Wychowanie i formacja liturgiczna

Życie każdego prawdziwego chrześcijanina i duchowość Kościoła koncentrują się

wokół liturgii, dzięki której one się rodzą i rozwijają, w niej zawierają i przejawiają. W Konstytucji o liturgii świętej Sobór Watykański II podkreśla, że „liturgia jest szczytem, do którego zmierza działalność Kościoła, a jednocześnie jest źródłem, z którego wypływa cała jego moc” (KL 10)¹¹. W wychowaniu wiernych do zrozumienia misterium liturgii główny i istotny cel stanowi działanie kultyczne i formacja (por. CL 57). Kościół od początku żyje liturgią, aktywnie głosząc Dobrą Nowinę i sprawując sakramenty, które z istoty swej stanowią wypełnienie zapowiedzi proroków oraz urzeczywistnianie tajemnicy Chrystusa pod osłoną znaków sakramentalnych (por. KL 6). Dlatego liturgia, jako wydarzenie zbawcze, jest realizacją w znakach posługi Chrystusa i doświadczeniem Jego obecności przez wspólnotę uczniów Zbawiciela (por. KKK 1066); jest czynnością

9 Por. KASZKIEWICZ. 10

Por. TAMŻE.

Kościoła, który w niej i przez nią urzeczywistnia swoją zbawczą naturę, stanowiąc widzialny znak komunii Boga z człowiekiem (por. KL 11)¹².

Warto w tym miejscu przytoczyć słowa bp. Kaszkiewicza, doskonale podsumowujące rozważania dotyczące roli Kościoła w budowaniu wspólnoty, w której centrum stoi liturgia. Podkreśla on, że Kościół, jako wspólnota spełnia w liturgii posługę Chrystusa, który przychodząc na świat, spełnił wolę Swego Ojca. Liturgia wpisuje się zatem w wypełnianie woli Boga, który posłał swego Syna dla zbawienia świata. Wolę tę powinni pełnić wszyscy członkowie Kościoła, tj. biskupi, prezbiterzy, diakoni oraz wszyscy wierni świeccy, wpisani w rytm sprawowanych świętych czynności zbawczych, w których dokonuje się przepływ życia Bożego (por. KL 29). Jak podkreśla bp Kaszkiewicz, pomimo czasów ateistycznego komunizmu w diecezji grodzieńskiej – podobnie jak i na całej Białorusi – liturgia odzwierciadlała stan duchowy Kościoła, kształtowany przez tchnienie Ducha Świętego (por. DK 6). Znajdował on swoje odzwierciedlenie w treściach formuł kultu, oficjalnych tekstach, znakach i świętych czynnościach. Wszystkie one noszą w sobie duchowe dziedzictwo tradycji, która aktualizowana jest w czasach współczesnych¹³.

Odwołując się do skarbca Tradycji Kościoła, Sobór Watykański II podjął proces reformy liturgii, stawiając na zwiększenie starań o aktywne i czynne uczestnictwo wiernych w liturgii, a przez to w apostolskiej i zbawczej posłudze Kościoła. Sobór zlecił odnowę tekstów kultycznych, aby uwypuklić ich charakter Chrystusowego orędzia, wzywającego do ożywienia wiary i pobudzania chrześcijańskiego ducha. Teksty liturgiczne i święte obrzędy inspirują modlitwę i życie chrześcijańskie, stanowiąc jednocześnie formę obiektywnego uczestnictwa w Paschalnej Tajemnicy Jezusa Chrystusa. Jednak powyższy cel może być osiągnięty tylko i wyłącznie poprzez wydobycie i udostępnienie wiernym całego bogactwa treści liturgii¹⁴.

Dzięki staraniom Vaticanum II dokonano także reformy ksiąg liturgicznych, szerzej udostępniając bogactwo liturgii przez wprowadzenie języka narodowego (por. KL 36). Każdy rytuał ma być wykonany poprawnie i pobożnie, ukazując w samych

12

Por. P. DE CLERCK, Zrozumieć liturgię, s. 18-19. 13 Por. KASZKIEWICZ.

14 Por. J. KOPEĆ, Formacja liturgiczna czyli mistagogia w liturgii i przez liturgię, LitS 2 (1996), nr 3-4, s. 24-25; por. TENŻE, Liturgia szkołą duchowej formacji chrześcijańskiej, LitS 1 (1995), nr 1-2, s. 19, 29; por. P. DE CLERCK, Zrozumieć liturgię, s. 29-30; S. SZCZEPANIEC, Formacja liturgiczna

obrzędach wszechstronną treść i pobudzając wiarę uczniów Chrystusa (por. KL 31)¹⁵. Z tej racji istnieje pilna potrzeba studiowania liturgii, a także praktycznego jej doświadczenia we wspólnocie Kościoła, ukazywania wszystkich jej aspektów: kerygmatycznego, katechetycznego, duchowo-formacyjnego, akcentującego świadectwo

życia, służebnego i duszpasterskiego. Wszystkie te czynniki wypełniają cel budowania

prawdziwej wspólnoty uczniów Chrystusa, czyli kościelnej koinonii¹⁶. To świadome i aktywne włączenie się w codzienny rytm życia chrześcijańskiego i sakramentalnego ma być przekonaniem, że liturgia jest szkołą wiary, modlitwy, moralności i ducha społecznego. Środkiem prowadzącym do poznania i pogłębienia przeżywania celebracji liturgicznych jest pogłębiona lektura Pisma św., doświadczenie misterium Kościoła zawarte w duchowości tradycji liturgicznych na Wschodzie i Zachodzie oraz pismach Ojców Kościoła. Winni to czynić nie tylko katecheci, ministranci, organiści, lektorzy, zakrystianie, zespoły śpiewacze, lecz wszyscy wierni (por. KL 24, 29, 35)¹⁷.

Ks. Roman Kotlimowski w wywiadzie udzielonym autorowi dysertacji, powołując się na Dekret o apostolstwie świeckich Apostolicam actuositatem (18 XI 1965), zwraca uwagę, że Sobór Watykański II z troską i koniecznością kieruje do wszystkich wiernych

świeckich wezwanie, aby współdziałali w zbawczym posłannictwie Kościoła (por. KL

26). Nigdy nie powinno zabraknąć apostolstwa świeckich wypływającego z samego powołania chrześcijańskiego (por. Dz 11, 19-21). Ono wpisane jest w genezę Kościoła szerzącego Królestwo Boże po całej ziemi ku chwale Ojca, aby skierować cały świat do Chrystusa. Wszelka działalność Ciała Mistycznego nazywa się apostolstwem, które Kościół sprawuje przez wszystkich swoich członków i na różne sposoby¹⁸.

Ks. Kotlimowski, przywołując adhortację apostolską o ewangelizacji w świecie współczesnym Evangelii nuntiandi (8 XII 1975) papieża Pawła VI, akcentuje potrzebę kształtowania religijności osób szczególnie związanych z Kościołem, jak np. młodzieży i ministrantów. Ważne jest, aby ich duchowa formacja była oparta na żywym i szczerym uczestnictwie w liturgii. Wszystkie elementy tej formacji, wychowanie, kształtowanie postaw chrześcijańskich, powinny mieć podstawy w liturgii. Ks. Kotlimowski podkreśla,

15 Por. J. KOPEĆ, Reforma Liturgii Soboru Watykańskiego II, s. 21-23; por. P. DE CLERCK, Zrozumieć

liturgię, s. 19-22.

16

KONGREGACJA WYCHOWANIA KATOLICKIEGO, Instrukcja o liturgicznej formacji w

seminariach, Kraków 1987, nr 3; por. J. KOPEĆ, Liturgia szkołą duchowej formacji chrześcijańskiej, s.

20-24.

17 Por. J. KOPEĆ, Reforma Liturgii Soboru Watykańskiego II, s. 28-32, 46. 18

Por. KOTLIMOWSKI II; por. Sobór Watykański II, Dekret o apostolstwie świeckich „Apostolicam

że kapłani sprawujący liturgię w miejscach publicznych mają prawo do korzystania z

prawa wolności zgromadzenia. W każdym pokoleniu, bez względu na trudności w praktykowaniu religii, prawo to jest niezwykłą okazją do podejmowania trudu wychowania kolejnych pokoleń wiernych, którzy zgodnie z duchem odnowy liturgicznej Kościoła będą przyszłymi apostołami tej odnowy w rodzinach i parafiach (por. KL 14)¹⁹.

W formacji liturgicznej ważną rolę odgrywa rodzina. Wychowanie duszpasterzy i rodziców nie tylko poprzedza, ale też warunkuje proces formacyjny samych wykonawców posług i funkcji liturgicznych. Na jego pogłębienie składają się diecezjalne spotkania, kursy i rekolekcje. W sposób szczególny formacja taka dotyczy kół ministranckich istniejących w wielu parafiach diecezji grodzieńskiej. Dzięki sukcesywnemu wprowadzaniu wskazań Soboru Watykańskiego II formacja ta została wpisana w całościowy program obejmujący pozostałe zespoły liturgiczne. Nie prowadziło to do umniejszania roli ministrantów, lecz uwidoczniło ich miejsce i znaczenie w rzeczywistości eklezjalnej oraz związanej z tym odpowiedzialności²⁰.

Z przywoływanego już wywiadu z ks. Kotlimowskim warto także wydobyć, opierające się na soborowych dokumentach spostrzeżenie, że rodzina pełni istotną funkcję w życiu i liturgii Kościoła, wypełniając swoje posłannictwo przez wzajemną miłość swych członków (ojca, matkę i dzieci) i wspólną modlitwę zanoszoną do Boga, jawiąc się jako domowe sanktuarium Kościoła (por. DD 36; DA 11; KK 10). Wypełnieniem chrzcielnego zobowiązania rodziców jest staranie, aby dzieci z chrześcijańskich rodzin od najmłodszych lat uczyły się poznania i czci Boga, a także miłowania bliźniego (por. FC 17; RH 10; DWCH 3) i uczestnictwa w życiu sakramentalnym (por. KK 10; FC 61; HV 29). Dziecko bowiem pierwszy i fundamentalny kontakt z Bogiem nawiązuje poprzez rodziców lub najbliższe otoczenie (por. KKK 1657). Taka rodzinna troska o przekazywanie i rozwój wiary była mocno obecna wśród rodzin chrześcijańskich diecezji grodzieńskiej, podobnie jak i na całej Białorusi²¹.

19

Por. R. KOTLIMOWSKI, Eucharystia a młodzież, Grodno 2005, s. 49-60; por. PAWEŁ VI, Adhortacja

Apostolska o ewangelizacji w świecie współczesnym „Evangelii nutiandi” (8 XII 1975), Wiadomości

Diecezjalne Podlaskie 45 (1976), s. 257-300; por. F. BLACHNICKI, Pedagogia ministrancka, t. 3, Warszawa 2011, s. 75-77; por. S. SZCZEPANIEC, Formacja liturgiczna posługujących w Liturgii, s. 254-257; por. J. KOPEĆ, Reforma Liturgii Soboru Watykańskiego II, s. 32-33.

20 Por. R. KOTLIMOWSKI, Eucharystia a młodzież, s. 60-69; por. A. RUTKOWSKI, Formacja zespołów

służby liturgicznej w życiu Kościoła partykularnego, „Warszawskie Studia Teologiczne” t. 25 (2012), cz.

1, s. 213-223; por. J. NOWAK, Liturgia Kościoła domowego, s. 147; por. KOPEĆ, Reforma Liturgii

Soboru Watykańskiego II, s. 33-34.

W adhortacji apostolskiej Familiarcis conssortio Jan Paweł II zwraca szczególną uwagę na ścisły związek między modlitwą liturgiczną Kościoła a modlitwą poszczególnych wiernych, mówiąc, „że rodzina, jako domowy Kościół, powinna zabiegać o stworzenie dzieciom warunków do naturalnego wprowadzenia w modlitwę liturgiczną, właściwą dla całego Kościoła, zarówno przez przygotowanie do niej, jak i przez objęcie nią życia osobistego, rodzinnego i społecznego” (FC 6l)²².

W zbawieniu ludzkości liturgia pełni także ważną funkcję katechetyczną. Jako pierwsze i niezastąpione źródło ducha chrześcijańskiego nazywana jest „niewyczerpanym

źródłem katechezy” oraz „drogocenną katechezą wprowadzoną w czyn” (RdC 114). Jest

ona żywą formą chrześcijańskiego orędzia, bo katecheza jest otwarta na liturgię, w niej uczestniczy i włącza się w posługę liturgiczną. Katecheza dzięki liturgii, która jest jej duchem, ustawicznie potęguje swoją dynamikę, włączając katechizowanego w proces zbawienia i razem z nim go realizując (por. KL 10)²³. Aby odsłonić tajemnicę Kościoła, w którym „Bóg przemawia do swego ludu”, trzeba się zaangażować w liturgię (por. KL 33)²⁴. W czasie katechezy prowadzący ma nauczać uczniów o liturgii, jej treści i znakach. Lecz bardziej potrzebne jest nie tyle samo rozumowe nauczanie, lecz wychowanie do „pełnego, świadomego i czynnego uczestnictwa w liturgii” (DOK 85)²⁵. Natomiast w katechezie kerygmatycznej, jak mówi papież Franciszek w adhortacji apostolskiej Amoris

laetitia, ważną rolę pełni celebracja. Przybiera ona postać uroczystego głoszenia i

proklamowania słowa Bożego, połączonego z odpowiedzią na usłyszane słowo pieśnią, gestem, a zwłaszcza życiem²⁶. Dodatkową pomocą w przyswojeniu tej rzeczywistości poprzez katechezę i liturgię służą grupy oraz skupiska dzieci i młodzieży, które mają być tworzone w parafiach²⁷. Najdoskonalsze przylgnięcie do Chrystusa, przytaczając słowa

22

KONGREGACJA NAUKI WIARY, List do biskupów Kościoła katolickiego o niektórych aspektach

Kościoła pojętego jako komunia, Watykan 1992, nr 3-5; J. NOWAK, Liturgia Kościoła domowego, s.

148.

23 H. WROŃSKA, Rola liturgii w katechezie, „Roczniki Pastoralno-Katechetyczne” 57 (2010), nr 2, s. 122. 24

Por. M. ZAJĄC, Sakramentalne aktualizowanie istoty Kościoła w decydujących sytuacjach życia

katechizowanych, w: Siedem sakramentów świętych w nauczaniu katechetycznym, red. H. Słotwińska,

Lublin 2007, s. 213-226.

25 Ze swej natury katecheza ma wychowywać uczniów Jezusa Chrystusa do modlitwy, dziękczynienia, czynienia pokuty, ufności, kształtować ducha wspólnoty i pomagać we właściwym zrozumieniu symboliki religijnej. To wszystko jest potrzebne do rozwoju prawdziwego życia liturgicznego. Por. FRANCISZEK, Posynodalna adhortacja apostolska „Amoris laetitia”. O miłości w rodzinie (19 III 2016), nr 87; por. W. TARACHA, Rodzina jako „Kościół domowy” w świetle nauki Papieża Jana Pawła

II, w: Rytuał rodzinny w rodzinie, Warszawa – Poznań 1988, s. 35-52; por. M. MARCZEWSKI, O potrzebie permanentnej odnowy liturgii, RT 50 (2003), nr 8, s. 65.

26 Por. FRANCISZEK, Posynodalna adhortacja apostolska „Amoris laetitia”, nr 287-290; por. M. MAJEWSKI, Tożsamość katechezy integralnej, Kraków 1995, s. 60-63.

27

Por. R. KOTLIMOWSKI, Młodzież a Eucharystia, s. 63-69; por. J. KOPEĆ, Reforma Liturgii Soboru

ks. Kotlimowskiego, następuje tylko i wyłącznie przez sprawowanie Eucharystii, zanurzenie w sakramentach i modlitwę. Bez względu na doświadczane cierpienie i trudności religijne (np. w okresie komunizmu), Kościół jest zobowiązany do wypełnia dzieła Bożego (zbawienie). Szczególne miejsce w sakramentalnym życiu przypada Eucharystii, będącej źródłem i szczytem ewangelizacji. Stoi ona w centrum wszystkich innych sakramentów, które oświetlone są jej blaskiem (por. DK 5)²⁸.