Struktura Mszy Świętej i nowe księgi mszalne po Soborze Watykańskim II

Wśród przedmiotów potrzebnych do sprawowania Mszy św. szczególną rolę odgrywają księgi liturgiczne. Ze względu na to, że zawierają one teksty modlitw Kościoła, a lekcjonarz i ewangeliarz – słowo Boże, winny być otaczane należnym szacunkiem (por. OWMR 349). Księgi liturgiczne ukazują jedność Kościoła oraz zgodność modlitwy Kościoła z jego wiarą (lex orandi – lex credendi), dlatego wymagają one aprobaty Stolicy Apostolskiej (por. KL 36 § 3; OWMR 397)⁵. Różnią się one od książek służących pobożności, zawierających z kolei modlitwy i nabożeństwa indywidualne (np. modlitewniki, śpiewniki itp.)⁶.

Liturgia Mszy Świętej nie zamyka się tylko i wyłącznie w samych słowach i gestach konsekracji. Składa się ona z dwóch części: z liturgii słowa, którą poprzedzają obrzędy wstępne, i liturgii eucharystycznej, którą kończą obrzędy zakończenia. Jednak te dwie części są ściśle połączone ze sobą, bo stanowią jeden akt kultu (por. KL 56; OWMR 28)⁷. Przy czym obie te części posiadają wymiar sakramentalny, w sensie budowania rzeczywistości sakramentu Eucharystii.

1.1. Struktura Mszy Świętej po Soborze Watykańskim II

Struktura Mszy św. po Soborze Watykańskim II obejmuje: obrzędy wstępne, liturgię słowa, liturgię eucharystyczną oraz obrzędy zakończenia (por. OWRM 28-31). Oczywiście najważniejszymi częściami są liturgia słowa i liturgia Eucharystii. Obie te części mają wymiar sakramentalny i uobecniają całość Misterium Chrystusa. Misterium Kościoła ujawnia się najpełniej w Eucharystii, zwłaszcza wtedy, gdy przewodniczy jej biskup, a udział w niej biorą prezbiterzy, diakoni i lud (por. OWMR 22)⁸.

W diecezji grodzieńskiej, jak zaznacza w swym wywiadzie ks. Wincenty Lisowski, przyjęcie odnowionych obrzędów Mszy św. po Soborze Watykańskim II

5 Por. JAN PAWEŁ II, List Apostolski Vicesimus Quintus annnus (4 XII 1988), nr 16; por. T. SINKA, Zarys

liturgiki, Kraków 2006, s. 45.

6

Por. B. NADOLSKI, Księgi liturgiczne, LL, Poznań 2006, s. 700-702.

7 Por. M. ZACHARA, Msza święta: Liturgiczne ABC, Warszawa 2018, s. 95-160; por. T. PUSZCZ, Na

spotkanie Pana… Co o liturgii Mszy Świętej należy wiedzieć, Poznań 2016, s. 23-247.

8 Z. WIT, Struktura celebracji liturgii mszalnej, CzST 15/16 (1987/1988), s. 153; W. DANIELSKI,

Struktura celebracji Mszy świętej i uczestnictwa w niej wiernych, w: Eucharystia. Misterium – Ofiara – Kult, red. J.J. Kopeć, Lublin 1997, s. 79.

dokonywało się stopniowo, podobnie jak stopniowo zmienia się język stosowany w celebracji. Po okresie używania w liturgii języka łacińskiego rolę wiodącą przejął język polski. Do roku 2000 język polski funkcjonował we wszystkich tekstach liturgicznych, formułach sakramentalnych, pieśniach i modlitwach, a także w czasie procesji i pielgrzymek. Język ten odegrał dominującą rolę bezpośrednio po rozpadzie komunizmu. Po roku 2000 zaczęły powoli wchodzić do liturgii robocze teksty białoruskie, a były to zwłaszcza części stałe Mszy (akt pokutny, „Panie zmiłuj się”, „Chwała na wysokości Bogu”, „Wierzę w Boga”, „Święty” i „Baranku Boży”). Język śpiewów liturgicznych, wprowadzenia w liturgię, modlitwy wiernych zawsze zależy od tego, który język jest bardziej zrozumiały w danym zgromadzeniu. ККББ zaleca, aby duszpasterze starali się krótkim komentarzem w języku zrozumiałym dla wiernych wprowadzić w treść Mszy św. danego dnia, a także przez komentarze do czytań, modlitwę powszechną, homilię i odpowiedni dobór pieśni umożliwić wiernym głębsze uczestnictwo w sprawowanym Misterium (por. KL 50). O ile wybór pieśni i jej języka w dużej mierze zależy od wiernych, o tyle w przypadku Mszy św., innych sakramentów, a także nabożeństw odprawianych w kościele, decyzja o zastosowaniu odpowiedniego języka i formy euchologijnej spoczywa na duszpasterzach danej parafii⁹.

1.2. Mszał rzymski i Lekcjonarz mszalny

Mszał rzymski (łac. Missale Romanum) jest najważniejszą księgą, na podstawie której sprawuje się Mszę św. w Kościele katolickim obrządku rzymskiego¹⁰. Księga ta zawiera zarówno opis poszczególnych obrzędów Mszy św., jak też i poszczególne teksty modlitw mszalnych na cały rok liturgiczny¹¹. Przy dokonanej odnowie Missale Romanum Pawła VI (1970)¹² zostały zmodyfikowane przede wszystkim trzy części: obrzędy Mszy, modlitwa eucharystyczna i lekcjonarz mszalny. Odnowione zostały także i inne elementy: Msze poszczególnych okresów liturgicznych, Msze własne o świętych, Msze wspólne o

9 Por. LISOWSKI II. 10

Por. Z. KIERNIKOWSKI, Bliżej liturgii, Lednica – Wrocław 2015, s. 26.

11 MRP, Msze roku liturgicznego, s. 1-282; Obrzędy Mszy świętej, s. 2*-398*; Msze własne o świętych, s. 2ʼ-262ʼ; Msze wspólne, s. 2ˮ-61ˮ; Msze obrzędowe, s. 64ˮ-110ˮ; Msze i modlitwy w różnych potrzebach, s. 112ˮ-179ˮ; Msze wotywne, s. 182ˮ-202ˮ; Msze za zmarłych, s. 204ˮ-242ˮ; Msze dla niektórych

Kościołów, s. 244ˮ-250ˮ; Dodatek, s. (2)-(25); РБМ, Уласные Імшы пра святых, c. 973-1190; Агульныя Імшы, c. 1191-12982; Абрадавыя Імшы, c. 1283-1386; Імшы і малітвы ў розных патрэбах альбо розныя, c. 1387-1474; Ватыўныя Імшы, c. 1475-1504; Імшы за памерлых, c. 1505-1552; Дадатак, c. 1553-1629.

12

Missale Romanum ex decreto Sacrosancti Oecumeni Concilii Vaticani II instauratum auctoritate Pauli PP. VI promulgatum, Editio typica, Typis Polyglottis Vaticanis 1970.

świętych, Msze obrzędowe i Msze wotywne. Dużo uwagi poświęcono modlitwom,

starając się przywrócić niektóre dawne teksty ze starożytnych kodeksów (por. KL 38-40)¹³.

Wprowadzanie reformy liturgicznej przez przyjęcie Mszału posoborowego na terenie Białorusi, zwłaszcza zaś w diecezji grodzieńskiej, opisuje ks. Tadeusz Krysztopik¹⁴. Odbywało się ono pewnymi etapami. Najpierw w miejsce wcześniejszego

Mszału Jana XXIII w języku łacińskim, zaczęto się posługiwać wydaniem studyjnym

mszału w języku polskim, następnie polskim wydaniem z 1986 r., a od 2003 r. mszałem w języku białoruskim. Wraz z odnowionymi obrzędami Mszy św. po Soborze Watykańskim II, zdaniem ks. Krysztopika, w Kościele na Białorusi ma też miejsce stopniowe wprowadzanie języka białoruskiego do liturgii¹⁵. Ks. Władysław Czarniawski był pierwszym tłumaczem Biblii i tekstów liturgicznych na język białoruski w XX wieku. Po powrocie z łagrów w 1953 r. duszpasterzował w parafii Wiszniewo (koło Wołożyna), położonej na pograniczu obecnej archidiecezji mińsko-mohylewskiej i diecezji grodzieńskiej. W 1960 r. ks. Czerniawski rozpoczął tłumaczenie Pisma św. z łaciny na współczesny język białoruski na podstawie oficjalnego tekstu Wulgaty. Jego dzieło z czasem stało się podstawą dla tłumaczeń dokonywanych obecnie. Wielkie znaczenie dla białoruskiej tożsamości narodowej i kultury odegrała wcześniej Biblia Franciszka Skaryny (ur. w Płocku w 1486 r.), która została wydrukowana w Pradze w latach 1517-1519. Wcześniej istniały już przekłady Biblii na język białoruski, ale ten jest pierwszym dokonanym przez katolickiego teologa. W roku 1998 ks. Czerniawski przekazał roboczy tekst tłumaczenia Biblii grupie młodych aktywistów katolickich, których duszpasterzem był ks. Robert Krzywicki MIC. Później dokonali oni pierwszego składu komputerowego i wydali w małym nakładzie i prostej formie poligraficznej (wydruk komputerowy) niektóre księgi, a następnie cały Nowy Testament. W roku 2003 został wydany w Mińsku, głównie na podstawie ks. Czarniawskiego, Nowy Testament, a po 10 latach pracy redakcyjnej także cała Biblia. Choć w wersji ciągle nieoficjalnej, ukazała się ona 5 lat przed jubileuszem 500-lecia Biblii Franciszka Skaryny. Niemałą zasługę w uratowaniu oryginalnego rękopisu przekładu Biblii autorstwa ks. Czarniawskiego miał ks. Władysław Zawalniuk z mińskiego Kościoła Świętych Szymona i Heleny (tzw. Czerwony Kościół), który opiekował się ks. Czerniawskim w końcowym okresie jego choroby. Mówiono, że

13 Por. Z. KIERNIKOWSKI, Bliżej liturgii, s. 27. 14

KRISZTOPIK I 15 Por. TAMŻE.

ks. Czerniawski otrzymał osobiste błogosławieństwo od Ojca Świętego Pawła VI na dokonywane dzieło tłumaczenia¹⁶. Pomimo wielu zasług ks. Czarniawskiego, ten przekład Biblii nie posiada statusu oficjalnego tłumaczenia na język białoruski.

Ks. Czerniawski był pierwszym tłumaczem tekstów liturgicznych Soboru Watykańskiego II na język białoruski. Najpierw dokonywał on tłumaczeń z języka łacińskiego, a potem z polskiego. Pierwszy roboczy tekst do celebrowania Eucharystii w języku białoruskim pojawił się dzięki staraniom ks. Czerniawskiego, przetłumaczony z mszału polskiego¹⁷.

Mszał rzymski, będąc podstawową księgą liturgiczną do sprawowania Najświętszej Eucharystii, został przetłumaczony na język białoruski przez Mińsko-Mohylewską Metropolitalną Komisję Tłumaczeń Tekstów Liturgicznych i Literatury Religijnej (5 VII 1992)¹⁸. Prace trwały do 3 marca 2003 roku. Wtedy to Konferencja Episkopatu Białorusi (ККББ) przedstawiła Mszał rzymski dostosowany do zwyczajów dla diecezji na Białorusi w języku białoruskim¹⁹. Dnia 6 sierpnia tego samego roku księga ta została uznana i zatwierdzona postanowieniem (protokół 1107/03/L) Kongregacji Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów. Mszał został ostatecznie wydrukowany 27 września 2003 roku. Od tego momentu jest on obowiązujący dla celebracji Mszy św. w języku białoruskim we wszystkich diecezjach na Białorusi i poza jej granicami. Odegrało to znaczącą rolę w rozwoju Kościoła na Białorusi, zwłaszcza w zakresie wprowadzania języka narodowego²⁰.

Istnienie nowo przetłumaczonego mszału w języku białoruskim nie spowodowało jednak zupełnej eliminacji mszału w języku polskim w diecezji grodzieńskiej. Jak zaznacza ks. Lisowski, w wielu miejscach na terenie diecezji grodzieńskiej jest używany nadal mszał polski. Przyczyną takiego stanu jest to, że szczególnie w parafiach wiejskich

16 Por. TAMŻE. 17 Por. TAMŻE. 18

Podstawą było: Missale Romanum. Ex Decreto Sacrosancti Oecumenici Concilii Vaticani II Instauratum

Aucoritate Paulii PP. VI Promulgatum Joannis Pauli PP. II Cura Recognitum. Editio Typica Tertia. Città

del Vaticano: Typis Vaticanis 2002.

19 Рымскі Імшал для дыяцэзый на Беларусі, Мінск 2004. 20

Dyrektor Pracowni introligatorskiej „Librarium” Dominika Świątkowska i dyrektor Wydawnictwa Archidiecezji Mińsko-Mohylewskiej „Pro Christo” 21 sierpnia 2004 r. przedstawili kard. Kazimierzowi

Świątkowi († 21 VII 2011) egzemplarz nowego wydania Mszału rzymskiego dla diecezji na Białorusi

jako pierwsze wydanie trzeciej redakcji mszału rzymskiego przetłumaczone na język narodowy. A 27 września tegoż roku egzemplarz ten został wręczony przez kardynała Świątka Ojcu Świętemu Janowi Pawłowi II podczas audiencji w Castel Gandolfo. Por. KRISZTOPIK I.

wierni są przyzwyczajeni do modlitwy niemal wyłącznie w języku polskim. Język ten jest też preferowany w tych parafiach miejskich, które graniczą z Litwą lub z Polską²¹.

Drugą ważną księgą w celebracji Mszy św. jest lekcjonarz mszalny, będący realizacją postulatu soborowego: „Aby tym obficiej zastawić wiernym stół słowa Bożego, należy szerzej otworzyć skarbiec biblijny, tak by w określonej liczbie lat odczytać ludowi ważniejsze części Pisma świętego” (KL 51). W nim zostały dobrane czytania do odpowiedniego okresu liturgicznego. Podzielono je także na odpowiednie cykle roczne. Głównym celem tego urozmaicenia przekazywanych treści, zarówno dla słuchających, jak i je czytających, jest lepsze przyswojenie i wejście w dynamikę tekstu biblijnego²². Paweł VI zatwierdził nowy Lekcjonarz mszalny 24 czerwca 1969 r., Poszczególne tomy łacińskiego Lekcjonarza mszalnego wydano: t. I: De tempore ab Adventu ad Pentecostem w 1970 roku²³, t. II: Tempus per annum post Pentecostem w 1971 roku²⁴ oraz t. III: Pro

missis de sanctis ritualibus, ad diversa, votivis et defunctorum w 1972 roku²⁵. Pierwsze wydanie polskiego Lekcjonarza mszalnego (7 tomów) zostało wydrukowane w Pallottinum w latach 1972-1978 (dodruk w 1991 r.)²⁶.

Po ukazaniu się Nowej Wulgaty (I wyd. 1979, II wyd. 1986) opracowano drugie wydanie Ordo Lectionum Missae27

, które wyszło drukiem w 1981 r. i zawiera poprawiony

porządek czytań. Drugie wydanie Lekcjonarza mszalnego w języku polskim (t. I-V) miało miejsce w 2015 r., a pozostałe tomy czekają na ostateczne opracowanie i wydanie.

Diecezja grodzieńska od początku swego powstania korzysta z lekcjonarzy w języku polskim²⁸. Czytania mszalne w tym języku rzadko wykonywane są z lekcjonarzy wydanych w latach 1972-1978, dużo częściej z lekcjonarza z roku 1991. Natomiast ostatnie wydanie z 2015 r. jeszcze nie jest używane²⁹.

21

Do Vaticanum II używanie łaciny w liturgii świętej dla większości wiernych stanowiło barierę komunikacyjną, podobnie jak w wielojęzycznych wspólnotach katolickich na Białorusi używane w liturgii teksty w języku polskim były nieraz tekstami niezrozumiałymi. Jednakże na Białorusi od lat mocno zakorzeniona jest polszczyzna i ma rangę języka sakralnego. Wśród mieszkańców Białorusi uważa się, że „Polak” znaczy „katolik”, a „Ruski” – „prawosławny”, choć nie wszyscy Polacy są katolikami. Por. LISOWSKI II.

22 Por. J. JANICKI, Obrzędy liturgii Mszy świętej, w: Msza święta, red. W. Świerzawski, [Misterium

Christi, t. 3], Zawichost – Kraków – Sandomierz 2012, s. 284; por. B. MOKRZYCKI, Droga chrześcijańskiego wtajemniczenia, Warszawa 1983, s. 541.

23 Lectionarium, t. I: De tempore ab Adventu ad Pentecostem, Typis Polyglottis Vaticanis, 1970. 24 Lectionarium, t. II: Tempus per annum post Pentecostem, Typis Polyglottis Vaticanis, 1971.

25 Lectionarium, t. III, Pro missis de sanctis ritualibus, ad diversa, votivis et defunctorum, Typis Polyglottis Vaticanis, 1972.

26 Por. R. PIETKIEWICZ, Przekład Biblii Tysiąclecia i jego zastosowanie w Lekcjonarzu mszalnym, w:

Słowo Boże w liturgii. Obecność - celebracja - aktualizacja, red. S. Araszczuk, Wrocław: 2009, s. 152.

27 Ordo Lectionum Missae, editio typica altera, Libreria Editrice Vaticana 1981. 28

Por. KRISZTOPIK I. 29 Por. TAMŻE.

W 2003 r. ККББ wydała rozporządzenie, aby w liturgii słowa używać języka białoruskiego, korzystając z lekcjonarza tymczasowego, w którym użyto tłumaczenia dokonanego przez ks. Czerniawskiego. Układ czytań mszalnych tymczasowego lekcjonarza (13 zeszytów) uwzględnia układ lekcjonarza według lat A, B i C oraz rok I i II, a także uroczystości i święta³⁰. Jednak na dzień dzisiejszy reforma studyjnego lekcjonarza białoruskiego nie została do końca przeprowadzona. Na Grodzieńszczyźnie język liturgii jest ciągle poważnym wyzwaniem. W wielu parafiach diecezji grodzieńskiej Msza św. jest w całości sprawowana w języku polskim, zwłaszcza ma to miejsce w parafiach wiejskich, gdzie język polski jest głębiej zakorzeniony. Jednakże w niektórych parafiach Grodzieńszczyzny podczas Mszy św. sprawowanych po polsku, liturgia słowa jest w języku białoruskim, gdyż polski, chociaż uznawany za język modlitwy, jest jednak słabo rozumiany przez wiernych. Wykonywanie czytań po białorusku jest spowodowane troską duszpasterzy o lepsze i głębsze rozumienie słowa Bożego przez wiernych³¹.