Kontynuacja odnowy liturgicznej

Dokonując reformy liturgii, Sobór Watykański II realizuje swój podstawowy cel – przyczynianie się do coraz większego rozwoju życia chrześcijańskiego wśród wiernych przez lepsze dostosowanie do potrzeb naszych czasów, podlegających zmianom instytucji, popieranie tego, co może ułatwić zjednoczenie wszystkich chrześcijan, a także wzywanie wszystkich ludzi na łono Kościoła (por. KL 1)²⁹.

W encyklice papieża Jana Pawła II Slavorum apostoli o ewangelizacji św. Cyryla i Metodego (2 VI 1985) padło stwierdzenie, że „szczególnym zadaniem [...] Soboru Watykańskiego II było ożywienie samoświadomości Kościoła i poprzez jego wewnętrzną odnowę danie mu nowego, misjonarskiego impulsu do głoszenia odwiecznego orędzia zbawienia, pokoju oraz wzajemnej zgody wśród ludów i narodów, ponad wszelkie granice, jakie wciąż jeszcze dzielą naszą planetę – która, z woli Boga Stwórcy i Odkupiciela, ma być wspólną ojczyzną całej ludzkości”. W naszych czasach gromadzące się nad nią zagrożenia nie powinny prowadzić do zapomnienia proroczej intuicji papieża Jana XXIII, który zwołał sobór z tą myślą i przekonaniem, że będzie on zdolny przygotować i zapoczątkować okres wiosny i odrodzenia w życiu Kościoła³⁰.

Według listu apostolskiego Tertio millennio adveniente (10 XI 1994) posoborowa wizja Kościoła nawiązuje do samych źródeł Ewangelii, w której odkrywamy niejako trzy wymiary życia Eklezji: wspólnotowość (por. KK 1-3, 7-15), służebność (por. KK 28-29) i otwartość (por. KK 14-16). Owa wspólnotowość polega na zerwaniu z klerykalnym rozumieniem Kościoła. Kościół bowiem nie jest tylko zespołem duchownych, ale wspólnotą Ludu Bożego (por. KK 9) i domem, gdzie mieszka Boża rodzina (por. KK 6,

28

Por. KOTLIMOWSKI II.

29 Por. JAN PAWEŁ II, List apostolski „Vicesimus Quintus Annus”. W dwudziestą piątą rocznicę

ogłoszenia Konstytucji Soborowej o Świętej Liturgii (4 XII 1988), nr 1; por. M. MARCZEWSKI, O potrzebie permanentnej odnowy liturgii, s. 51.

30

JAN PAWEŁ II, Encyklika „Slavorum apostoli” (2 VI 1985), nr 16; MARCZEWSKI, O potrzebie

51). Do realizacji „nowej wiosny chrześcijaństwa” przyczynili się tacy papieże, jak: Jan Paweł II (1978-2005), Jan XXIII (1958-1963), Paweł VI (1963-1978), Jan Paweł I (26 VIII 1978-28 IX 1978) i Pius XII (1944-1958)³¹. Realizowanie tego dzieła w życiu chrześcijańskim zależy od czynnika ludzkiego, jego pokory, skruszonego serca, postawy czujnego wsłuchiwania się i rozpoznawania znaków czasu, co otwiera na działanie Ducha

Świętego (por. KDK 4). Kardynał Joseph Ratzinger jako prefekt Kongregacji Nauki

Wiary podkreślał, że „akceptując dokument o liturgii świętej, ojcowie soborowi chcieli uczynić bardziej przejrzystymi zewnętrzne przejawy wiary, tj. oni się nie starali uczynić tego w opozycji do dotychczasowej praktyki Kościoła, ale rozwijali i pogłębiali naukę poprzednich soborów, a szczególnie trydenckiego i watykańskiego I”³². Biorąc za podstawę soborową przebudowę struktur rzymskich urzędów, reformę i odnowienie liturgii dzieli się na trzy okresy: 1964-1969, 1969-1975, 1975-1985. W pierwszym okresie działała specjalna Rada do wykonywania postanowień Konstytucji o liturgii

świętej Sacrosanctum Concilium33

. Powstający dokument o liturgii miał mieć jasno określoną linię (pastoralny charakter), lecz pierwsze odnowione teksty liturgiczne pojawiły się dopiero w 1969 roku³⁴. Istotną rolę w recepcji odnowy liturgicznej odegrała katecheza liturgiczna, pogłębiana w duszpasterstwie i życiu rodzinnym³⁵.

Głównym celem reformy liturgicznej realizowanej przez SMMPW (synod trzech diecezji: Mińsko-Mohylewskiej, Pińskiej i Witebskiej w 2000 r.) było doktrynalne, pastoralne i duchowe odnowienie życia po czasach postsowieckich w Kościele katolickim na Białorusi. W wyjściu z kryzysu sowiecko-komunistycznego pomogło czynne,

świadome, aktywne i owocne uczestnictwo wierzących w liturgii. Towarzyszył mu wielki

teologiczny głód zrozumienia liturgii. Kościół, wobec szybkich zmiany w mentalności społecznej, był zmuszony do gruntownej odnowy wewnętrznej, a szczególnie swego

31 JAN PAWEŁ II, List apostolski „Tertio millennio adveniente” (10 XI 1994), nr 18. 32

J. RATZINGER, Teologia liturgii. Sakramentalne podstawy życia chrześcijańskiego, [Opera Omnia, t. 11], tłum. W. Szymona, Lublin 2012, s. 579.

33 Por. S. CICHY, Odnowa Soboru Watykańskiego II. Rzeczy dokonane – idee przewodnie i perspektywy, RBL 39 (1986), s. 6-8; por. J. STEFAŃSKI, Rola Consilium w posoborowej reformie liturgicznej, STV 23 (1985), nr 2, s. 295-309.

34 B. MATCZAK, Cipriano Vagaggini OSB i reforma liturgiczna, s. 24, por. Z. WIT, Zmiany w księgach

liturgicznych, CTh 56 (1986), nr 6, s. 70.

35 Por. S. KOPEREK, Odnowa liturgii w męskich wspólnotach zakonnych, RBL 38 (1985), s. 349-351; por. B. NADOLSKI, Odnowa liturgii a rodzina, AK 78 (1972), s. 474-476; por. S. LECH, Odnowa liturgii w

przepowiadania, aby być zrozumiałym dla współczesnego człowieka (por. KL 7; VQ 21). Temu wszystkiemu posłużyła odnowa liturgii Mszy Świętej³⁶.

Ks. Tadeusz Krisztopik w wywiadzie udzielonym autorowi pracy zauważa, że praktyka reformy liturgicznej w Kościele na Białorusi poprzez przygotowanie i wprowadzenie odnowionych ksiąg liturgicznych odbywała się pod kierunkiem KKББ. Spoczywał na niej poważny obowiązek przygotowania przekładów ksiąg liturgicznych dostosowanych do zwyczajów diecezji białoruskich (grodzieńskiej, mińsko-mohylewskiej, witebskiej i pińskiej), które zostały zatwierdzone ad interim (por. VQ 20). Nie zabraniano jednak korzystania z polskich ksiąg liturgicznych dostosowanych do zwyczajów diecezji polskich (por. VQ 17)³⁷. Z powodu sytuacji polityczno-społecznej rozwój reformy liturgicznej w Kościele na Białorusi dokonywał się stopniowo i z pewnymi etapami,. Szczególnie pozytywna była możliwość korzystania ze studyjnych przekładów Pisma św. w języku białoruskim, rosyjskim i polskim, a z czasem wprowadzenia języków białoruskiego i polskiego do liturgii oraz popularyzacji liturgicznych posług wiernych świeckich. Wraz z rozpadem komunizmu wierni zaczęli brać udział we Mszy św. w dni powszednie i świąteczne oraz częściej przyjmować Komunię Świętą. Niemniej jednak okres II wojny światowej oraz komunizmu trwale odcisnęły się na białoruskim społeczeństwie, powodując wśród wielu wyjałowienie albo też zanik życia chrześcijańskiego i wszelkiego rodzaju praktyk religijnych. Wysiłek odnowy wymaga zatem zabiegania o obudzenie świadomości wiernych oraz rozwój życia sakramentalnego (por. KL 14)³⁸.

W okresie przygotowań do Vaticanum II toczono żywe dyskusje na temat języka w liturgii³⁹. Za zachowaniem łaciny jako języka liturgii przemawiały różne argumenty. Z jednej strony łacina jest językiem tradycyjnym, jednoczącym różne narodowości, z drugiej – wszystkie one mają swój własny język kultyczny. Obawiano się, że wprowadzenie języków narodowych naraziłoby czystość doktryny katolickiej. Natomiast zwolennicy obecności języków narodowych w liturgii wyraźnie zaznaczali, że powyższe zastrzeżenia nie mają żadnych argumentów teologicznych. Zachęcano, aby język liturgii

36 Por. SMMPW nr 588; por. List Episkopatu Polski do duchowieństwa w związku z wejściem w życie

Konstytucji soborowej o liturgii świętej (1964), WAW 54 (1964), s. 174.

37

W Kościele na Białorusi są 4 diecezje. Trzy z nich powstały 13 kwietnia 1991 roku. Są to archidiecezja mińsko-mohylewska, diecezja pińska i diecezja grodzieńska. 13 października 1999 r. powstała diecezja witebska. Na tych terenach lud wierny modli się w dwóch językach: polskim i białoruskim. Tylko w diecezji grodzieńskiej ponad połowa wiernych modli się po polsku. Por. KRISZTOPIK I.

38

TAMŻE.

dostosować do współczesnych realiów, tzn. „pójść z duchem czasu”⁴⁰. Z każdym pokoleniem świat się rozwija i zmienia, a zadaniem Kościoła jest towarzyszyć temu rozwojowi i ukierunkowywać go. Warto także pamiętać o potrzebach wiernych i nie zapominać, że liturgia ma służyć również rozwojowi mentalnemu i emocjonalnemu. Ma ona ogromny wpływ na moralne wychowanie człowieka, czemu sprzyja język ojczysty. Konstytucja Sacrosanctum Concilium wskazuje, że z jednej strony w obrządkach łacińskich zachowano możliwość używania języka łacińskiego, a językom narodowym dano więcej miejsca w czytaniach, pouczeniach oraz w niektórych modlitwach i

śpiewach, co może być bardzo pożyteczne dla wiernych (por. KL 36). Zakres i stopień

wprowadzenia języka narodowego w liturgii świętej Sobór powierzył konferencjom episkopatów. Wszystkie ich postanowienia wymagały zatwierdzenia przez Stolicę Apostolską. Pomocą w wyjaśnieniu soborowego postanowienia tejże konstytucji służyła zwłaszcza instrukcja Inter oecumenici (26 IX 1964). Podkreślając ważność języka narodowego w liturgii, pozwoliła ona na posługiwanie się językiem ojczystym w aklamacjach, pozdrowieniach i dialogach, jak również w antyfonach introitu i komunii, w

śpiewach między czytaniami oraz śpiewach części stałych (Kyrie, Gloria, Credo, Sanctus,

Benedictus i Agnus Dei). Wreszcie w języku ojczystym można było odmawiać Modlitwę Pańską z poprzedzającą ją zachętą oraz następujący po niej emboliom. Jeżeli śpiewa się

w języku ojczystym, to należy czynić to według melodii zatwierdzonych przez konferencję biskupów (por. KL 54). Instrukcja ta pozwoliła też na używanie języka narodowego w modlitwie eucharystycznej⁴¹.

Pierwszy etap w rozwoju życia liturgicznego ma odbywać się w diecezji, a później w parafii. Diecezja, jako wspólnota życia liturgicznego, wymaga od Kościoła powszechnego odpowiednich adaptacji, które zależą od biskupa (por. KK 22; DB 4)⁴², gdyż on jest arcykapłanem swojej owczarni, szafarzem tajemnic Bożych, kierownikiem, krzewicielem i stróżem całego życia liturgicznego w powierzonym sobie Kościele lokalnym (por. DB 15). Jako pasterz swojej owczarni bierze on także odpowiedzialność za życie sakramentalne swoich wiernych (por. KPK 387). Dlatego wszyscy powinni wysoko cenić życie liturgiczne diecezji skupione wokół biskupa (por. KL 41; KPK 381 §1). Bp Staniewski w udzielonym wywiadzie informuje, że od pierwszych dni powstania diecezji grodzieńskiej (13 IV 1991) rozwój liturgii w diecezji dokonuje się poprzez

40 Por. J. KOPEĆ, Reforma Liturgii Soboru Watykańskiego II, s. 21-33. 41 Por. SMMPW nr. 931-934.

42

Por. J. MIAZEK, Odnowa liturgii jako problem organizacji życia religijnego i duszpasterstwa w diecezji, RBL 38 (1985), s. 317-318.

czynną współpracą duchownych, zakonników i ludzi świeckich, z należytym szacunkiem i posłuszeństwem, w duchu wiary i miłości. Pomocą dla głębszego wzrostu pobożności i umocnienia więzi między biskupem a jego wiernymi, służą różnego rodzaju spotkania, np. wizytacja kanoniczna, dni skupienia itp. (por. KPK 396). Dzięki odwiedzinom biskup, jako główny liturg, pokazuje jednolitą praktykę liturgiczną, która winna być stosowana w całej diecezji⁴³.

Reforma liturgiczna, mimo trudnych komunistycznych czasów, była stopniowo realizowana – zaznacza ks. Wincenty Lisowski. Władza komunistyczna czuwała nad działalnością duszpasterską skoncentrowaną wokół parafii, z ukrycia obserwowała udzielanie sakramentów i przebieg różnych praktyk religijnych. Z pomocą osób związanych z grupami parafialnymi prowadziła tajny nadzór i dokumentację fotograficzną gorliwych i zaangażowanych wiernych. Podsłuchiwała głoszone kazania, by sprawdzać, czy ksiądz nie mówi o władzy państwowej, szpiegowała duchownych, przewodniczących komitetów kościelnych. Ponadto kontrolowała nauczanie katechezy przy parafii i zgromadzenia starszych pań, które organizowały kółka różańcowe. Tajni współpracownicy byli wynagradzani finansowo, w zamian otrzymywali dobrze płatną pracę, pomoc w awansie zawodowym, w uzyskaniu lepszych mieszkań, talonów na samochód czy motor i uzyskiwali inną pomoc od władzy. Namawianym do współpracy duchownym obiecywano wygodne życie, pomoc w zdobyciu stanowiska, lepszej parafii itp. Do dziś państwowa władza potrafi przesłuchiwać rozmowy telefoniczne i sprawdzać prywatne listy⁴⁴.

Ważnym miejscem rozwoju życia liturgicznego, o którym przypominali ojcowie soborowi, jest parafia⁴⁵. Ona stanowi znak Bożej obecności w świecie (por. DM 15), a także jest wspólnotą wiary, kultu i miłości, w której z pomocą Ducha Świętego dokonuje

43 Por. STANIEWSKI.

44 Do czasu powstania diecezji grodzieńskiej (1991) wizytacji kanonicznej dokonał tylko abp Romuald Jałbrzykowski († 1955), metropolita wileński. Do 1939 r. dokonał on trzykrotnej wizytacji wszystkich parafii archidiecezji. W 1927 r. przeprowadził koronację obrazu Matki Bożej Ostrobramskiej, w 1931 r. synod archidiecezjalny, a osiem lat później synod prowincjalny. Zorganizował on także kongresy eucharystyczny i maryjny. Ponadto dbał o podniesienie poziomu wykształcenia duchowieństwa, wspierał rozwój organizacji społecznych i stowarzyszeń katolickich. Założył także drukarnię archidiecezjalną. Zajął się rekonstrukcją obiektów utraconych przez Kościół w czasie zaborów. Od czasu powołania diecezji grodzieńskiej bp Aleksander Kaszkiewicz dokonał dwukrotnej wizytacji wszystkich parafii diecezji. Od 2009 r. rozpoczął on trzecią wizytację, od 2014 r. już z biskupem pomocniczym Józefem Staniewskim. W jej czasie wizytator bada działalność parafii, duszpasterstwa, spraw materialnych, moralności zarządców parafii i wiernych. Por. LISOWSKI I.

45 Por. SMMPW nr 981; por. Cz. KRAKOWIAK, Parafia jako centrum życia liturgicznego, w: Veritatem

facientes, red. J. Nagórny, Lublin 1997, s. 428-429; por. J. KOPEC, Liturgia źródłem i szczytem duchowego życia parafii, LitS 5 (1999), s. 325; por. M. MARCZEWSKI, O potrzebie permanentnej odnowy liturgii, s. 63.

się zjednoczenie człowieka z Chrystusem przez słowo Boże i sakramenty święte (por. KL 42; DE 3; CL 61). Parafia jest wspólnotą wspólnot, bo w niej żyją i rozwijają się rodziny chrześcijańskie, które są kościołami domowymi. Mają one ożywiać świadomość więzi z papieżem, kolegium biskupów, biskupem diecezjalnym i Kościołem powszechnym⁴⁶.

Ks. Kotlimowski w wywiadzie udzielonym w 2015 r. omawia sytuację i zadania Kościoła na Białorusi. Do jego najważniejszych zadań zalicza prowadzenie duszpasterstwa, które będzie przybliżało do Boga, ale także pełniło funkcję wychowawczą. Droga ta ma owocować uświęceniem całej wspólnoty wierzących. Istotne jest rozciągnięcie tej formacji duchowej na wszystkie grupy wiernych. Każda parafia powinna zaś tworzyć i nieustannie rozwijać nowe formy docierania duszpasterzy do parafian. Ks. Kotlimowski dodaje, że „to wszystko ma być wykonane stylem nie administracyjnym, lecz nade wszystko duszpasterskim, promieniującym ewangeliczną miłością i troską o zbawienie członków Kościoła, gdzie własnym pasterzem parafii jest proboszcz”. Zaznacza również, że proboszcz jest odpowiedzialny za życie duchowe swojej wspólnoty. Jego styl pracy i posługi odciska się na postawie wiernych. Spoczywa na nim odpowiedzialność za formację parafian, dlatego powinien poznać ich potrzeby i

życie duchowe47

. Okazją do tego jest wizyta duszpasterska (np. kolęda, spotkanie z rodzicami dzieci pierwszokomunijnych w ich domach). Ks. Krisztopik podkreśla, że pobyt i rozmowa w rodzinach daje okazję do założenia kartotek parafialnych, które zaczęły powstawać w parafiach dopiero w ostatnich latach. Również wszystkie księgi parafialne mają być prowadzone zgodnie z obowiązującym prawem powszechnym, przepisami ККББ lub poleceniami biskupa diecezjalnego, m.in. z uwagi na znaczenie liturgii w życiu parafii. Kuria grodzieńska przypomina duszpasterzom, aby nie zapominali o chorych, duchowo zaniedbanych oraz dotkniętych doświadczeniami, obojętnych i nieszczęśliwych. Wielką pomocą w rozwoju duszpasterstwa parafialnego są misje prowadzone przez misjonarzy Zgromadzenia Najświętszego Odkupiciela (CSsR) i Misjonarzy Oblatów Maryi Niepokalanej (OMI), zarządzone przez kurię grodzieńską⁴⁸.

46

Por. SMMPW nr. 983-986. 47 Por. KOTLIMOWSKI II.

48 Misje kanoniczne są dawną praktyką religijną Kościoła. Są to rekolekcje, które powinno się przeprowadzać co 10 lat w całej parafii celem umocnienia i odnowienia życia wiary. Zwykle trwają one cały tydzień, w trakcie którego odprawiane są Msze św. z kazaniem misyjnym. Misjonarze głoszą wiernym nauki o podstawowych prawdach wiary i moralności, prowadzą nabożeństwa. Głoszą oni nauki dla mężczyzn, kobiet, dzieci i młodzieży, prowadzą różaniec misyjny i nabożeństwo Drogi Krzyżowej. Każdego dnia podczas apelu misyjnego odbywają się specjalne spotkania wszystkich parafian. Misjonarze odwiedzają także chorych w parafii. Misje kończą się przystąpieniem wiernych do spowiedzi i Komunii

Ks. Lisowski wskazuje, że najtrudniejszymi latami dla Kościoła na Białorusi był okres II wojny światowej i czas komunizmu, kiedy lud wierny doświadczał kryzysu duszpasterstwa parafialnego. Przyczyną tego były nie tylko stosunki religijno-polityczne, lecz także brak księży i sióstr zakonnych. Duchownym ograniczano swobodę przemieszczania się, tak, że bez zgody władzy sowieckiej nie mogli wyjechać nawet do sąsiedniej parafii. Zabraniano im odprawiać nabożeństwa poza swoją parafią, a także spowiadać wiernych. Działania władz doprowadziły także do skasowania bractw kościelnych, zmniejszenia liczby procesji dookoła kościołów, do usuwania krzyży z miejsc publicznych itp. W tych trudnych i krwawych latach władza sowiecka zamknęła i przejęła wiele kościołów, filii i kaplic, przekazując je do zagospodarowania Kościołowi prawosławnemu. Wiernych ze skasowanych parafii często siłą zmuszano do przejścia na prawosławie. Powodowało to zaniedbania w prowadzeniu kancelarii parafialnej. W parafiach nie było żadnej kartoteki parafialnej, natomiast w księgach parafialnych zapisywano kandydatów do sakramentów tylko wybiórczo, np. wielu ludzi prosiło, aby ich nie wpisywać, żeby nie stracili pracy. Nie zważając na nienawiść władzy sowieckiej do katolików, wierni potajemnie uczestniczyli w katechezach w kościele albo na plebanii, w przygotowaniu dzieci do I Komunii Świętej. W takich bezdusznych warunkach żył prawie cały Kościół na Białorusi, z wyjątkiem zachodniej części diecezji grodzieńskiej. Dziś część ta charakteryzuje się głębszą wiarą i prężnym duszpasterstwem, gdyż wcześniej wchodziła w skład archidiecezji wileńskiej i diecezji łomżyńskiej⁴⁹.