu, gdyż dotyczy emisji
związanych z produkcją energii, stanowiących 90 procent emisji kraju oraz wprowadza obowiązkowe polityki, podczas gdy większość pozostałych regulacji dotyczących zmian klimatu nie jest obligatoryjna [przypis 8.3]. Ustawa ta określa zasady zarządzania energią w sektorach przemysłu i handlu oraz wyznacza standardy wydajności dla maszyn i urządzeń (w tym dla urządzeń elektrycznych i
pojazdów), jak również dla budynków mieszkalnych i komercyjnych. Ustawa od czasu jej wprowadzenia była wielokrotnie zmieniana.
W wymiarze międzynarodowym Japonia była inspiratorką bardzo ambitnych projektów. W dniu 24 maja 2007 roku ogłosiła długoterminową strategię redukcji emisji GHG, tak zwany plan Cool Earth 50, w ramach którego wszystkie kraje świata, w szczególności największe gospodarki, miały podjąć działania, tak by w 2050 roku zmniejszyć globalną emisję GHG o 50 procent w stosunku do bieżącego poziomu z wykorzystaniem rozwoju i upowszechnienia innowacyjnych technologii [przypis 8.4].
Str. 149
W styczniu 2008 roku ogłoszona została koncepcja promocji idei Cool Earth, która zakładała po 2012 roku ustanowienie docelowych poziomów emisji dla
poszczególnych krajów – głównych emitentów – na podstawie sprawiedliwego podziału obciążeń związanych z redukcją emisji. Jako element międzynarodowej współpracy na rzecz ochrony środowiska Japonia zadeklarowała chęć transferu zaawansowanych energooszczędnych technologii, które zostały przez nią
opracowane w ciągu ostatnich 30 lat. W tym celu ogłosiła utworzenie inicjatywy Cool Earth Partnership mającej za zadanie wsparcie finansowe (10 miliardów dolarów w okresie pięciu lat) krajów rozwijających się. Pomoc miała być udzielana tym krajom rozwijającym się, które są narażone na negatywne skutki zmian klimatu (m.in. Afryki i wysp Pacyfiku), a które podejmą starania, aby pogodzić redukcję gazów
cieplarnianych i rozwój gospodarczy, przyczyniając się w ten sposób do stabilizacji klimatu na świecie [przypis 8 .5 ]. Celem programu było udzielenie wsparcia na rzecz ograniczania emisji, dostosowania społeczeństwa i gospodarki do zmian klimatu oraz dostępu do czystej energii (skorzystało z niego ponad 60 państw beneficjentów).
Japonia wyraziła także swoje ambicje w zakresie innowacyjności, chcąc odgrywać przewodnią rolę w procesie transformacji w kierunku społeczeństwa
niskowęglowego. W dniu 9 czerwca 2008 roku w przemówieniu premier Yasuo Fukuda przedstawił Plan działań celem utworzenia społeczeństwa niskowęglowego, a także wdrożenie środków wykonawczych jego realizacji [przypis 8 .6 ]. W lipcu 2008 roku dokument został formalnie zatwierdzony i wprowadził następujące cele: 1.
redukcję emisji gazów cieplarnianych w Japonii o 60 procent-80 procent do 2050 roku w stosunku do bieżącego stanu; 2. rozwój nowych i popularyzacja już
istniejących zaawansowanych technologii zgodnie z mapą drogową; 3. przestawienie
całego kraju na tryb niskowęglowy, w tym próbne uruchomienie jednolitego ogólnokrajowego rynku handlu emisjami [przypis 8 .7] .
Str. 150
Japonia sformułowała zatem strategię rozwoju społeczeństwa niskoemisyjnego i zadeklarowała poparcie na rzecz zawarcia międzynarodowego porozumienia w zakresie sprawiedliwych zasad redukcji emisji. Polityka ta była wspierana przez japońską Federację Biznesu (Nippon Keidanren), która ogłosiła Ochotniczy Plan działań na rzecz ochrony środowiska zakładający dobrowolne redukcje emisji oraz zwiększenie wydajności w sektorze przemysłowym. Organizacja ta odgrywała aktywną rolę we wdrażaniu dobrowolnych środków kontroli emisji gazów
cieplarnianych przez przemysł (Keidanren Commitment to Low Carbon Society), a także rozwijała współpracę ze środowiskiem akademickim na rzecz upowszechnienia innowacyjnych technologii i ich transferu do krajów rozwijających się [przypis 8 .8 ].
Japońskie koncerny energetyczne od lat rozwijają technologie poprawiające sprawność elektrowni węglowych, udoskonalają procesy hutnicze, opracowują przyszłościowe rozwiązania dla przemysłu motoryzacyjnego oraz prowadzą jedne z najbardziej zaawansowanych na świecie badań nad energią słoneczną. Jednakże obawy części grup biznesowych, że realizacja polityki ekologicznej zmniejszy konkurencyjność japońskich firm na zagranicznych rynkach, spowodowały, że rząd nie zdecydował się na wprowadzenie wiążących prawnie krajowych limitów
emisyjnych, opierając się na dobrowolnych inicjatywach poszczególnych sektorów gospodarki. W 2009 roku rząd przyjął program integrujący cele redukcji GHG z politykami przemysłowymi, oparty na większym wykorzystaniu technologii energooszczędnych [przypis 8 .9 ].
11 marca 2011 roku w wyniku potężnej dziesięciometrowej fali tsunami spowodowanej trzęsieniem ziemi o sile 9 stopni w skali Richtera doszło do
zniszczenia czterech reaktorów w elektrowni jądrowej Fukushima-Daiichi. Była to największa katastrofa w energetyce jądrowej od czasu wypadku w Czarnobylu.
Wydarzenie to całkowicie zmieniło sytuację energetyczną Japonii, która – aby zrekompensować utratę mocy z wyłączonych reaktorów jądrowych – znacząco zwiększyła import ropy naftowej, gazu LNG i węgla [przypis 8 .10 ]. Konieczność uzupełnienia paliwami konwencjonalnymi luki powstałej po wygaszeniu stopniowo wszystkich 50 jednostek w elektrowniach jądrowych wywołała trudności w
wywiązaniu się z zobowiązań ograniczenia emisji (CO)2. Do czasu katastrofy, energetyka jądrowa była głównym narzędziem realizacji celów redukcji emisji (CO)2
[przypis 8 .11 ]. Przez kolejne dekady Japonia promowała energetykę jądrową jako element dywersyfikacji źródeł energii i sposób na ograniczenie emisji dwutlenku węgla [przypis 8 .12 ].
Str. 151
Rząd promował energię nuklearną jako bezpieczne źródło energii, skuteczne w walce z ocieplaniem klimatu (energia jądrowa była istotnym elementem wypełnienia zobowiązań zawartych w Kioto) [przypis 8 .13 ].
Po wypadku w Fukushimie polityka energetyczno-klimatyczna Japonii musiała stawić czoła:
1. rosnącej emisji dwutlenku węgla ze względu na gwałtowny wzrost
zapotrzebowania na paliwa kopalne po wyeliminowaniu energetyki jądrowej;
2. konieczności zwiększenia wykorzystania energetyki odnawialnej, która odtąd miała odgrywać kluczową rolę w redukcji GHG [przypis 8 .14 ].
Japońska polityka klimatyczna stała się niewydolna. Katastrofa elektrowni atomowej w Fukushimie spowodowała konieczność całkowitej przebudowy założeń polityki energetycznej kraju. W wyniku ubytku mocy jądrowych i zastąpienia ich przez paliwa kopalne emisja kraju znacząco wzrosła (całkowita emisja GHG w latach 1990-2013 wzrosła o 17,7 procent) [przypis 8 .15 ]. O ile przed katastrofą intensywność emisji (CO)2 z produkcji energii elektrycznej wynosiła 350 g/kWh, o tyle w 2012 roku
wzrosła do 487 g/kWh [przypis 8 .16 ]. Stanowisko Japonii wobec polityki klimatycznej i międzynarodowego reżimu zmian klimatu uległo całkowitej zmianie, a Tokio
drastycznie obniżyło cel redukcji emisji GHG. Jeszcze w 2009 roku nowy rząd deklarował cel redukcji (CO)2 do 2020 roku o 25 procent w stosunku do 1990 roku [przypis 8 .17 ]. W przeddzień szczytu klimatycznego ONZ w Warszawie w listopadzie 2013 roku minister środowiska Japonii ogłosił jednak, że wobec wstrzymania pracy wszystkich reaktorów atomowych jego kraj zmienia swój cel redukcyjny emisji (CO)2
z ograniczenia o 25 procent w latach 1990-2020, na wzrost o 3,1 procent [przypis 8
.18 ]. Niemniej jednak w związku z rosnącymi emisjami GHG jeszcze przed
katastrofą w Fukushimie w komunikacie z dnia 10 grudnia 2010, Japonia ogłosiła, że nie będzie podejmować zobowiązań w drugim okresie rozliczeniowym protokołu z Kioto po 2012 roku [przypis 8 .19 ].
Str. 152
Koniecznością stała się szybsza rozbudowa mocy OZE. W tym celu zastosowano zachęty szerszego wykorzystania źródeł odnawialnych [przypis 8 .20 ]. W lipcu 2012 roku wprowadzono szereg regulacji prawnych sprzyjających rozwojowi OZE, między innymi taryfy gwarantowane (feed-in tariff), zmuszając firmy energetyczne do zakupu prądu elektrycznego wytworzonego ze źródeł odnawialnych po gwarantowanych cenach. Koszty tych subwencji zostały pokryte z budżetu państwa i przez
użytkowników końcowych. Inwestycje w nowe projekty na rzecz „czystej energii”
mają wzrosnąć do końca drugiej dekady 21 wieku nawet kilkunastokrotnie. Niemniej jednak, chociaż ilość energii wytwarzanej z OZE gwałtownie wzrosła w ciągu
czterech lat po katastrofie, alternatywne źródła energii nadal stanowią niewielką część krajowego energy mix – wyłączając hydroenergetykę – zaledwie około 2 procent całkowitego zużycia energii i mniej niż 4 procent w całkowitej produkcji energii elektrycznej kraju (2013) [przypis 8 .21 ].
Mimo podejmowanych wysiłków udział OZE w Japonii wciąż pozostaje
niewystarczający, by sprostać rosnącemu zapotrzebowaniu na energię, a potężne lobby projądrowe składające się z elitarnych biurokratów, kadry inżynierów i naukowców dąży do utrzymania „nuklearyzacji” Japonii. Dlatego opcja jądrowa została zachowana w czwartym Strategicznym planie energetycznym z 2014 roku, który nakreślił dwudziestoletnią perspektywę polityki energetycznej Japonii.
Energetyka jądrowa została uznana za ważne źródło energii, które będzie nadal wykorzystywane jako instrument zapewniania stabilnych jej dostaw oraz będzie służyć do walki z globalnym ociepleniem [przypis 8 .22 ]. W kwietnia 2014 roku rząd przyjął zaktualizowany plan strategii energetycznej (Strategic Energy Plan), który poddano konsultacji społecznej i który miał być zatwierdzony w ciągu trzech lat.
Został on zbudowany wokół dwóch podstawowych założeń. Pierwsze – „3E [plus] S”
(energy, economic, environment [plus] safety) – odzwierciedla dążenie japońskiej polityki energetycznej do zintegrowania bezpieczeństwa energetycznego przy jednoczesnym zapewnieniu większej efektywności ekonomicznej i harmonii ze środowiskiem, z zachowaniem najwyższych standardów bezpieczeństwa [przypis 8
.23 ]. Drugim założeniem jest zbudowanie zdywersyfikowanej, elastycznej, wielowarstwowej struktury podaży energii.
Str. 153
Projekt został oparty na optymalnej kombinacji źródeł energii do 2030 roku i ma poprawić samowystarczalność Japonii do poziomu 25 procent [przypis 8 .24 ]. Ma także zapewnić redukcję kosztów wytwarzania energii elektrycznej, tak by odzyskać przewagę konkurencyjną przy jednoczesnej redukcji emisji gazów cieplarnianych.
Planowany energy mix zakłada, że w 2030 roku 20 procent-22 procent energii elektrycznej będzie pochodziło z energetyki jądrowej, 22 procent-24 procent – z energetyki odnawialnej, a pozostałe 56 procent – z kopalnych źródeł energii (w tym 26 procent z elektrowni opalanych węglem, gazem – 27 procent, a ropą – 3 procent) [przypis 8 .25 ]. Oznacza to utrzymanie roli węglowodorów w sektorze
elektroenergetycznym. Strategia ta stoi w silnym kontraście do długoterminowych planów energetycznych sprzed katastrofy w Fukushimie i przewiduje stosunkowo duży udział elektrowni jądrowych i węglowych (46 procent-48 procent w 2030 r.) w całkowitej produkcji energii elektrycznej. Elektrownie węglowe nadal będą odgrywać ważną rolę w bilansie energetycznym kraju, aczkolwiek rząd planuje wdrożenie nowych rozwiązań technologicznych ograniczających ich emisję. Proponowana strategia energetyczna Japonii opóźnia transformację do gospodarki niskoemisyjnej, ale wynika z bardzo trudnych uwarunkowań krajowego energy mix. Elektrownie konwencjonalne będą nadal stanowiły ważny element w bilansie energetycznym Japonii. Ich znaczenie może wzrosnąć jeszcze bardziej, gdyż wkład elektrowni jądrowych jest kwestionowany przez znaczną część społeczeństwa domagającego się wycofania z energetyki jądrowej.
W INDC złożonym 17 lipca 2015 roku, odnoszącym się do okresu po 2020 roku, Japonia założyła cel redukcji emisji GHG o 26 procent do 2030 roku w porównaniu z rokiem 2013 (!) (równowartość 18 procent poniżej poziomu z roku 1990) [przypis 8.26]. Takie zobowiązanie należy uznać za stosunkowo mało ambitne, gdyż Japonia może osiągnąć ten cel bez podejmowania dodatkowych działań w stosunku do już istniejących instrumentów i polityk. Ta zachowawczość wynika bezpośrednio z nowych uwarunkowań energetycznych po katastrofie z 2011 roku. Japonia musi na nowo wypracować założenia długoterminowej transformacji sektora energetycznego do gospodarki niskoemisyjnej. Polityka energetyczno-klimatyczna Japonii została oparta na ambitnych celach uczynienia odnawialnych źródeł energii kluczowym elementem polityki bezpieczeństwa energetycznego.
Str. 154
Istotną częścią rozwoju OZE będzie utrzymanie polityki taryf gwarantowanych dla prądu wytwarzanego z energii słonecznej, wiatrowej, wodnej, geotermalnej oraz biomasy. Ważną część nowej polityki energetyczno-klimatycznej będzie stanowić gospodarka leśna. Katastrofa w Fukushimie przejściowo wykluczyła Japonię z grona liderów ograniczania emisji GHG i doprowadziła do utraty szansy przewodzenia światowej społeczności w walce ze skutkami globalnego ocieplenia i zmian klimatu.
Polityka energetyczno-klimatyczna znalazła się na rozdrożu, niemniej – zakładając japońską konsekwencję modernizacji sektora energetycznego – w dłuższej
perspektywie, dzięki intensywnej polityce inwestycyjnej w technologie przyjazne środowisku, kraj ten może się stać światowym liderem zielonej energetyki.
Str. 155
ROZDZIAŁ 9. Australia – krok w przód… krok w tył… na drodze do wdrożenia