Restauracja kościołów i adaptacja do kultu

W Liście pasterskim KKББ z okazji 15-lecia wznowienia struktury i odrodzenia

Kościoła Katolickiego na Białorusi zwraca się uwagę na fakt, że w tym niezwykle trudnym dla katolików okresie całe życie religijne „zeszło do katakumb”. Chociaż Kościół w swoich strukturach przestał prawie istnieć, to wciąż wzrastał w duszach swoich wiernych, na podobieństwo chrześcijan pierwszych wieków. W miejscowościach, w których kościoły były zamknięte lub zabrane na inne cele, ludzie spotykali się na modlitwie w każdą niedzielę i święta w domach lub przy drzwiach kościoła. Warto przypomnieć, że prześladowania Kościoła na tych terenach miały miejsce przy braku interwencji Zachodu w jego obronie. Nic dziwnego, że z powodu represji władz sowieckich Kościół poniósł ogromne straty¹⁵². Wierni bronili nie tylko kościołów przed zabraniem, ale także walczyli o zwrot już zabranych świątyń. Pierwszą z nich odzyskano w 1952 r. w Brasławiu¹⁵³. W 1981 r. władze oddały wiernym kościół na Kalwarii w Mińsku, który w końcu lat 80. był jedynym czynnym kościołem we wschodniej Białorusi. W zachodniej części kraju zaczęto oddawać kościoły dopiero w 80. latach, w 1985 r. 3 kościoły, w 1986 – 1, w 1987 – 2, a w 1988 – 11. Jednak większość z czynnych dziś kościołów oddano dopiero po 1989 r., chociaż też nie wszystkie. Wiele kościołów wykupili wierni, którzy przeprowadzili później remonty tych budynków. Wcześniej były

150 Por. LISOWSKI I; por. Закон Республікі Беларусь Аб свабодзе веравызнання і рэлігійных

арганізацыях, „Звязда” з 9 студзеня 1993 году; por. Национальный архив Республики Беларусь, фонд 136, опись 1, дело 112, лист 13.

151 Za organizację wyznaniową (religijną) w Republice Białoruś uznaje się dobrowolne zrzeszenie obywateli Republiki Białoruś lub stowarzyszenia religijne w celu zabezpieczenia potrzeb religijnych; a także klasztory i zakony mnisze, zakony żeńskie, bractwa religijne, misje religijne, duchowne instytucje szkolne (zakłady naukowe). Por. Ustawa Republiki Białoruś o swobodzie wyznania i organizacjach

religijnych (3 X 2002), nr 137-3, Artykuł 13; por. И.В. ЖИЛИНСКАЯ, Государственно-конфессиональные отношения в Республике Беларусь, Минск 2008, s. 23.

152 Por. List pasterski Konferencji Biskupów Katolickich na Białorusi z okazji 15-lecia wznowienia struktury

i odrodzenia Kościoła Katolickiego na Białorusi, Mińsk 2004.

one bowiem zamknięte i skazane na dewastację (np. przeznaczone na magazyny zboża, materiałów budowlanych)¹⁵⁴.

Rok 1989 przyniósł Kościołowi na Białorusi radość, wolność i nadzieję, stawiając go wobec nowych i nieoczekiwanych wyzwań. Przeobrażenia społeczne w Europie

Środkowo-Wschodniej doprowadziły do zawalenia się niewolniczego systemu

komunistycznego i otworzyły drogę do wolności narodu i religii. Kościołowi wychodzącemu z katakumb pospieszył na pomoc cały chrześcijański świat. Z Polski przyjechało wielu księży, zakonników i sióstr zakonnych, którzy do dziś pracują ofiarnie wśród wspólnot katolickich na Białorusi. Bardzo ważnym wydarzeniem w najnowszej historii Kościoła na Białorusi stało się mianowanie w 1989 r. pierwszego biskupa, administratora apostolskiego dla Kościoła na Białorusi – ks. T. Kondrusiewicza¹⁵⁵. Doprowadziło to Kościół do zupełnie nowej, otwierającej na przyszłość perspektywy, poprzez zwrot budynków sakralnych (kościołów i kaplic) oraz wzrost liczby parafii. Największy wzrost nastąpił w latach 1988-1995 – 313 parafie, w latach 1996-2002 wyniósł tylko 62 parafie, zaś w 2016 roku, według danych Archiwum Diecezji Grodzieńskiej, przybyło 180 parafii¹⁵⁶.

W latach 1989-1992 odzyskano większość istniejących kościołów i zarejestrowano wiele parafii. Wierni organizowali zbiórki pieniędzy na materiały

154

Jednym z przykładów wysiłków podejmowanych w celu odzyskania kościoła, mogą być Żłobinie. Podczas komunizmu w budynku kościelnym władze urządziły muzeum. Wielokrotne prośby wiernych o zwrot świątyni w celu przywrócenia jego funkcji sakralnych były ignorowane przez władze miejskie, które odpowiadały, że wcześniej w ogóle nie było tam kościoła. W Niedzielę Palmową i na Wielkanoc 1992 r. zorganizowano Mszę św. przed budynkiem muzeum. Ta sytuacja sprawiła, że osiągnięto porozumienie, na mocy którego wiernym obiecano inny budynek na cele wyznaniowe zamiast budynku byłego kościoła. Wydzierżawiono budynek pełniący rolę kaplicy. Kościół w Rakowie, zbudowany w XVII w., po konfiskacie władz sowieckich został zwrócony wiernym w 1993 roku. Por. J. JANUSZKIEWICZ, Świątynia nad Świsłoczą, Mińsk 2004; por. W. BLIN, Ewangelizacja na Białorusi w

perspektywie trzeciego tysiąclecia chrześcijaństwa. Referat wygłoszony na Uniwersytecie Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie 13 stycznia 2000 roku.

155 W czasopiśmie „Białoruska Dumka” metropolita mińsko-mohylewski arcybiskup Tadeusz Kondrusiewicz podsumowuje, że na 2007 r. Kościołowi katolickiemu państwo zwróciło około 90% sakralnych budynków, tzn. około 300 obiektów, głównie kościelnych, lecz jest to wciąż za mało, bo wiele z nich jest w jurysdykcji organizacji świeckich. Dzieje się tak, mimo że według Konstytucji Republiki Białoruskiej (15 III 1994) religia powinna mieć wolność, swobodę kultu oraz równość wobec prawa. Konstytucja Republiki Białoruś (24 XI 1994) „O wolności sumienia i organizacji religijnych”, zapewnia o wolności religii (art. 4), swobodzie kultu (art. 31) oraz równoprawnej relacji religii wobec prawa (art. 16), która wyraźnie jest zaznaczona od 31 X 2002 r. Por. Т. КАНДРУСЕВІЧ, Каталіцкая царква ў

кантэксце рэлігійнай сітуаціі ў Беларусі, „Беларуская думка” 2009, nr 5, s. 28-31; por. ЖИЛИНСКАЯ, Государственно-конфессиональные отношения в Республике Беларусь, s. 23; por.

„СБ – Беларусь сегодня” з 5 кастрычніка 2010 году, s. 8.

156 W 2002 r. zarejestrowano tylko 2 parafie rzymskokatolickie. Kolejny 2003 r., w związku z decyzją władz państwowych o obowiązku przerejestrowania istniejących dotychczas parafii, przyniósł utrudnienia w powstawaniu nowych parafii katolickich. Por. IDG, s. 32; por. P. SIOŁKOWSKI, Małżeństwo i rodzina

budowlane lub przekazywano materiały potrzebne do remontów świątyń, np. na cmentarzu w Dokszycach wycięto ponad 70 sosen, które przeznaczono na rusztowania potrzebne przy malowaniu kościoła¹⁵⁷. Wiele katolickich kościołów i kaplic zostało przekazanych cerkwi prawosławnej, a odzyskane kościoły były najczęściej bardzo zniszczone, nieraz kompletnie zrujnowane. Tylko te, które zamieniono na szkoły sportowe, archiwa itp., były na ogół utrzymane we względnie dobrym stanie, lecz tylko na zewnątrz. Po ich odzyskaniu wierni burzyli dobudowane piętra, ściany działowe itd. Nie były to szeroko zakrojone remonty, lecz kosmetyczne (z powodu braku materiałów i

środków finansowych). W większości przypadków nie zgłaszano tego do kurii.

Malowano zazwyczaj wapnem. Remont i budowa kościołów były, i w dużej mierze pozostają nadal, problemem numer jeden lokalnego Kościoła¹⁵⁸.

Należy też zauważyć, że wielu białoruskim urzędnikom Kościół katolicki kojarzy się z polonizacją, a działalność Watykanu z ekspansją katolicyzmu na Wschód. Władze nie spieszą się ze zwrotem sakralnych budynków skonfiskowanych za czasów ZSSR (1922-1991), często domagając się za nie sporych sum pieniężnych. Żądania zwrotu budynków kościelnych wywołały różnorodne konflikty między wiernymi a władzą. Aby zwrócić na to uwagę wierni organizowali pikiety. m.in. przy urzędzie miasta oraz w centrum, lub tłumnie gromadzili się przy kościele, gdzie modlili się w obecności przechodniów, zwracając tym samym uwagę na siebie, jak i na władzę, która nie

157 Wiele budynków sakralnych do tej pory nie zostało zwróconych Kościołowi katolickiemu, np. w kościele w Rzeczycy mieści się do dziś bar, podobnie jest w miejscowości Telechany. Analogicznie Fara Witoldowa w Grodnie, gdzie władze miasta urządziły magazyn, a później zburzyły budynek. Podobny los dotknął kościoła Ducha Świętego. „Ojcowie miasta” najpierw zabrali go sobie na własność, a później sprzedali, czyniąc z niego „Hotel Słowacki”. Wiele budowli sakralnych, znajdujących się na terenie Grodna, zostało zniszczonych podczas wojny oraz w okresie komunizmu, np. dawny kościół i klasztor ss. Bernardynek został najpierw zabrany na monaster prawosławny, a obecnie na jego gruzach znajduje się Teatr Dramatu. Podobnie było z kościołem oo. Dominikanów w Grodnie, który został przebudowany na gimnazjum, kościół i klasztor ss. Bazylianek został przekształcony w Muzeum Historii Religii, a kościół brygidzki, zamieniony na szpital psychiatryczny. Por. БЭK, Патліс. Страчанае … Фара Вітольда.

Памяць Гродна, Мінск 1999, s. 702; por. J. JODKOWSKI, Grodno, Wilno 1923, s. 71-75; por. Т. ГАБУСЬ, Мураваныя харалы. Сакральная архітэктура Белорускего бароку, Мінск 2002, с.

190-191; por. M. KAŁAMAJSKA-SAEED, Kościół Brygidek w Grodnie. Sztuka ziemi wschodnich

Rzeczypospolitej XVI-XVIII wiek, Lublin 2000, s. 354.

158 W 1990 r. zwrócono kościół w Bobrujsku, a 13 lipca 1990 r. katedrę w Mohylewie. W tym czasie odzyskiwano też inne kościoły. Nie zawsze było to łatwe, nieraz ludzie prosili długo, organizowali pikiety przed kościołami lub przed ministerstwem. W ten sposób z trudem ks. Władysław Zawalniuk odzyskał kościół św. Szymona i Heleny, a następnie katedrę w Mińsku. W odległej o 60 km od Świetłogorska Rzeczycy w zabranym kościele mieści się bar. Miejscowe władze dotychczas nie oddały kościoła, mimo pozytywnej względem katolików postawy władz centralnych z prezydentem włącznie. Tłumaczą, że nie ma odpowiedniej liczby barów, domagają się, aby w zamian wybudować inny bar lub zapłacić za zwrot kościoła. Obecnej decyzji o zwrocie kościoła nie można więc wyegzekwować ani nawet ustalić terminu przejęcia kościoła. Ludzie kilkakrotnie przychodzili do baru i tam publicznie odmawiali różaniec. Usunięto ich siłą, użyto gazu. Przewodniczącą komitetu aresztowano na 48 godzin. Por. Т. ГАБУСЬ,

wykazywała chęci rozwiązania tego problemu. Taka sytuacja miała miejsce w Oszmianach, Świrze, Grodnie i innych parafiach, gdzie władze nie zdecydowała się, aby przekazać katolikom budynki sakralne, które pod ich zarządem były wykorzystywane w celach dalekich od religijnych¹⁵⁹.

W latach 1987-1998 w diecezji grodzieńskiej zostało odbudowanych i konsekrowanych wiele kościołów. W roku 1987 w Hermaniszkach kościół p.w. Trójcy Przenajświętszej; w roku 1988 kościoły w miejscowościach: Rohotna (p.w. św. Aniołów Stróżów), Sielawicze (p.w. św. Barbary), Szczuczyn (p.w. Najświętszego Serca Pana Jezusa i św. Teresy z Avila), Wasiliszki Stare (p.w. św. Apostołów Piotra i Pawła), Wsielub (p.w. św. Kazimierza); w roku 1989 kościoły w miejscowościach: Dojlidki (p.w. Opieki NMP), Hołynka (p.w. Podwyższenia Krzyża Świętego), Koszubińce (p.w. Niepokalanego Poczęcia NMP), Kwasówka (p.w. Niepokalanego Poczęcia NMP), Międzyrzecze (p.w. Zwiastowanie NMP), Nieciecz (p.w. św. Michała Archanioła), Oszmiana (p.w. św. Michała Archanioła), Piaski (p.w. MB Różańcowej), Pielasa (p.w.

św. Linusa), Rędzinowszczyzna (p.w. Najświętszego Serca Pana Jezusa), Rożanka (p.w. św. Apostołów Piotra i Pawła), Ruda Jaworska (p.w. Józefa Oblubieńca NMP),

Starojelnia (p.w. Trójcy Przenajświętszej), Szydłowice (p.w. Trójcy Przenajświętszej), Zareczanka (Bala Kościelna; p.w. Narodzenia NMP), Zelwa (p.w. Trójcy Przenajświętszej); w roku 1990 kościoły w miejscowościach: Dudy (p.w. Narodzenia NMP), Grandzicze (p.w. Rocha), Graużyszki (p.w. św. Apostołów Piotra i Pawła), Grodno-Pobrygidzki (p.w. Zwiastowania NMP), Gniezno (p.w. św. Michała Archanioła), Kluszczany (p.w. św. Joachima), Krupowo (p.w. Trójcy Przenajświętszej), Łazduny (p.w.

św. Szymona i Judy Tadeusza), Perstuń (p.w. Zwiastowanie NMP), Pierwomajsk (p.w.

Podwyższenia Krzyża Świętego), Słonim (p.w. Niepokalanego Poczęcia NMP), Smorgoń (p.w. św. Michała Archanioła), Wierejki (p.w. Imienia NMP), Worniany (p.w. św. Jerzego), Żukojnie Żeladzkie (p.w. NMP z Góry Karmel); w roku 1991 w miejscowościach: Brzostawica Wielka (p.w. Przemienienia Pańskiego), Kopciówka (p.w. Wniebowzięcie NMP);. w roku 1992 w miejscowościach: Nowogródek (p.w. św. Michała Archanioła), Surwiliszki (p.w. Trójcy Przenajświętszej); w roku 1993 w miejscowościach: Dereczyn (p.w. Wniebowzięcia NMP), Dworzec (p.w. Bożego Ciała), Izabelin (p.w. NMP Nieustającej Pomocy); w roku 1994 w miejscowościach: Brzostawica Mała (p.w. Antoniego z Padwy), Łukonica (p.w. św. Michała Archanioła), Nowojelnia

(p.w. Najświętszego Serca Pana Jezusa); w roku 1995 w miejscowości Worończa p.w.

św. Anny; w roku 1997 w miejscowości Bakszty (p.w. Huberta); w roku 1998 w

miejscowości Wielki Swiranki (p.w. św. Jerzego)¹⁶⁰.