Kapliczki, krzyże i figury przydrożne

Poza budynkami kościoła do form sztuki sakralnej zalicza się także przydrożne kapliczki, krzyże i figury. Są one ważnym znakiem żywej wiary i religijności przekazywanych z pokolenia na pokolenie. Nadają one także wioskom i miasteczkom niepowtarzalny urok i klimat¹⁸⁶. W kapliczkach najczęściej znajdują się figurki. Są to postacie Jezusa Frasobliwego, Matki Bożej lub świętych. Mogą być ustawiane na cokole lub słupie drewnianym albo murowanym. W większości kapliczki są murowane. Wielką popularnością cieszą się drewniane lub żelazne krzyże¹⁸⁷. Zazwyczaj stawiane są one nad brzegami rzek i stawów, na skrzyżowaniach dróg wiejskich i innych, bieleją wśród łąk i pól, na mogiłach ludzi pochowanych w polu lub lesie¹⁸⁸.

W udzielonym wywiadzie ks. Sosnowski zauważa, że kapliczka w swej istocie jest niewielką kultową budowlą, charakterystyczną dla krajobrazu ziemi grodzieńskiej. Zazwyczaj wierni stawiają je przy drogach, na skrzyżowaniu dróg lub w ogrodach, w celu informowania o granicach wsi i parafii, w celach wotywnych, dziękczynnych, obrzędowych, a także jako wskazanie, pod jakim wezwaniem jest parafia czy kościół. Wybierając miejsce wystawienia kapliczki, fundator zazwyczaj kierował się zapewnieniem sobie i najbliższemu otoczeniu opieki i bezpieczeństwa, a także pomyślności w domu i gospodarstwie. Kapliczki powstawały także z okazji różnych

życiowych sytuacji i potrzeb serca. Wiele z nich wzniesiono jako wyraz pokuty za

grzechy, wdzięczności za uzdrowienie z choroby, ocalenie wsi od wojny, klęski głodu, cierpienia, uratowanie okolicy od zarazy. Stawały także na miejscach tragicznej śmierci, skłaniając przechodniów do modlitwy za zmarłego. Zdarzało się, że na miejscu wcześniej istniejących kapliczek powstały słynące łaskami sanktuaria i kościoły. Obecnie na wybudowanie takiej budowli fundator ma najpierw otrzymać pozwolenie od proboszcza swojej parafii, który bada powód i intencję fundatora, szczególnie w przypadku kapliczki pokutnej. Proboszcz powinien zapoznać się z formą budowli i mieć możliwość wpływu na jej ostateczny kształt.

186 Por. I. VARANETSKI, Krzyże, kapliczki i figury na terenie parafii Mikielewszczyzna i Prawe Mosty

jako wyraz kultu Chrystusa, Matki Bożej i świętych, Lublin – Grodno 2015, s. 9; por. Słownik terminologiczny sztuk pięknych, red. S. Kozakiewicz, Warszawa 1969, s. 162; por. R. WITKOWSKI, Bóg. Człowiek. Świat, Katowice 1991, s. 104; por. M. KOROLKO, Leksykon kultury religijnej w Polsce,

Warszawa 1999, s. 246.

187 Por. T. SEWERYN, Kapliczki i krzyże przydrożne w Polsce, Warszawa 1958, s. 12 nn; por. U. JANICKA-KRZYWDA, Kapliczki i krzyże przydrożne polskiego Podkarpacia, Warszawa 1991, s. 44-52. 188 Por. TAMŻE, s. 7.

Ks. Sosnowski zauważa, że kapliczki mają najczęściej formę wolnostojącego, murowanego lub drewnianego domku z daszkiem, na słupie lub kolumnie (na starych przydrożnych sosnach, dębach i topolach), w środku której znajduje się figurka lub obraz (najczęściej Matki Bożej, rzadziej Serca Pana Jezusa). W wielu murowanych kapliczkach można na kamieniu odnaleźć sentencje, modlitwy, suplikacje czy cytaty z Pisma

Świętego. Wokół nich spotyka się także niewysokie drewniane lub metalowe ogrodzenia,

a także przytwierdzone na stałe drewniane ławki i stoliki, służące pomocą podczas odprawiania nabożeństw. Twórcy kapliczek zazwyczaj są nieznani, czasem tylko można ich zidentyfikować dzięki pozostawionej inskrypcji albo przez podobieństwo stylu z innymi budowlami tego typu¹⁸⁹.

Ks. Rudziewicz zaznacza, że w wielu wsiach kapliczki, krzyże i figury przydrożne spełniają funkcję gromadzenia wiernych na nabożeństwa i śpiew pieśni religijnych. W dawnych czasach spod kapliczek wyruszały procesje na święcenie pól lub pokarmów wielkanocnych. Okazje te gromadziły prawie całe wioski, szczególnie kobiety i dzieci, gdyż mężczyźni byli zajęci pracą¹⁹⁰.

Ks. Sosnowski stwierdza, że „ząb czasu” zniszczył wiele sakralnych obiektów. Od spróchniałych w ziemi i przewracających się drewnianych krzyży wierni odcinali gnijący koniec, a zdrową część podstawy krzyża ponownie zakopywano w ziemi. Niekiedy koniec krzyża osadzano w betonie, licząc, że przetrwa dalsze lata. Zniszczone drewniane rzeźby konserwowano. Prace przy renowacji podejmował sam fundator lub mieszkańcy całej wioski, jeżeli obiekt był fundacją ogółu. Do bardziej skomplikowanych ciesielskich czy murarskich prac zniszczonej figury najczęściej wynajmowano rzemieślników. Na przydrożnych drewnianych krzyżach, na środkowej części nad figurką Chrystusa, specjalista zazwyczaj umieszczał daszek (z blachy lub innej osłony), chroniący od deszczu i śniegu. Tam gdzie obiekty te zostały zupełnie zniszczone, zbierano je w jednym miejscu albo przynoszono do innych kapliczek, a następnie palono (czasem wykorzystywano je jako materiał na ognisko w Wigilię Paschalną), bo drewna tego nie wolno było użyć do żadnych innych celów. Zdarzało się, że na miejscu zniszczonych krzyży i kapliczek stawiano nowe, naśladujące dawne obiekty. Czasem też obok starego drewnianego krzyża stawiano nowy żelazny¹⁹¹.

189 Por. SOSNOWSKI. 190

Por. RUDZIEWICZ. 191 Por. SOSNOWSKI.

*****

Podsumowując treść powyższego rozdziału, można śmiało stwierdzić, że Kościół na Grodzieńszczyźnie po Soborze Watykańskim II stara się wprowadzać postulaty reformy liturgicznej wynikające z nauki soborowej. Źródłem jest tu w pierwszym rzędzie Konstytucja o liturgii świętej, a także pozostałe dokumenty Vaticanum II, dokumenty posoborowe, jak i inne wypowiedzi Kościoła powszechnego. Dotyczy to przede wszystkim samego postrzegania liturgii, którą najpierw trzeba rozumieć jako misterium. W rejonie grodzieńskim widać ten kierunek reform liturgicznych zarówno w zarządzeniach kościelnych dotyczących liturgii, jak i ich recepcji w liturgicznym życiu diecezji oraz poszczególnych parafii. Dla reformy liturgicznej najbardziej znaczące są lata 90. ubiegłego wieku. W tym czasie nastąpiła bowiem odnowa organizacji diecezjalnego duszpasterstwa liturgicznego, co wiązało się z powstaniem Komisji Liturgicznej na Białorusi oraz Diecezjalnej Komisji Ochrony Zabytków. Najczęściej poruszanymi problemami są tutaj zagadnienia posług i funkcji liturgicznych, a także muzyki i sztuki kościelnej. Stąd też z tym właśnie okresem odnowy liturgii na Grodzieńszczyźnie wiązać trzeba żywe zainteresowanie takimi posługami i funkcjami w Kościele, jak posługa lektora i akolity, funkcja organistów i ministrantów, kantora i zakrystiana. Są one traktowane jako szczególna misja świeckich w Kościele. W zagadnieniach tych należy wyróżnić aspekt formacyjny, którego istotą jest przygotowanie do pełnienia funkcji zarówno od strony teologicznej, jak i praktycznej.

Co do różnych rodzajów muzyki kościelnej, na pierwszy plan wysuwa się zagadnienie muzyki organowej oraz używania innych instrumentów w liturgii, a także problematyka zespołów śpiewaczych i tradycyjnych chórów parafialnych. Znaczącym problemem jest także kwestia koncertów w kościołach. Za szczególną realizację odnowy muzyki liturgicznej na Grodzieńszczyźnie na przełomie tych lat należy uznać przygotowanie nowych śpiewników liturgicznych. Do wzbogacenia życia liturgicznego w omawianej diecezji przyczyniło się także odnowienie sztuki kościelnej poprzez wznoszenie nowych budynków sakralnych, restaurację starych oraz instalację odpowiedniego nagłośnienia i oświetlenia. Uwzględnić trzeba tu także troskę o naczynia, szaty i księgi liturgiczne. Wyraża się ona przede wszystkim w tłumaczeniu ksiąg liturgicznych na język białoruski. Reforma kultu pozaliturgicznego dokonuje się przez odnowę i rewizję nabożeństw oraz form pobożności ludowej, a także sprawowanie kultu w formie zewnętrznych oznak pobożności ludowej, np. przydrożnych kapliczek, krzyży i figur.

ROZDZIAŁ II

CELEBRACJA MSZY ŚWIĘTEJ I KULT EUCHARYSTII POZA