Unia Europejska przewodzi podejmowanym na arenie międzynarodowej działaniom, które zmierzają w kierunku przyjęcia globalnego porozumienia w sprawie klimatu.
Dzięki szeroko zakrojonym wysiłkom emisje (CO)2 w Unii w okresie 1990-2013 zmalały o 17 procent, a polityka klimatyczna stała się dziedziną, w której UE otwarcie aspiruje do odgrywania czołowej roli na świecie, przewodząc w global environmental governance [przypis 3.2]. UE jest bardzo aktywna w międzynarodowych szczytach klimatycznych, stając się inicjatorem i liderem międzynarodowej polityki ochrony środowiska. Dynamiczny rozwój energetyki odnawialnej sprawił, że w 2013 roku OZE stanowiły 72 procent nowych instalowanych wytwórczych mocy prądu elektrycznego,
podczas gdy zaledwie 10 lat wcześniej 80 procent z nich były to konwencjonalne elektrownie na paliwa kopalne [przypis 3.3].
Unijne działania zmierzające do ochrony klimatu rozpoczęły się w latach 70. 20 wieku. Dyrekcja Generalna ds. Środowiska Komisji Europejskiej zleciła badania naukowe w sprawach klimatu, a w 1975 roku Rada wydała oświadczenie, wskazując, że „(…) jest obowiązkiem Wspólnoty i państw członkowskich podejmowanie środków ochrony środowiska naturalnego we wszystkich strategiach w zakresie polityki
energetycznej przez podjęcie skutecznych działań” [przypis 3.4]. Komisja Europejska na podstawie zobowiązań z 1972 roku (Konferencja ONZ w Sztokholmie dotycząca ochrony środowiska) podjęła wysiłki zmierzające do integracji celów środowiskowych z politykami wspólnotowymi między innymi w ramach przedstawionych kolejnych
„Środowiskowych Programów Działań” (Environmental Action Program). Wobec kryzysów energetycznych lat 70. 20 wieku w kolejnych latach przyjęto wiele uchwał ustanawiających krótkoterminowy cel obniżenia zużycia ropy naftowej oraz
oszczędzania energii i rozwoju odnawialnych jej źródeł.
Str. 90
Istotną rolę w inkorporacji polityk ochrony środowiska do procesu integracji europejskiej odegrał Jednolity Akt Europejski (JAE, 1986). EWG uzyskała uprawnienia umożliwiające jej wykonywanie inicjatyw z zakresu polityki ochrony środowiska, które zajmowały coraz więcej miejsca w politycznej agendzie Wspólnoty.
JAE de facto nadał status traktatowy polityce środowiskowej, dodając do TEWG Tytuł 7, Środowisko naturalne. Do JAE została dołączona deklaracja, w której zapewniono, że „działania Wspólnoty w dziedzinie środowiska naturalnego nie mogą ingerować w politykę narodową Państw Członkowskich dotyczącą eksploatacji zasobów
energetycznych” [przypis 3.5].
Na dalszy postęp integracji polityki środowiskowej w latach 90. 20 wieku wpłynął wzrost zainteresowania na świecie problematyką zmian klimatu. Dążenia Komisji Europejskiej do nadania szczególnej rangi problemowi ochrony środowiska
zintensyfikowały się wraz ze Szczytem Ziemi w 1992 roku i podpisaniem protokołu z Kioto (1997). Działania skoncentrowane były w Radzie Środowiska i Radzie ds.
Energii, które na wspólnym spotkaniu 29 października 1990 roku zobowiązały się ustabilizować do 2000 roku emisję dwutlenku węgla w UE na poziomie z 1990 roku i zasugerowały ten cel dla wszystkich krajów uprzemysłowionych [przypi s 3.6 ].
Jednakże ówczesna polityka krajów członkowskich uniemożliwiła UE osiągnięcie wystarczającego postępu w opracowaniu spójnej polityki przeciwdziałania zmianom klimatu. Mimo to KE wydała liczne dokumenty (1997, 1999) odnoszące się do problemów polityki zrównoważonego rozwoju, wskazując na związek sektora energetycznego z emisją (CO)2, a także do kwestii rozwoju OZE oraz tworzenia nowych „zielonych” miejsc pracy [przypis 3.7].
Na przełomie 20 i 21 wieku polityka klimatyczna stała się istotnym czynnikiem
szerszego procesu integracji europejskiej, przenosząc cele środowiskowe na poziom ponadnarodowy i wymuszając adaptacje polityk krajowych w tym zakresie.
Wspierając osiągnięcie celów wspólnotowych określonych w Kioto, Komisja Europejska zainicjowała Europejski Program Zmian Klimatycznych (European
Climate Change Programme, ECCP) zaprezentowany w czerwcu 2000 roku [przypis 3.8].
Str. 91
Cele ECCP identyfikowały i zakładały realizację wszystkich niezbędnych elementów strategii UE w zakresie wprowadzania protokołu z Kioto.
Kolejna faza – ECCP 2 – została uruchomiona w październiku 2005 roku i prowadziła do uwzględnienia celów klimatycznych w działaniach Rady do spraw Energii [przypis 3.9]. Stopniowo postępowała europeizacja narodowych polityk klimatycznych. W 2008 roku Europejska Agencja Środowiska szacowała, że 80 procent środków polityki klimatycznej wprowadzonych na poziomie państw członkowskich zostało zatwierdzone w odpowiedzi na polityki UE lub zostało przez nie wymuszone.
Systematycznie postępowało przeniesienie ośrodka decyzyjnego w tym obszarze z poziomu państw członkowskich na szczebel UE [przypis 3.10].
Ratyfikacja protokołu z Kioto (decyzją Rady z dnia 25 kwietnia 2002 r.) [przypis 3.11]
przyspieszyła proces przyjmowania kolejnych dyrektyw wspólnotowych, między innymi w sprawie systemu handlu uprawnieniami do emisji gazów cieplarnianych. W negocjacjach w sprawie protokołu z Kioto UE była najbardziej aktywnym i ambitnym aktorem wśród uprzemysłowionych krajów, postulując redukcję emisji nawet o 15 procent. Zobowiązania wynikające z protokołu z Kioto UE-15 przyjęła jako jeden skoordynowany blok (chociaż państwa działały na podstawie swoich celów krajowych), zobowiązując się do zmniejszenia emisji gazów cieplarnianych o 8 procent średnio w latach 2008-2012 w stosunku do roku 1990, podczas gdy
pozostałe państwa uprzemysłowione zobowiązały się do redukcji o około 5 procent [przypis 3.12].
Aspiracje do redukcji emisji gazów cieplarnianych zostały silnie powiązane z ograniczeniem zastosowania paliw kopalnych, z rozwojem odnawialnych źródeł energii i zwiększeniem efektywności energetycznej. Postęp instytucjonalizacji polityki klimatycznej będącej elementem szerszej polityki środowiskowej Unii następował w trzech płaszczyznach: 1. bezpieczeństwa energetycznego, 2. szansy ekonomicznej, oraz 3. legitymizacji projektu integracji europejskiej [przypis 3.13]. Wiele państw połączyło walkę ze zmianami klimatu w ramach strategii UE z interesem
gospodarczym, a pojęcie ekologicznej modernizacji zostało silnie spopularyzowane i stopniowo wprowadzone do środowiskowych programów działań UE. Koncepcja ta zakładała modernizację gospodarki przez innowacje technologiczne, co miało
zapewnić postęp w osiągnięciu celów środowiskowych z jednoczesnym uzyskaniem przewagi konkurencyjnej [przypis 3.14].
Str. 92
Dzięki temu Unia stawała się mniej zależna od paliw kopalnych, a tym samym zdobywała przewagę w zakresie nowoczesnych, niskoemisyjnych technologii energetycznych, które mogła eksportować [przypis 3.15]. W ten sposób cele
środowiskowe zostały powiązane z celami gospodarczymi (w tym kontekście polityka klimatyczna staje się polityką ekonomiczną), przy czym redukcja emisji i budowy niskoemisyjnej gospodarki połączyła interesy wielu państw UE przodujących w zielonych technologiach [przypis 3.16]. Rozwój polityki klimatycznej UE stał się też motywacją wspólnotowych instytucji do zwiększenia własnej legitymizacji i
poszerzenia kompetencji na fali poparcia europejskich społeczeństw dla problematyki ochrony środowiska.
Potwierdzeniem ambicji utrzymania pozycji lidera i wolę nowej, długofalowej
europejskiej polityki energetycznej, stanowił pakiet energetyczno-klimatyczny przyjęty przez Radę Europejską w dniach 11-12 grudnia 2008 roku, który zakładał między innymi cel redukcji (CO)2 o 20 procent w horyzoncie 2020 roku [przypis 3.17]. W ten sposób Komisja Europejska de facto wyodrębniła politykę klimatyczną z polityki środowiskowej, a jednocześnie związała aspekty klimatyczne z polityką
energetyczną. Pakiet będący zbiorem wspólnotowych aktów legislacyjnych stał się flagowym instrumentem Unii poszukującej możliwości budowy zrównoważonego
modelu energetycznego. Narzędziem realizacji przyjętych celów stał się unijny system handlu uprawnieniami do emisji (European Union Emissions Trading System, EU ETS), który miał być mechanizmem wspomagającym wywiązanie się państw UE-15 z celów określonych w protokole z Kioto [przypis 3.18].
Str. 93
EU ETS opiera się na założeniu „wychwytywanie – handel” (w systemie cap-and-trade) realizowanym na poziomie przedsiębiorstw zobowiązanych do zakupu zezwoleń na emisję dwutlenku węgla ((CO)2) i innych gazów cieplarnianych w ramach odgórnie ustalonego limitu dostępnych uprawnień do emisji. Uczestnictwo przedsiębiorstw w sektorach objętych kontrolą emisji jest obowiązkowe, a system nadzorowany przez KE zakłada sankcje i zobowiązanie do zakupu brakujących uprawnień [przypis 3.19]. Przedsiębiorstwa objęte EU ETS zostały zobowiązane do rejestrowania swoich emisji i pod koniec każdego roku zobligowane są do
przedstawienia sprawozdań na ten temat [przypis 3.20 ]. W listopadzie 2010 roku KE zaproponowała otwarcie negocjacji UE-Szwajcaria dotyczących połączenia systemu handlu emisjami, uzyskując mandat Rady do negocjacji [przypis 3.21]. Takie
połączenie byłoby pierwszym przypadkiem formalnego procesu łączącego EU ETS z trzecią stroną (spoza UE). Norwegia, Islandia i Lichtenstein są objęte EU ETS
poprzez ich członkostwo w EOG [przypis 3.22]. Kilka państw członkowskich UE wspiera inicjatywę Partnership for Market Readiness (PMR) z udziałem Banku Światowego mającą na celu przygotować i ustanowić system handlu emisjami w krajach rosnących gospodarek. Kraje takie jak Dania, Finlandia, Niemcy, Holandia, Hiszpania, Szwecja, Wielka Brytania oraz Komisja Europejska zgromadziły 50 mln dol. na ten cel [przypis 3.23]. Niemniej jednak perspektywy powiązania EU ETS z innymi rynkami i systemami redukcji emisji w najbliższej przyszłości są niewielkie ze względu na różnice w ustalanych celach polityk klimatycznych, zasadach
uzyskiwania jednostek redukcyjnych, poziomach cen uprawnień itp.
Pod koniec pierwszej dekady 21 wieku polityka klimatyczna UE uzyskała także podstawy prawno-traktatowe nadane traktatem z Lizbony (wszedł w życie 1 grudnia 2009 r.), który przyznał Unii w dziedzinie „środowisko” kompetencję dzieloną między UE i państwa członkowskie (art. 4 ust. 2 TFUE) oraz rozszerzył katalog celów UE w dziedzinie ochrony środowiska, stanowiąc między innymi, że ma się ona przyczyniać także do zwalczania zmian klimatycznych i promowania na płaszczyźnie
międzynarodowej środków zmierzających do rozwiązywania regionalnych lub
światowych problemów w dziedzinie środowiska (art. 191 ust. 1 TFUE) [przypis 3.24].
Str. 94
Tytuł 20 Środowisko TFUE (przepisy art. 191 do 193 TFUE) stały się fundamentem wspólnotowego działania na rzecz polityki klimatycznej, a sam EU ETS stał się głównym mechanizmem polityki przeciwdziałania zmianom klimatu w UE.
W dalszych krokach, w marcu 2011 roku, KE przyjęła plan działania prowadzący do przejścia na konkurencyjną gospodarkę niskoemisyjną do 2050 roku, a w połowie grudnia 2011 roku zaprezentowała nowy strategiczny dokument Energy Roadmap 2050, który zakładał dekarbonizację sektora energii elektrycznej (redukcja emisji (CO)2 o 96 procent-99 procent w stosunku do roku 1990) [przypis 3.25].
W następnym etapie – w dniach 23-24 października 2014 roku – na szczycie Rady Europejskiej przyjęto nowe progi redukcyjne [przypis 3.26]: ograniczenie emisji GHG UE do 2030 roku o 40 procent w stosunku do 1990 roku [przypis 3.27] oraz wzrost udziału źródeł odnawialnych o 27 procent dla całej UE (nie zaś państw
członkowskich), a także taki sam cel poprawy efektywności energetycznej do 2030 roku (zob. rys. 10) [przypis 3.28].
Str. 95
W Komisji Europejskiej w lutym 2010 roku powołano odrębną dyrekcję generalną do spraw polityki klimatycznej DG Climate Action (DG CLIMA, wyodrębnioną z DG ENV), potwierdzając wagę spraw klimatycznych dla UE [przypis 3.29]. W
konsekwencji dla każdej znaczącej propozycji Komisji (także w zakresie energetyki) sporządzana jest ocena wpływu dla polityki środowiskowej (Impact Assessment).
W związku z brakiem porozumienia w Kopenhadze w 2009 roku Unia Europejska w marcu 2015 roku jako pierwsza duża światowa gospodarka przedstawiła swój planowany wkład w nowe globalne porozumienie klimatyczne. Państwa UE przyjęły wspólne stanowisko przed konferencją w Paryżu, zobowiązując się do redukcji krajowych emisji gazów cieplarnianych do 2030 roku co najmniej o 40 procent w porównaniu z rokiem 1990 [przypis 3.30].
Rysunek 10. Główne obszary polityki klimatycznej UE. Źródło: opracowanie własne.
Str. 96
W UE największymi konsumentami energii, a zarazem krajami najbardziej wspierającymi rozwój międzynarodowego reżimu zmian klimatu i redukcji emisji GHG, są Francja i Niemcy. Francja wyraża silne aspiracje do objęcia pozycji lidera w przeciwdziałaniu zmianom klimatu i stara się obniżyć poziom emisji gazów
cieplarnianych. Promując aktywną rolę w negocjacjach międzynarodowych, pokazała swoje aspiracje do objęcia przywództwa klimatycznego jeszcze w trakcie negocjacji nad międzynarodową konwencją w sprawie zmian klimatu UN FCCC w 1992 roku.
Kraj ten, jako jeden z pierwszych sygnatariuszy UN FCCC, w programie walki ze zmianami klimatycznymi z 1993 roku wysunął jednak postulat innego,
alternatywnego, sposobu kontroli emisji gazów cieplarnianych na podstawie wartości emisji w przeliczeniu na jednego mieszkańca [przypis 3.31]. Ta propozycja była również popierana przez Chiny i Indie [przypis 3.32]. Spośród państw wysoko rozwiniętych Francja ma jeden z najniższych wskaźników poziomu emisji gazów cieplarnianych na mieszkańca i na jednostkę PKB [przypis 3.33]. Takie stanowisko wynika faktu, że dzięki znaczącej roli energetyki jądrowej (75 procent w electricity mix) kraj ten posiada jedną z nielicznych gospodarek wysoko uprzemysłowionych o najmniejszym wskaźniku emisji (CO)2 per capita w sektorze wytwarzania energii.
Dzięki elektrowniom jądrowym (i hydroelektrowniom) produkcja energii elektrycznej we Francji jest w 95 procent wolna od emisji (CO)2 [przypis 3.34]. W trakcie
negocjacji w Kioto Francja opowiadała się za wprowadzeniem powszechnego carbon tax, sprzeciwiała się jednak ustaleniu roku 1990 jako roku wyjściowego na poziomie
globalnym [przypis 3.35]. Francja jest jednym z nielicznych krajów, którym udało się połączyć dwa cele: wzrost gospodarczy i ograniczenie emisji GHG, toteż dostrzega szansę w upowszechnieniu standardów gospodarki niskoemisyjnej i prowadzi aktywną politykę popularyzowania cywilnych technologii energetyki jądrowej, która nie emituje (CO)2, zapewniając energię elektryczną dużej mocy. W ten sposób łączy interes ekonomiczny promocji opcji jądrowej jako czystego źródła energii, starannie
„wkomponowując” go w popularne idee ochrony środowiska, a polityka klimatyczna stanowi narzędzie zwiększenia konkurencyjności francuskiej gospodarki na rynku globalnym.
Niemcy także należą do największych promotorów polityki ochrony klimatu i rozwoju zielonych technologii, które zapoczątkowały kolejną falę innowacji w niemieckiej gospodarce i powstanie nowej branży eksportowej. Kraj ten jest europejskim i światowym liderem w kilku kategoriach wykorzystania odnawialnych źródeł energii.
Niemcy są też największym w Europie producentem energii elektrycznej z OZE z innych źródeł niż hydroelektrownie (w czym największy udział mają energia słoneczna i wiatrowa).
Str. 97
Niemiecki plan transformacji energetycznej (Energiewende) zakłada wzrost znaczenia odnawialnych źródeł energii w produkcji prądu do około 50 procent w 2030 roku, a do 80 procent w roku 2050. W 2014 roku, po raz pierwszy, odnawialne źródła energii miały większy udział w krajowej produkcji energii elektrycznej w Niemczech niż paliwa kopalne [przypis 3.36]. Z udziałem 27,3 procent, OZE zajęły pierwsze miejsce, spychając węgiel z pozycji czołowej w wytwarzaniu energii elektrycznej. Niemcy generują więcej energii elektrycznej z OZE niż Polska z elektrowni węglowych [przypis 3.37]. Kraj ten jest globalnym pionierem w rozwoju technologii niskoemisyjnych, pozostając głównym producentem i instalatorem
systemów energii odnawialnej, a rozwój eksportu zielonych technologii ma znaczący udział w niemieckim PKB. Niemcy angażują się w rozwiązywanie problemów
międzynarodowej polityki energetyczno-klimatycznej. Forsują inicjatywy w zakresie przeciwdziałania zmianom klimatu i uruchomienia globalnego handlu emisjami (CO)2, w aspekcie zaś światowej redukcji GHG proponowały ich zmniejszenie do 2050 roku o 50 procent w stosunku do poziomu z roku 1990 (a dla krajów uprzemysłowionych nawet o 80 procent) [przypis 3.38]. W 2009 roku zainicjowały także tak zwany
petersberski dialog klimatyczny (Petersberg Climate Dialogue) służący regularnym, nieformalnym rozmowom na temat nowego porozumienia o ochronie klimatu i możliwości ściślejszej współpracy w tym zakresie [przypis 3.39]. Uczestniczą w nim ministrowie ochrony środowiska z około 40 krajów reprezentujących różne poziomy rozwoju gospodarczego [przypis 3.40]. Niemcy aktywnie promują inicjatywy na rzecz rozwoju i rozpowszechniania technologii energetycznych przyjaznych dla klimatu, a także zainicjowały i koordynowały współpracę mającą na celu powołanie
międzynarodowej organizacji IRENA [przypis 3.41]. Rozwój polityki klimatycznej w UE silnie wspierają także Włochy, Dania, kraje skandynawskie i Wielka Brytania.
Włochy w 2014 roku były drugim (po Niemczech) państwem europejskim - producentem energii słonecznej, oraz przodowały w zakresie efektywności energetycznej. Energetyka odnawialna jest silnie rozwinięta w krajach
skandynawskich, między innymi jeden z największych udziałów produkcji energii ze źródeł odnawialnych odnotowuje Szwecja, gdzie ponad 60 procent produkcji energii elektrycznej pochodzi z OZE [przypis 3.42].
Str. 98
Skandynawia dysponuje także znaczącym doświadczeniem w zakresie
technologicznego zastosowania biomasy, pozyskiwania jej z odpadów z przemysłu drzewnego, redukcji zużycia energii oraz poszukiwania innowacyjnych rozwiązań w tym zakresie. Dania jest światowym liderem pod względem ilości mocy turbin wiatrowych w przeliczeniu na mieszkańca (863 W/per capita: 2013) [przypis 3.43].
Udział energetyki wiatrowej w duńskim miksie energetycznym wzrósł z 19 procent w 2005 roku do 39 procent w roku 2014. W lipcu 2015 roku elektrownie wiatrowe produkowały w ciągu dnia ilość energii odpowiadającej w 116 procent
zapotrzebowania krajowej gospodarki. Nadwyżka ostała przesłana poprzez interkonektory do Norwegii, Szwecji i Niemiec. Gospodarka Danii wzrosła o 45 procent w latach 1990-2007 roku, podczas gdy emisja (CO)2 zmniejszyła się o ponad 13 procent [przypis 3.44]. Za rozwojem przemysłu zielonej gospodarki, a tym samym za bardziej ambitną polityką klimatyczną UE opowiadają się także inne państwa zachodnioeuropejskie między innymi Wielka Brytania, która w 2008 roku przyjęła w swojej strategii Climate Change Act cel redukcji emisji do 2050 roku o 80 procent w stosunku do roku 1990 [przypis 3.45].
Unia Europejska, pretendując do roli światowego lidera w ograniczeniu emisji GHG,
dąży do stworzenia gospodarki niskoemisyjnej, rozumianej przede wszystkim jako gospodarka niskowęglowa (low-carbon economy/low-emission economy). Kraje członkowskie UE są jednak silnie zróżnicowane pod względem struktury źródeł energii i energochłonności gospodarki, stąd dążenie do dekarbonizacji gospodarki stwarza największe problemy dla tych, których sektor energetyczny zdominowany jest przez węgiel, ale także szansę dla krajów eksporterów nisko-(zero)emisyjnych źródeł energii (OZE lub energetyka jądrowa) i technologii wysokiej efektywności energetycznej. W Europie Środkowo-Wschodniej udział emisji objętych EU ETS w całkowitej emisji gazów cieplarnianych jest znacznie większy niż w pozostałych krajach Unii (średnio 40 procent), co oznacza, że kraje te poniosą znacznie większe koszty dostosowań.
Str. 99
Największe koszty dostosowania gospodarek narodowych do standardów niskiej emisyjności poniosą kraje „nowej UE” – Bułgaria, Estonia, Czechy, Słowacja, Rumunia i Polska. Dla krajów z większym udziałem w rynku technologii low carbon emission (m.in. Niemcy, Francja, Wielka Brytania, Hiszpania, Dania) koszty
dostosowań będą przynajmniej częściowo rekompensowane przez zyski z ich
eksportu. Dla państw zachodnioeuropejskich cele polityki klimatycznej mogą sprzyjać tworzeniu nowych miejsc pracy [przypis 3.46]. Niemniej jednak warto podkreślić pozytywne skutki strategii „ekologicznej modernizacji” gospodarczej, która może się okazać katalizatorem przebudowy energochłonnego sektora energetycznego krajów Europy Środkowo-Wschodniej, gdzie współczynnik emisyjności (CO)2 w sektorze energetycznym jest jednym z najwyższych w Unii Europejskiej.
UE lansuje aktywność gospodarczą, którą można określić „przemysłem przyjaznym środowisku” (environmental industry) oznaczającą przekierowanie gospodarki na
„bardziej zieloną ścieżkę” [przypis 3.47]. Gospodarka zielonego rozwoju opiera się na koncepcji rozwoju społeczno-gospodarczego w efektywny sposób realizującego cele zrównoważonego rozwoju (sustainable development) lub zrównoważonego wzrostu (sustainable growth), oznaczającego ograniczenie roli paliw kopalnych i innych surowców nieodnawialnych w energy mix i zastąpienia ich przez niskoemisyjne źródła energii. Dekarbonizacja traktowana jest przez KE jako instrument
wzmacniający konkurencyjność europejskiej gospodarki. Dla części państw o wysokim stopniu wykorzystania węgla transformacja do gospodarki niskoemisyjnej
oznacza jednak konieczność poniesienia ogromnych nakładów inwestycyjnych (a przejściowo kosztów społecznych). Niemniej w długoterminowej perspektywie zmiany te mogą być korzystne, nie tylko przynosząc poprawę bezpieczeństwa
energetycznego, ale także generując gospodarczy wzrost i nowe miejsca pracy.
Str. 100 Strona pusta
Str. 101
ROZDZIAŁ 4. Stany Zjednoczone – zmiany klimatyczne największym