Przyczyny zmian klimatu i ich następstwa w różnych regionach świata Zasadniczą przyczyną degradacji środowiska jest przede wszystkim wzrost

intensywności oddziaływania człowieka (antropogeniczne przyczyny zagrożeń ekologicznych [przypis 2.7]), które są głównie pochodną działalności gospodarczej i wzrostu liczby ludności (industrializacja i urbanizacja). Skrajnym przykładem

przekształcenia środowiska naturalnego są katastrofy ekologiczne, czyli dokonane w naturalny sposób trwałe i nieodwracalne uszkodzenia lub zniszczenia ekosystemów, wpływające na życie całych populacji. Mogą one prowadzić do degradacji środowiska naturalnego, zahamowania rozwoju gospodarczego, mogą także stanowić źródło napięć i konfliktów wewnątrzpaństwowych i międzypaństwowych. Zagrożenia o charakterze antropogenicznym mogą też mieć charakter zamierzony, zaplanowany i celowy (np. zatruwanie zbiorników wody pitnej), stanowiąc wówczas umyślne

skażenie środowiska jako efekt przestępstwa ekologicznego.

Globalne ocieplenie związane ze znaczącym wzrostem temperatury na Ziemi jest jednym z najważniejszych współczesnych zagrożeń środowiska naturalnego, a szerzej – całej planety. Niemal całe ciepło docierające do powierzchni Ziemi pochodzi od Słońca, gdyż energia wnętrza Ziemi nie wpływa na ogólny bilans temperatury na powierzchni.

Str. 68

Ciepło dostarczone przez promienie słoneczne jest zatrzymywane w atmosferze i warunkuje życie na Ziemi [przypis 2.8]. Wzrost ciepła w atmosferze na skutek nadmiernej kumulacji gazów cieplarnianych (Greenhouse Gas Emission, GHG), takich jak dwutlenek i tlenek węgla, dwutlenek siarki, freony, powoduje jednak zahamowanie odpływu energii cieplnej z powierzchni Ziemi (tzw. efekt cieplarniany, zob. rysunek 9) [przypis 2.9]. Gazy cieplarniane przepuszczają w całości docierające do Ziemi promieniowanie słoneczne (krótkofalowe), a promieniowanie cieplne

emitowane następnie z powierzchni Ziemi jest częściowo odbite przez gazy

cieplarniane, dodatkowo nagrzewając powierzchnię Ziemi [przypis 2.10]. Ocieplenie klimatu na skutek większej ilości gazów cieplarnianych w atmosferze może

prowadzić do podwyższenia poziomu mórz, topnienia lodowców, powodzi,

pustynnienia, susz, pożarów, degradacji lasów tropikalnych i gleby, intensyfikacji cyklonów, kwaśnych deszczy, smogu i zanieczyszczeniu powietrza w aglomeracjach, problemów w rolnictwie i komplikacji związanych z dystrybucją wody, do dalszej redukcji warstwy ozonowej i innych anomalii [przypis 2.11].

Należy podkreślić, że klimat naszej planety podlega nieustannej ewolucji. Na jego zmiany wpływa wiele czynników, zarówno naturalnych (m.in. zmiany aktywności Słońca, kierunek prądów oceanicznych, aktywność wulkaniczna), jak i

powodowanych przez ludzi (m.in. emisja gazów cieplarnianych, aerozoli).

Antropogeniczna emisja do atmosfery gazów cieplarnianych nie jest zatem jedyną przyczyną narastających problemów klimatycznych, choć je potęguje [przypis 2.12].

Niemniej jednak większość światowych naukowców klimatycznych uważa, że istotną przyczyną obserwowanej zmiany klimatu jest rosnące stężenie atmosferyczne niektórych gazów jako efekt działalności człowieka [przypis 2.13].

Str. 69

Rysunek 9. Efekt cieplarniany. Źródło: opracowanie własne.

Nieliczna grupa uczonych nie łączy jednak zjawiska ocieplenia klimatu z

podwyższaniem stężenia gazów cieplarnianych w atmosferze i podważa naukowy konsensus, że zmiany klimatu są następstwem działalności ludzkiej [przypis 2.14].

Str. 70

Niezależnie od braku jednomyślności środowisk naukowych nie ulega wątpliwości, że należy ograniczać zanieczyszczenia, dbając o jakość powietrza i czystość

środowiska naturalnego, w którym żyjemy.

Emisje GHG powstają w zasadzie z każdej działalności człowieka – w większości obecnych procesów przemysłowych, energetycznych, transportowych i rolniczych.

Światowa gospodarka jest znacząco uzależniona od użycia paliw kopalnych, zależność nie jest jednak równomierna, a państwa rozwijające się dążą do wzrostu gospodarczego, w konsekwencji którego rośnie światowa emisja. Emisje GHG per capita bardzo się różnią w zależności od krajów, na przykład całościowe emisje Indii i Chin są porównywalne z tymi z UE i Stanów Zjednoczonych (np. per capita USA emitują 16 t (CO)2, podczas gdy Chiny 6,6 t, a Indie 1,5 t) [przypis 2.15].

W drugiej połowie 20 wieku, między innymi w wyniku spalania paliw kopalnych, nastąpił znaczący wzrost koncentracji (CO)2 w atmosferze. Krajami, które najbardziej przyczyniły się do obecnej koncentracji emisji, są Stany Zjednoczone i kraje UE, za przyszłe zaś emisje będą odpowiadać Chiny i Indie. O ile jednak emisje w krajach rozwiniętych maleją lub stabilizują się, o tyle dynamicznie (niekiedy skokowo) rosną w krajach rozwijających się. Oznacza to, że historyczna odpowiedzialność za emisje GHG jest różna od przyszłej odpowiedzialności.

Wzrost koncentracji zanieczyszczeń w atmosferze jako skutek emisji gazów cieplarnianych przez człowieka powszechnie uważa się za najbardziej

prawdopodobną przyczynę zmian klimatycznych [przypis 2.16]. Już w 1896 roku szwedzki fizyk i chemik Svante Arrhenius spekulował, że emisje (CO)2 mogą

prowadzić do globalnego ocieplenia przez efekt szklarniowy [przypis 2.17]. W 2007 roku (111 lat później) IPCC w 4 raporcie potwierdził, że Arrhenius miał rację – działalność człowieka i antropogeniczne emisje (CO)2 prowadzą do zmian klimatu.

Jeśli spojrzymy na zmianę klimatu w kontekście całej historii Ziemi, to te w 20 wieku są mniej dramatyczne niż te, które nastąpiły w odległej przeszłości, aczkolwiek obecne zmiany są znaczące. Od połowy 19 wieku wraz z rozwojem ery przemysłowej

średnia temperatura wzrosła o 1 stopień i z tego powodu wzorce pogodowe, typowe dla ostatnich kilku tysiącleci, się zmieniają [przypis 2.18]. Oczekuje się, że globalne ocieplenie będzie postępować przez kolejne dekady lub nawet wieki, powodując, że suche obszary planety staną się jeszcze bardziej suche, a mokre jeszcze bardziej obfite w nadmiar wody. Nie wdając się w naukowe dylematy, w jakim stopniu działalność człowieka wpływa na postępujące ocieplenie klimatu, to ostatnie jest jednak faktem, to znaczy obserwujemy niespotykanie szybki wzrost temperatury w ostatnich dekadach.

Str. 71

Globalne ocieplenie narusza bilans wymiany energii między Ziemią i Słońcem, potęgując wzrost ryzyka:

- dużych zmian w prądach powietrznych oraz morskich skutkujących zmianą dystrybucji opadów atmosferycznych (w niektórych regionach skutkujących powodziami, a w innych suszami);

- zagrożenia bioróżnorodności, zniszczenia ekosystemów, gatunków, siedlisk roślinnych i zwierzęcych, szczególnie raf koralowych, oraz śmierci wielu gatunków wędrownych;

- zmiany warunków dla rolnictwa, znaczącej utraty produktywności rolnej oraz rybołówstwa, łącznie ze zmianą okresów wegetacji roślin i coraz większych susz w obszarach mających niewielki potencjał akumulacji wody;

- zwiększenia obszaru występowania chorób tropikalnych, pandemii w związku z rozprzestrzenianiem się chorób warunkowanych przez temperaturę i opady atmosferyczne;

- katastroficznych zmian, takich jak gwałtowne uwolnienie „kieszeni” metanu położonych na dnie mórz lub rozpad północnoatlantyckiej cyrkulacji morskiej oraz lodu Grenlandii.

Zmiany klimatu będą miały wpływ na wiele sektorów gospodarki i społeczeństwo przez oddziaływanie na fizyczne i biologiczne składniki ekosystemów, takie jak woda, gleba, powietrze i różnorodność biologiczna.

Według raportu Międzyrządowego Zespołu ds. Zmian Klimatu (Intergovernmental Panel on Climate Change, IPCC) z 2007 roku zmiany w największym stopniu dotkną obszary Azji Południowej, Bliskiego Wschodu i Afryki Subsaharyjskiej ze względu na uwarunkowania geograficzne i słabość instytucji społecznych (zob. tab. 5).

Gwałtowny wzrost populacji, urbanizacji, słaby system zdrowia publicznego,

rozpowszechnione ubóstwo, duża zależność od rolnictwa pogłębiają wrażliwość tych obszarów na zmiany klimatu, które niosą co najmniej osiem typów negatywnych konsekwencji, takich jak [przypis 2.19]: 1. globalne ocieplenie; 2. podniesienie poziomu mórz i oceanów (w tym wzrost objętości wody morskiej ze względu na zmianę temperatury); 3. intensyfikacja cyklonów tropikalnych; 4. zmniejszenie

południkowego obrotu Oceanu Atlantyckiego i rozpad północnoatlantyckiej cyrkulacji morskiej; 5. zmniejszenie pH oceanu; 6. zmniejszenie stałej pokrywy śnieżnej oraz topnienie lodowców na morzu i w obszarach podbiegunowych;

Str. 72

7. zwiększenie częstotliwości występowania ekstremalnych zjawisk pogodowych; 8.

zwiększenie opadów w rejonach położonych w wysokich szerokościach

geograficznych i zmniejszenie w subtropikach. Prognozuje się, że w Azji Południowej nastąpi gwałtowne ocieplenie, topnienie lodowców, w krajach górzystych, takich jak Nepal i Butan, monsuny zmienią się w zakresie czasu, lokalizacji intensywności, zwiększy się ilość gwałtownych zjawisk pogodowych. Kraje biedne i podatne na konflikty mogą nie być w stanie odpowiedzieć i zareagować odpowiednio na te zjawiska, co otwiera drzwi dla problemów migracji i bezpieczeństwa. Zmiany klimatu mogą podważyć rozwój ekonomiczny szczególnie w krajach najbiedniejszych i niestabilnych, gdyż kosztowne i trudne do zarządzania zjawiska, takie jak powodzie, susze, pożary, wydrenują ich gospodarki i ograniczą możliwość rozwoju

społeczeństw.

Tabela 5. Prognozowany wpływ zmian klimatu w różnych częściach świata. Źródło:

opracowanie własne na podstawie: Fourth Assessment Report, Climate Change 2007; Synthesis Report for Policymakers, Intergovernmental Panel on Climate Change, WMO, UNEP 2007. [pomiń tabelę 5]

1. Afryka:

- brak wody dla znacznej części populacji

- zmniejszenie plonów upraw zależnych od opadów deszczowych nawet o 50 procent, utrudniona produkcja żywności, pogorszenie jej dostępności w wielu

krajach, co może prowadzić do utraty bezpieczeństwa żywnościowego i powiększać skalę niedożywienia

- zagrożenie zatopieniem nisko położonych obszarów przybrzeżnych, zwykle gęsto zaludnionych rodzące zjawisko uchodźców klimatycznych lub uchodźców

środowiskowych (climate refugees lub environmental migrant) na skutek podniesienia poziomu mórz

- zwiększenie powierzchni terenów suchych i półsuchych 2. Azja:

- systematyczny spadek dostępności do świeżej wody w Azji Środkowej,

Południowej, Wschodniej i Południowo-Wschodniej w szczególności w dorzeczach dużych rzek

- wybrzeżom, zwłaszcza gęsto zaludnionym dużym deltom rzecznym, będą zagrażać powodzie, zatopienie przez wody morskie

- zwiększenie intensywności chorób i zachorowań po powodziach i w czasie susz 3. Australia i Nowa Zelandia

- zmniejszenie różnorodności biologicznej, niektórych bogatych przyrodniczo obszarów, m.in. Wielkiej Rafy Koralowej

- nasilenie trudności w zapewnieniu wody i zmniejszenie produkcji rolniczej i leśnej w południowej i wschodniej Australii, a także w północnej i wschodniej Nowej Zelandii - podniesienie poziomu wody w oceanie, wzrost liczby i intensywności sztormów oraz powodzi przybrzeżnych, co będzie zagrażać mieszkańcom wybrzeży i rozwojowi gospodarczemu obszarów nadmorskich

4. Europa i Eurazja

- pogłębienie regionalnych różnic w zasobach naturalnych, zwiększenie liczby nagłych powodzi, nasilenie erozji brzegów w wyniku sztormów i podniesienia się poziomu wód w morzach

- obszary górskie ucierpią z powodu topnienia lodowców i redukcji pokrywy śnieżnej • wzrost temperatury w Europie Południowej pogorszy dostępność wody, może

spowodować zmniejszenie produkcji roślinnej

- wzrost zagrożenia zdrowia i życia na skutek fal upałów i częstych pożarów

Str. 73

5. Ameryka Łacińska

- wzrost temperatury we wschodniej Amazonii połączony ze spadkiem wilgotności gleby będzie źródłem postępującej degradacji lasów tropikalnych ryzyko utraty różnorodności biologicznej

- zmniejszenie się bezpieczeństwa żywnościowego

- zmiany w opadach mogą być źródłem trudności w zaopatrzeniu w wodę ludności, rolnictwa, energetyki

6. Regiony Polarne

- redukcja grubości i zanikanie lądolodów lodowców szelfowych i lodu morskiego oraz zmiany w naturalnych ekosystemach szczególnie dotkliwe dla migrujących ptaków oraz ssaków (zwłaszcza dużych drapieżników)

- zmiany w opadach śniegu i zaleganiu lodu

- ekosystemy bardziej wrażliwe na inwazję obcych gatunków ze względu na utratę bariery klimatycznej

7. Małe wyspy

- podniesienie się poziomu mórz i oceanów rodzić będzie ryzyko groźnych powodzi i sztormów, a w konsekwencji zatapianie terenów przybrzeżnych

- pogorszenie się warunków życia na obszarach przybrzeżnych w wyniku erozji plaż i zanikania raf koralowych

- zmniejszenie się zasobów wodnych na wielu małych wyspach do wielkości niewystarczającej na zaspokojenia potrzeb w okresie braku opadów

- implikacje geopolityczne, jak np. ryzyko zatopienia państwa i zagrożenie jego suwerenności

- migracje tzw. uchodźców klimatycznych zmuszonych do opuszczenia swojego tradycyjnego miejsca zamieszkania – tymczasowo lub na stałe

Koniec tabeli 5

Konsekwencje te rodzą ryzyka nieodwracalnych zmian w ekosystemie planety i niosą z sobą poważne implikacje dla bezpieczeństwa ekologicznego,

a także społeczno-gospodarczego. Gazy cieplarniane pośrednio stanowią zagrożenie dla zdrowia publicznego. Według WHO w latach 2030-2050

przewidywane zmiany klimatu spowodują około 250 tysięcy zgonów rocznie (m.in.

przegrzanie organizmu osób w podeszłym wieku, niedożywienie dzieci, malaria) [przypis 2.20]. Zmiany klimatu mają duże implikacje dla gospodarki. Część środowisk przemysłowych uważa, że wzrost konkurencyjności i polityka klimatyczna wzajemnie się wzmacniają. Transformacja energetyczna (motywowana celami klimatycznymi) przyciąga inwestycje na rzecz zrównoważonych, innowacyjnych i niskoemisyjnych technologii, co zwiększa konkurencyjność przemysłu [przypis 2.21]. W krajach o

dużym stopniu karbonizacji gospodarki wydatki inwestycyjne w nowoczesne technologie mogą jednak zbyt obciążać przedsiębiorstwa dodatkowymi kosztami.

Str. 74

Według danych IFRC (Czerwonego Krzyża i Półksiężyca) z 2011 roku koszty związane z usuwaniem katastrof spowodowanych zmianami klimatu w latach 2009-2010 potroiły się i wzrosły do niemal 110 miliardów dolarów [przypis 2.22]. Koszty usuwania skutków katastrof rosną ogromnie, a zasoby finansowe – zamiast na walkę z ubóstwem i budowanie podstawowej infrastruktury, takiej jak sieć transportowo-energetyczna, czy na ochronę zdrowia – są przeznaczane na likwidację skutków katastrof. Zmiany klimatu tworzą nowe uwarunkowania, w których może nastąpić wybuch niepokojów społecznych na tle [przypis 2.23]:

- degradacji zasobów wody pitnej: ocieplenie klimatu powoduje zmiany w dystrybucji opadów atmosferycznych oraz ilości dostępnej wody (znaczne zmniejszenie dostępności wody pitnej);

- zmniejszenia produkcji żywności: wzrost temperatury wpływa negatywnie na stan i strukturę rolnictwa, może prowadzić do znaczącej utraty produktywności rolnej i rybołówstwa;

- zwiększenia ilości ekstremalnych zjawisk pogodowych (huraganów, powodzi, susz, burz, fal upałów): wraz ze wzrostem temperatury następuje wzrost poziomu mórz, bardziej intensywne burze tropikalne i opady; powoduje to zwiększenie katastrof naturalnych w strefach przybrzeżnych, szczególnie na obszarach silnie zurbanizowanych;

- migracji na skutek zmian w środowisku: nowe migracje ludzi, „uchodźstwo klimatyczne” na skutek niedoboru zasobów (ziemi uprawnej, wody) w krajach gęsto zaludnionych na niskim poziomie rozwoju gospodarczego, rodzące eskalację konfliktów społeczno-politycznych.

Zmiany klimatyczne mogą się okazać ważnym źródłem napięć społecznych i

międzynarodowych (Afryka Północna, Azja Centralna, Azja Południowo-Wschodnia, region Andów i Amazonia), mają także szkodliwe skutki dla zdrowia, gdyż mogą mieć ścisły związek z chorobami (np. przewlekłe choroby płuc) [przypis 2.24]. Wpływają także na rozprzestrzenianie alergenów w powietrzu ze względu na zmiany

atmosferyczne oraz potęgują ryzyko związane z promieniowaniem ultrafioletowym (opóźnienia w odbudowie warstwy ozonowej w stratosferze). W listopadzie 2014 roku

koncentracja (CO)2 w atmosferze wynosiła 397 ppm (parts per milion) [przypis 2.25], podczas gdy wielu klimatologów uważa, że granica 450 ppm to moment krytyczny, którego przekroczenie spowoduje duże antropogeniczne zmiany w systemie klimatycznym [przypis 2.26].

Str. 75

Koncentracja (CO)2 w atmosferze rośnie około 2,5 ppm rocznie, toteż jeśli nie

zostaną wprowadzone zmiany w technologii wytwarzania i sposobach wykorzystania energii, do końca stulecia poziom (CO)2 sięgnie 750 ppm, szczególnie że ten gaz ma tendencję do długotrwałego pozostawania w atmosferze (ok. 100 lat).

2.3. Transformacja energetyczna jako metoda ograniczenia negatywnego