Liturgia eucharystyczna

Reforma liturgii dotknęła też samego serca Mszy św. – liturgii eucharystycznej. Jest ona trzecią częścią katolickiej Mszy św. w rycie rzymskim, po obrzędach wstępnych i liturgii słowa Bożego, a przed obrzędami końcowymi. Liturgia słowa i liturgia eucharystyczna – jak już mówiono – są ściśle ze sobą związane, stanowiąc jeden akt kultu (por. KL 56). Jej układ jest obrzędowym rozwinięciem gestów i słów Chrystusa podczas Ostatniej Wieczerzy, obejmuje przygotowanie darów ofiarnych, modlitwę eucharystyczną i obrzędy komunii (por. Ps 103; Łk 22, 19; KL 47; RS 41)⁸¹. Zanim przejdzie się do tych zagadnień, trochę uwagi poświęci się ołtarzowi, na którym sprawowana jest Eucharystia.

W pierwszych wiekach chrześcijaństwa w kościołach był tylko jeden ołtarz. Podobnie i dzisiaj prawo kościelne przewiduje, że w nowych kościołach winno się umieścić tylko jeden ołtarz stały lub przenośny (por. KPK 1235). Kodeks prawa kanonicznego nakazuje, aby stały ołtarz był dedykowany, czyli poświęcony, a przenośny

79 Modlitwa wiernych, Uroczystości, święta i wspomnienia świętych msze święte wotywne i wspólne msze

okolicznościowe, opr. L.M. Put, t. I-II, Katowice 1987; Głoście Ewangelię (zeszyty na Rok Pański do użytku wewnętrznego), opr. B. Bijak i in., Warszawa 1979-1980; J. BOLEWSKI, Głoście Ewangelię (zeszyty na Rok Pański), Słowo Boże codziennej Mszy św., Warszawa 1980.

80 Por. KRISZTOPIK I. 81

Por. B. NADOLSKI, Liturgika. Eucharystia, s. 233; B. MOKSZYCKI, Gody Baranka. Rozważania o

pobłogosławiony (por. KPK 1237 §1; OWMR 300). Ważne jest, aby w świątyniach podczas liturgii był wyraźnie wyeksponowany jeden ołtarz, do którego są zwróceni wszyscy uczestnicy liturgii (por. OWMR 303). Wynika to z faktu, że Kościół uwidacznia się w pełnym i czynnym uczestnictwie wszystkich zebranych w tych samych praktykach liturgicznych: w Eucharystii i we wspólnej modlitwie przy jednym ołtarzu pod przewodnictwem biskupa otoczonego kapłanami i sługami ołtarza (por. KL 41; ODEA 48)⁸².

Ks. Aleksander Sosnowski w wywiadzie udzielonym 12 czerwca 2016 r. podkreśla, że ołtarz jest najważniejszym ośrodkiem liturgii katolickiej i centrum, na którym pod znakami sakramentalnymi uobecnia się i aktualizuje Ofiara Zbawienia. Przystępowanie do niego nie polega jedynie na fizycznym uczestnictwie, lecz jest procesem dokonującym się w sercu i umyśle uczestnika liturgii. Wierni powinni skupiać się na Ofierze Jezusa Chrystusa, która codziennie dokonuje się na ołtarzach świata. Z tej racji stół Pański darzony jest ogromnym szacunkiem, co podkreślają symboliczne gesty, takie jak ucałowanie ołtarza na początku Mszy św., głęboki ukłon, okadzenie, a także materiał, z którego jest wykonany i elementy jego wystroju⁸³.

Jeśli chodzi o tworzywa, z jakich powinien być zbudowany ołtarz, to sięgając starożytnego zwyczaju Kościoła, powinien to być naturalny kamień lub inny wartościowy i trwały materiał (por. OWMR 301). Zgodnie z tradycją w stopie ołtarza można umieścić relikwie świętych lub męczenników (por. Ap 6, 9; ODEA 11c; OWMR 302; KPK 1237 §2)⁸⁴. Wierni Kościoła na Grodzieńszczyźnie zawsze otaczali ołtarz szczególną czcią odwiedzając kościół i modląc się przed ołtarzem, wykonując prostrację (leżenie krzyżem), składając na nim przysięgi, podpisując ważne dokumenty (kandydaci do

święceń kapłańskich, biskupich i inne). Ołtarz jest też symbolem modlitwy. Dlatego

proboszcz ma się troszczyć również o czystość i dostosowanie obrusu do kształtu ołtarza pod względem formy, rozmiaru i ornamentu (por. OWMR 304). Na ołtarzu lub w jego pobliżu powinno się umieścić dwie, cztery lub sześć świec (por. OWMR 307). Mogą one stać w jednym rzędzie w grupie lub na pojedynczych świecznikach z jednej czy też

82 A. MATYSZEWSKI, Ołtarz wczoraj i dziś, „Msza Święta” 7-8 (2008), s. 23-25; por. A. DYL,

Posoborowe przepisy prawno-liturgiczne dotyczące wyposażenia wnętrza kościoła, w: Sztuka w liturgii,

red. W. Świerzawski, [Misterium Christi, t. 7], Zawichost – Kraków – Sandomierz 2013, s. 379. 83

Por. SOSNOWSKI.

84 Por. D. SESBOÜÉ, Ołtarz, w: Słownik teologii biblijnej, red. X. Leon-Dufour, Poznań – Warszawa 1982, s. 633; por. H. LANGKAMMER, Ołtarz, w: Słownik biblijny, Katowice 1982, s. 114; por. H. NADROWSKI, Ołtarz – jego charakter koncentrujący i funkcjonalny, RBL 25 (1972), s. 316-329; por. S. LECH, Przestrzeń celebracji liturgicznej, RBL 42 (1989), s. 187-198; por. DYL, Posoborowe przepisy

drugiej strony ołtarza (por. OWMR 308)⁸⁵. Ks. Kotlimowski zauważa, że na początku XXI w. prawie we wszystkich kościołach diecezji grodzieńskiej, księża zaczęli używać parafinowych świec (przywożonych z Polski), tylko w niektórych kościołach czy kaplicach zachował się wcześniejszy zwyczaj umieszczania świec woskowych (np. pobernardyński kościół w Grodnie). Dopuszczalne jest także elektroniczne oświetlenie, lecz znajdujące się poza ołtarzem⁸⁶.

Ks. Sosnowski przypomina, że odpowiedzialni za budowę nowych kościołów winni umieścić tylko jeden stały ołtarz, który ma być namaszczony przez biskupa olejem krzyżma. Natomiast w starych kościołach nie zabrania się sprawowania Mszy św. przy bocznych ołtarzach (por. IOe 93; OWMR 303). Jeśli zaś chodzi o ołtarze polowe znajdujące się poza kościołem lub kaplicą, np. przy krzyżach, na cmentarzu itp., należy się o nie zatroszczyć, aby były solidnie umocowane i zabezpieczone przed deszczem, kurzem i wiatrem, oraz estetycznie udekorowane. Ks. Sosnowski przypomina, że na celebrację przy odpowiednim stole ołtarzowym poza kościołem lub kaplicą (polowy ołtarz) trzeba otrzymać pisemne pozwolenie od biskupa diecezjalnego (wyjątkiem jest Msza św. na cmentarzu i w domu chorego)⁸⁷.

We wnętrzach sakralnych, w harmonii z kompozycją i stylem ołtarza oraz prezbiterium, ważną funkcję spełniają również dekoracje kwiatowe. Będąc wytworem rąk człowieka, są równocześnie uzewnętrznieniem jego modlitwy, pomagają przeżyć spotkanie z Bogiem w przestrzeni sakralnej⁸⁸. S. Ludwika Surowikina podaje, że wierni Grodzieńszczyzny od wielu pokoleń, zwłaszcza w święto Wniebowzięcia NMP (15 sierpnia), w kościołach i kaplicach dokonują poświęcenia kwiatów i ziół, a w czasie nabożeństw majowych i czerwcowych przyozdabiają kwiatami budynki sakralne, przydrożne kapliczki, figurki i krzyże. Kwiaty służą także do ozdoby feretronów i sztandarów. Ponadto dziewczynki sypią płatki kwiatów przed Najświętszym Sakramentem itd. Jeśli chodzi o ozdabianie budynków sakralnych i ich wnętrza, to w okresie Adwentu (za czasów archidiecezji wileńskiej i obecnie w diecezji grodzieńskiej) wierni dekorują te miejsca z pewnym umiarem, odpowiadającym charakterowi tego czasu

85 Por. B. NADOLSKI, Ołtarz, LL, s. 1097; por. M.E. ROSIER-SIEDLECKA, Estetyka dekoracji wnętrza

kościoła, w: Sztuka w liturgii, red. W. Świerzawski, [Misterium Christi, t. 7], Zawichost – Kraków –

Sandomierz 2013, s. 180-181; por. DYL, Posoborowe przepisy prawno-liturgiczne, s. 379. 86

Por. KOTLIMOWSKI I. 87 Por. SOSNOWSKI.

88 Kwiaty, przez wieki w symbolice chrześcijańskiej odgrywały i nadal pełnią istotną rolę. Rośliny, od momentu ich stworzenia, posiadają nie tylko charakter konsumpcyjny czy estetyczny, ale i symboliczny, bo przeniknęły niemal do każdej sfery kultury chrześcijańskiej. Por. B. NADOLSKI, Kwiaty w liturgii, LL, s. 707-708; por. D. FORSTNER, Świat symboliki chrześcijańskiej, Warszawa 2001, s. 184-193.

(wyjątkiem pozostała III niedziela Adwentu). Nie czynią tego w okresie Wielkiego Postu, z wyjątkiem jego IV niedzieli (por. OWMR 305). Siostra przypomina, że kwiaty mają być umieszczone nie na mensie ołtarza (co niestety zauważa się w niektórych kościołach czy kaplicach), ale raczej obok niego. Przy ustawianiu bukietów w tych miejscach należy pamiętać o zapewnieniu wiernym swobodnego przystępowania do Komunii św. (dotyczy to szczególnie kościołów i kaplic z małym prezbiterium). Należy pamiętać, że dekoracje kwiatowe mają pomagać, a nie przeszkadzać wiernym w doświadczaniu sacrum podczas modlitwy. Wypada w tym miejscu wspomnieć również o kilku kwestiach praktycznych. Jednym z podstawowych „grzechów” florystów jest umieszczanie w kościele plastikowych bukietów, co nie tylko jest nieestetyczne, ale pozostaje w sprzeczności z ideą składania daru, jakim są kwiaty, oraz związanymi z tym uczuciami. Natomiast naturalne kwiaty swym niepowtarzalnym pięknem przynoszą wierzącym radość i zachęcają do uwielbienia Boga w jego dziełach, a systematyczne ich zmienianie pokazuje troskę parafian o swoją świątynię. S. Surowikina zwraca też uwagę, że przy dekorowaniu

świątyni należy myśleć o sacrum i nie ulegać wszechobecnej tandecie witryn sklepowych

(por. IOe 94)⁸⁹. To wszystko winno pomagać w uczestnictwie w liturgii słowa, prowadzącej do liturgii eucharystycznej⁹⁰. Siostra dodaje również, że w uboższych latach minionego stulecia sakralne budynki upiększano prostymi kwiatami, zazwyczaj z ogrodu, co zauważa się i dziś zarówno w wiejskich, jak i miejskich parafiach. Natomiast w parafiach bogatszych, bogatsze są i kwiaty przywożone z hurtowni⁹¹.

Liturgia eucharystyczna rozpoczyna się obrzędem przygotowania darów (chleba, wina i wody)⁹². Od reformy liturgii po Vaticanum II dary te mogą przynosić zgromadzeni wierni, nie tylko posługujący przy ołtarzu, co miało miejsce w liturgii przedsoborowej (por. OWMR 73)⁹³. Ks. Kotlimowski zauważa, że w diecezji grodzieńskiej podczas celebracji Eucharystii dary najczęściej przynoszone są na ołtarz z kredencji przez

89

Por. SUROWIKINA.

90 Por. M. PASTOUREAU, Średniowieczna gra symboli, Warszawa 2006, s. 91-108; por. W. KOPALIŃSKI, Słownik symboli, Warszawa 2001, s. 44-45, 298-300; por. J. SMOSARSKI, Oblicza

świąt, Warszawa 2005 s. 101-156; por. B. OGRODOWSKA, Polskie obrzędy i zwyczaje doroczne,

Warszawa 2006 s. 10-81; por. A. DYL, Posoborowe przepisy prawno-liturgiczne, s. 85. 91 Por. SUROWIKINA.

92 Por. B. NADOLSKI, Liturgika. Eucharystia, s. 233; por. A.L. SZAFRAŃSKI, Teologia liturgii

eucharystycznej, Lublin 1978, s. 151-152.

93

Obrzęd przygotowania darów ofiarnych sięga czasów Starego Testamentu, gdzie prawo Mojżeszowe zobowiązywało każdego Izraelitę do składania Bogu pierwociny płodów ziemi lub ofiarowania dziecka płci męskiej. Natomiast w pierwszych latach chrześcijaństwa znana była praktyka dziesięciny (dziesiąta część swojego zarobku). Por. J. GRZEŚKOWIAK, Przygotowanie darów, w: Mszał księgą życia

chrześcijańskiego, red. B. Nadolski, Poznań 1986, s. 355, 363-369; por. W. ŚWIERZAWSKI, Eucharystia Chrystusa i Kościoła, s. 54-60.

ministrantów, a nawet w Mszach codziennych przez samego celebransa, natomiast wierni przynoszą dary ze stolika ustawionego przy wejściu do kościoła w czasie wielkich uroczystości parafialnych lub we Mszy w małych grupach, gdzie wierni (dzieci, młodzież, wychowawcy oraz dorośli) poza chlebem, winem i wodą, przynoszą inne dary materialne (np. dla biednych). Procesji tej towarzyszy komentarz lub śpiew (por. OWMR 73-74; DK 5). W darach ofiarnych dzieci zazwyczaj przynoszą swoje modlitewniki, książki szkolne, skrypty, zeszyty itp., natomiast dorośli: owoce i narzędzia pracy. Zdaniem ks. Kotlimowskiego jest to symboliczny gest, który pogłębia zrozumienie sensu i celu zgromadzenia eucharystycznego, jak również budowanie wspólnoty i wzajemnej miłości (por. Oz 6, 6; 1 J 4, 20)⁹⁴. Z punktu widzenia teologii darów ofiarnych w Eucharystii wyżej wspomniane dary symboliczne mają jednak wątpliwą wymowę. Prawdziwymi darami, odpowiadającymi naturze Eucharystii, są chleb i wino, będące znakiem duchowych ofiar wiernych, oraz ofiary na tacę lub inne ofiary materialne na potrzeby wspólnoty parafialnej lub potrzebujących spoza parafii, będące realnym, a nie tylko symbolicznym darem.

Ks. Trubowicz wspomina o zachętach Synodu Wileńskiego i Synodu Diecezji Mińsko-Mohylewskiej, Pińskiej i Witebskiej oraz kurii grodzieńskiej, aby kapłani wychowywali swych parafian do składania ofiar pieniężnych na tacę jako znaku daru z siebie w Eucharystii. Zebraną ofiarę umieszcza się zazwyczaj przed ołtarzem głównym lub bocznym, lub też zanosi się do zakrystii. W czasach Związku Sowieckiego tacę zbierał kościelny lub upoważniona osoba. Zbiórki można było przeprowadzać wewnątrz kościołów i na zewnątrz, jeśli było ogrodzenie. Nie było wymogu uzyskania od władz zgody na zbiórki „na tacę” w czasie Mszy oraz na zbiórki do skarbonek. Obecnie w diecezji grodzieńskiej taca jest zbierana głównie podczas niedzielnych Mszy i uroczystości, a w niektórych parafiach także podczas Mszy pogrzebowych lub w Wielką Sobotę przy okazji poświęcenia pokarmów⁹⁵.

W czasie liturgii eucharystycznej istnieje także możliwość okadzenia darów, ołtarza, krzyża, obrazów, paschału i wiernych (por. Ap 8, 3-4; OWMR 75)⁹⁶. Jak zauważa ks. Obuchowski, obecnie w diecezji grodzieńskiej ma to miejsce jedynie w większych parafiach na Mszy niedzielnej oraz podczas uroczystości parafialnych, jeżeli są do tego przygotowani ministranci. W terenie diecezji grodzieńskiej przed jej powstaniem obrzęd

94 Por. KOTLIMOWSKI I. 95 Por. TRUBOWICZ I. 96

J. GRZEŚKOWIAK, Przygotowanie darów, s. 369; por. M. KUNZLER, Liturgia Kościoła, s. 357-358; T. SINKA, Ceremonie Mszy świętej, s. 41; A. ROGUET, Msza święta dzisiaj, s. 102.

ten wykonywali tylko starsi mężczyźni, nie zaś młodsi ministranci, bo władze komunistyczne zabraniały dzieciom chodzić do kościoła i służyć w nich. Okadzenie nie jest jednak konieczne i w tym czasie lud razem z organistą może wykonywać przygotowany śpiew (por. OWMR 74). W trudnych sowieckich latach, gdy nie można było kupić kadzidła, proboszcz lub zakrystian zazwyczaj przygotowywali je sami z drewna, kory, owoców, nasion, żywicy, liści, korzeni i kwiatów. Obecnie kadzidło można kupić w sklepiku z dewocjonaliami przy kurii grodzieńskiej lub w Polsce⁹⁷. Należy przy tym pamiętać, że przygotowanie ofiary to nie tylko materia, ale też sam człowiek, który musi być do niej duchowo przygotowany⁹⁸.

Po przygotowaniu darów całe zgromadzenie liturgiczne jednoczy się wokół centralnej i kulminacyjnej części akcji liturgicznej, którą jest modlitwa eucharystyczna, czyli modlitwa dziękczynienia i uświęcenia (por. OWMR 78; KKK 1352)⁹⁹. Pierwszą część tej modlitwy stanowi prefacja (por. Hbr 1, 1-3; KL 50-51; OWMR 364)¹⁰⁰. Ks. Kotlimowski zauważa, że wszystkich prefacji w mszale białoruskim jest 86, a w polskim 97. Dzielą się one na własne – wyznaczone na konkretny dzień lub obchód liturgiczny; okresowe – przeznaczone na niedziele i dni powszednie poszczególnych okresów roku kościelnego, i pozostałe – odpowiednie na inne obchody liturgiczne. Troszcząc się o dobro duchowe wiernych, celebrans może korzystać z tak wielkiego bogactwa prefacji, dobierając je stosownie do dnia okresu roku liturgicznego czy sytuacji modlącego się ludu¹⁰¹. Ks. Kotlimowski dodaje, że na omawianym terenie w niedziele śpiewane są najczęściej prefacje w języku polskim, a nie białoruskim, gdyż większość księży nie potrafi czytać nut i śpiewać zgodnie z nimi w języku białoruskim. Melodia prefacji w języku polskim jest bardziej utrwalona i wykonywana z pamięci. W dni zwykłe prefacje są raczej recytowane¹⁰².

W niedzielę i dni powszednie na Grodzieńszczyźnie celebransi zazwyczaj używają II modlitwy eucharystycznej, a o wiele rzadziej III modlitwy eucharystycznej.

97 Por. OBUCHOWSKI.

98 Por. J. GRZEŚKOWIAK, Przygotowanie darów, s. 369. 99

S. CZERWIK, Modlitwa Eucharystyczna, w: Msza święta, red. W. Świerzawski, [Misterium Christi, t. 3], Zawichost – Kraków – Sandomierz 2012, s. 307; por. W. ŚWIERZAWSKI, Eucharystia Chrystusa i

Kościoła, s. 61-63; por. W. DANIELSKI, Struktura celebracji Mszy św. i uczestnictwo wiernych, w: Mszał księgą życia chrześcijańskiego, Katowice 1998, s. 428-429.

100

Prefacja (łac. praefatio) oznacza – mówić przed rozpoczęciem innej czynności i wobec zgromadzonych. Por. B. MATCZAK, Cipriano Vagaggini OSB i reforma liturgiczna, Kraków 2013, s. 175-254; por. B. NADOLSKI Liturgika. Eucharystia, s. 250-262; por. S. CZERWIK, Prefacje o misteriach Chrystusa w

Mszale rzymskim Pawła VI. Geneza i teologia, Warszawa 1984, s. 354.

101

Por. KOTLIMOWSKI I; por. РБМ, Прэфацыі, c. 538-623. 102 Por. KOTLIMOWSKI I.

Natomiast I modlitwa eucharystyczna (kanon rzymski) jest najczęściej wybierana w Wielki Czwartek, Wigilię Paschalną, w samym dniu Wielkanocy lub w inne uroczystości. Modlitwy eucharystyczne są niemal wyłącznie recytowane, a wyjątek stanowią uroczyste Msze w Wyższym Seminarium Duchownym w Grodnie, podczas których są śpiewane¹⁰³. Księża winni też wypowiadać słowa modlitwy eucharystycznej głośno i jasno, niczego w niej nie dodając ani nie zmieniając według własnej inwencji. Tej modlitwie nie towarzyszy muzyka ani śpiew, z wyjątkiem aklamacji po przeistoczeniu. Należy zachować tradycję dzwonienia sygnaturką, dzwonkami lub gongiem podczas podniesienia¹⁰⁴.