Obrzędy wstępne

Do obrzędów wstępnych należą: wejście (któremu towarzyszy śpiew), ucałowanie ołtarza i pozdrowienie wiernych, akt pokuty „Panie, zmiłuj się nad nami”, hymn „Chwała na wysokości”, kolekta. Obrzęd ten ma połączyć zebranych wiernych we wspólnotę, przygotować ich do odpowiedniego słuchania Słowa Bożego i godnego sprawowania

30

Por. TAMŻE; Лекцыёнаж студыйны. (З дазволу касцёльнай улады нр 120/02), т. 1-13, Мінск 30 XI 2002.

31 Por. LISOWSKI II.

32 Por. B. MARGAŃSKI, Celebracja Mszy świętej w świetle odnowionego Mszału Rzymskiego, w: Msza

święta, red. W. Świerzawski, [Misterium Christi, t. 3], Zawichost – Kraków – Sandomierz 2012, s. 284;

Eucharystii (por. EM 7; OWMR 46). To misterium zgromadzenia ukazuje się jako źródło braterskiej miłości na co dzień (por. Ga 1, 10; 2 Tm 4, 2; DK 6)³³.

Msza św. rozpoczyna się procesją, której towarzyszy śpiew³⁴. W wywiadzie udzielonym autorowi niniejszej pracy ks. Antoni Obuchowski zauważa, że obecnie podczas Eucharystii w dni powszednie i w niedziele procesja na wejście jest z reguły dość krótka. Główną przyczyną tego jest fakt, że w większości kościołów na Grodzieńszczyźnie do prezbiterium można wejść bezpośrednio z zakrystii i nie jest konieczne dłuższe wejście procesyjne. W przypadku uroczystości parafialnych praktykuje się tzw. „dłuższe wejście”, kiedy celebrans i służba liturgiczna idą procesyjnie do ołtarza dłuższą drogą, okrężną (wewnątrz lub na zewnątrz kościoła)³⁵. Nieodłącznym elementem takiej procesji jest wspólny śpiew, który umacnia i jednoczy wiernych, wyrażając

świętowanie i radość w oddawaniu czci Panu. Jego dobór ma odpowiadać okresowi

liturgicznemu lub obchodzonemu świętu (por. OWMR 47). W czasie takiej uroczystej procesji, w dialogu ze wszystkimi uczestnikami, chór lub kantor wykonują przygotowany tekst, który został zatwierdzony przez konferencję episkopatu (por. OWMR 48). Do 1980 r. na omawianych terenach przed Mszą św. w niedzielę i święta chór zawsze śpiewał pieśń Upadnij na kolana³⁶.

Obecnie podczas Eucharystii w dni powszednie i w niedziele na Grodzieńszczyźnie, jak zaznacza ks. Obuchowski, wierni zazwyczaj śpiewają pieśni okresowe lub bardzo dobrze znane. Rozpoczyna je organista, jeżeli jest w parafii, lub osoba kierująca śpiewem, tzw. śpiewaczka³⁷.

Podczas Eucharystii zadaniem celebransa jest nieustanne budowanie więzi między Chrystusem a zgromadzonym ludem wiernym. Kapłan przewodniczy tej części Mszy św. z miejsca przewodniczenia. Ciągłym wyzwaniem reformy liturgicznej w diecezji grodzieńskiej jest tworzenie miejsc przewodniczenia w przestrzeni kościelnej. Często bowiem służy za nie ambona, a nawet ołtarz.

33

J. JANICKI, Obrzędy liturgii Mszy świętej, s. 265; R. FALSINI, Gesty i słowa Mszy Świętej, aby lepiej je

rozumieć, tłum. A. Porębski, Kraków 2012, s. 54; B. NADOLSKI, Liturgika. Eucharystia, s. 163; por. A.

ROGUET, Msza święta dzisiaj, Kraków 1972, s. 35-50; por. P. PARSCH, Wtajemniczenie w Ofiarę Mszy

świętej, Kraków 1947, s. 69-104.

34

Por. J. GRZEŚKOWIAK, Liturgia dziś, s. 294-296; por. B. NADOLSKI, Liturgika. Eucharystia, s. 164-166; por. T. SINKA, Ceremonie Mszy świętej, Kraków 1998, s. 23-26; por. P. PARSCH, Wtajemniczenie

w Ofiarę Mszy świętej, s. 76-79; por. J. JANICKI, Obrzędy liturgii Mszy świętej, s. 266.

35 Por. OBUCHOWSKI. 36

Por. TAMŻE. 37 Por. TAMŻE.

Wyrazem budowania przez celebransa więzi pomiędzy Chrystusem a zgromadzonym ludem jest pozdrowienie Chrystusa i zgromadzonych wiernych, którego dokonuje przewodniczący kapłan³⁸. Kościół poleca kapłanom stosowanie różnych formuł pozdrowienia, które podaje mszał (por. OWMR 49-50)³⁹. Po pozdrowieniu zgromadzonych swoim wstępnym słowem celebrans lub osoba usługująca (ewentualnie upoważniona świecka osoba) wprowadza w misterium Mszy św. danego dnia. Wprowadzenia takie mają być bardzo krótkie, w prostym stylu, komunikatywne, osobowe, zrozumiałe dla liturgii dnia, ukazujące jej zasadniczy koloryt i tonację. Komentarze te nie są jednak obowiązkowe (por. OWMR 50)⁴⁰. Ks. Józef Trubowicz zaobserwował, że od 1972 r. podczas uroczystości i świąt patronów wprowadzenia były skupione na ich życiorysie. Intencje sprawowanej Mszy św. celebrans podaje przed lub po wprowadzeniu do Mszy świętej. Po pozdrowieniu i krótkim wprowadzeniu celebrans zachęca zgromadzony lud do krótkiej autorefleksji, po której następuje chwila ciszy i zamyślenia, a następnie wzywa do wyznania win przed Bogiem w akcie pokuty. W jego skład wchodzą: zachęta celebransa, wspólne wyznanie win i prośba o przebaczenie, która nie jest tym samym, co absolucja podczas spowiedzi (por. OWMR 51)⁴¹.

Obecnie w diecezji grodzieńskiej można zaobserwować następującą tendencję: podczas gdy młodzi księża przygotowują wprowadzenia do Mszy na piśmie, starsi kapłani używają gotowych wprowadzeń z nabytych w Polsce książek i pomocy liturgicznych (np. wydawnictwa Hlondianum) lub wypowiadają je spontanicznie. W dniu wspomnienia danego świętego przewodniczący liturgii zazwyczaj czyta jego krótką biografię z mszału. Bardzo często jednak, zwłaszcza w ciągu tygodnia, wprowadzenie do Mszy jest zupełnie pomijane, gdyż księża nie uznają go za ważne. W diecezji grodzieńskiej miejscowy duszpasterz na początku liturgii zazwyczaj wita gości parafii, pielgrzymów, turystów lub księży przebywających gościnnie w danej wspólnocie⁴².

Mszał rzymski z 1970 r. przewiduje cztery formy aktu pokutnego. Pierwszą jest

spowiedź powszechna (Confiteor), drugą – krótki dialog z ludem („Zmiłuj się nad nami

38

Por. J. GRZEŚKOWIAK, Liturgia dziś, s. 296; por. A. DURAK, O Mszy świętej dla ciebie, Warszawa 1990, s. 12-14; por. A. ROGUET, Msza święta dzisiaj, s. 35-38.

39 Por. B. MOKRZYCKI, Droga chrześcijańskiego wtajemniczenia, s. 539; por. JANICKI, Obrzędy liturgii

Mszy świętej, s. 169-170; por. J. GRZEŚKOWIAK, Liturgia dziś, s. 300-304; por. Z. KIERNIKOWSKI, Bliżej liturgii, s. 40.

40 Por. T. SINKA, Ceremonie Mszy świętej, s. 28; por. J. GRZEŚKOWIAK, Liturgia dziś, s. 304-305. 41 Do lat odrodzenia Kościoła na Białorusi, władzą państwowa zabroniła kapłanom nawiedzać inne parafie,

jeśli to uczynili byli karani mandatami. Nie patrząc na takie warunki, księża starali się potajemnie zbierać ludzi na wspólną modlitwę, zazwyczaj na wiejskich parafiach. Por. TRUBOWICZ I.

Panie…”), trzecią – tropowane Kyrie, czwartą zaś formą aktu pokutnego jest pokropienie wodą święconą. Pokropienie to jest także przypomnieniem chrztu jako momentu narodzin każdego chrześcijańskiego życia. Podczas takiego pokropienia należy wykonywać odpowiedni śpiew, np. w okresie wielkanocnym Ps 107, a w pozostałe okresy Ps 51⁴³. Obecnie, jak przypomina ks. Józef Trubowicz, celebrans używa na niedzielną Mszę św. jednej z trzech form modlitwy błogosławieństwa wody. Do dnia dzisiejszego w niektórych parafialnych kościołach i kaplicach (m.in.: Iszczołno, Grodno; zazwyczaj na sumie), zgodnie z tradycją i zwyczajem archidiecezji wileńskiej, kapłani do poświęconej wody wrzucają trochę soli, poprzedzając to błogosławieństwem. Taka forma aktu pokutnego przypomina wiernym, że każdy chrześcijanin może wejść w uczestnictwo ofiary Chrystusa, który nas zbawił przez swoją mękę, śmierć i zmartwychwstanie. Do 1970 r. na omawianym terenie pokropienie wyglądało w następujący sposób: po odśpiewaniu pieśni Padnijmy na twarz, asysta wychodziła z zakrystii, a wszyscy ministranci zostawali przy stopniach ołtarza, oprócz jednego, który wraz księdzem szedł przez kościół, niosąc wodę święconą na pokropienie wiernych. Przed pokropieniem kapłan intonował po łacinie Asperges me, a w czasie Wielkiego Postu Vidi aquam. Po zakończeniu obrzędu pokropienia wiernych, kapłan stawał na środku przed stopniami ołtarza, a ministranci klękali na stopniach na jedne kolano po obu stronach kapłana i zaczynali odmawiać Ps 42⁴⁴. Obecnie w diecezji grodzieńskiej aspersję stosuje się wyłącznie podczas uroczystych mszy niedzielnych oraz w niektóre święta i uroczystości. Zazwyczaj jednak używa się pierwszej formy aktu pokutnego (Confiteor). W śpiewie

Kyrie wierni, oddając cześć Panu, błagają Go, aby okazał im swoje miłosierdzie. Z

zasady śpiew Kyrie wykonują wszyscy w formie dialogowej, gdzie pierwszym głosem jest kantor lub schola, jeżeli jest w parafii. Kantor każde wezwanie powtarza się zwykle dwa razy. Natomiast schola w zależności od melodii, śpiewa raz lub dwa razy, w języku polskim lub łacińskim. Druga forma aktu pokuty („Zmiłuj się nad nami, Panie…”) i trzecia (tropowane Kyrie) są rzadziej używane⁴⁵.

Jednym z elementów obrzędów wstępnych jest hymn Chwała na wysokości Bogu (Gloria in excelsis Deo), należący do licznych hymnów pierwotnego Kościoła na Wschodzie, ułożony na wzór śpiewów biblijnych, szczególnie psalmów. Początkowo ten

43 Por. B. NADOLSKI, Liturgika. Eucharystia, s. 172-173; por. T. SINKA, Ceremonie Mszy świętej, s. 28; por. MRP, Obrzęd poświęcenia wody i pokropienia wiernych, s. (2-5); por. РМБ, Парадак асвячэння

вады і акраплення вернікаў, Мінск 2004, s. 1553-1557.

44

Por. TRUBOWICZ I. 45 Por. WYSZYŃSKI.

uroczysty hymn był włączony do Mszy papieskiej (w niedzielę i święta męczenników), z czasem biskupi, a od XII w. i kapłani intonowali Gloria. Po latach soborowej odnowy liturgicznej, kiedy zezwolono na stosowanie hymnu w tłumaczeniu na język narodowy,

śpiew ten niejako na nowo został powierzony całemu zgromadzeniu liturgicznemu (por.

KL 54)⁴⁶. Ks. Tadeusz Wyszyński zwraca uwagę, że Gloria od dawnych czasów wykonuje się w czasie Mszy niedzielnych, w uroczystości i święta. Przed reformą liturgiczną wykonywano go w mszach wotywnych o NMP oraz w pierwsze czwartek, piątki i soboty miesiąca. Gloria, jeżeli w parafii są osoby, które mogą ten hymn zaśpiewać, wykonuje się na melodię tradycyjną w danej wspólnocie, a śpiew rozpoczyna nieraz sam kapłan lub (w zależności od okoliczności) kantor bądź schola. Jeżeli brak

śpiewaków, to hymn recytują wszyscy uczestnicy. Jednak w czasie Wielkiego Postu (z

wyjątkiem uroczystości) oraz w Adwencie czy też w trakcie Mszy żałobnej, tego hymnu nie śpiewa się i się go nie recytuje (por. OWMR 53). Zabrania się także zastępowania tego hymnu innym tekstem lub śpiewem, np. kolędą w okresie Bożego Narodzenia (por. OWMR 53)⁴⁷. Zasada ta jest przestrzegana w diecezji grodzieńskiej.

Kolekta stanowi zakończenie obrzędów wstępnych, mając zazwyczaj formę prośby o wprowadzenie wiernych w celebrowane Misterium, w tajemnicę Najświętszej Ofiary⁴⁸. Ks. Trubowicz spostrzega, że istota tej modlitwy pozostała niezmienna do dnia dzisiejszego. Po wezwaniu przewodniczącego wszyscy uczestnicy Mszy św., razem z kapłanem, zachowują chwilę milczenia, która nie powinna być zbyt długa, pozwalającą wszystkim na chwilę modlitwy (por. OWMR 54). Praktyka zachowywanie milczenia po słowach: „Módlmy się” zależy od formacji i świadomości celebransa. W diecezji grodzieńskiej celebransi niezbyt często zachowują ten ważny element sztuki celebracji. Po tej chwili ciszy celebrans symbolicznie zbiera wszystkie intencje wiernych, aby następnie zawrzeć je w oficjalnej modlitwie – kolekcie. W zależności od grupy modlitewnej, celebrans recytuje lub śpiewa kolektą z mszału przewidzianą na ten dzień lub ze mszy wotywnej⁴⁹.

46

Por. M. KUNZLER, Liturgia Kościoła, s. 326-327. 47 Por. WYSZYŃSKI.

48 Kolekta (oratio) jest pierwszą modlitwą kapłana, jako przewodniczącego, w czasie której kieruje modlitwę do Boga Ojca w imieniu zebranego ludu. Jest zebraniem cichych modlitw wiernych. Por. W.

ŚWIERZAWSKI, Eucharystia Chrystusa i Kościoła, Kraków 1982, s. 34; A. ROGUET, Msza święta

dzisiaj, s. 44; por. T. PUSZCZ, Na spotkanie Pana…, s. 52-55; por. M. ZACHARA, Msza Święta: Liturgiczne ABC, s. 101-103.

49 Milczenie po wezwaniu, tworzy wewnętrzny klimat pozwalający człowiekowi odnaleźć siebie przed Panem Bogiem i zbliżyć się do Niego. Jezus przemawia do zgromadzonych przez słowo, śpiew oraz w chwilach milczącego skupienia. Podczas ciszy, człowiek powinien zastanowić się nad swoim życiem, by