Kierunki radykalnych zmian modelu rachunkowości proponowane przez środowisko analityków finansowych

o

wiele dalej idącą propozycją zmian systemu rachunkowości są koncepcje opracowywane przez środowiska inne niż środowisko księgowych, reprezen-tujące użytkowników sprawozdań finansowych, głównie analityków finan-sowych. Są oni twórcami rewolucyjnych rozwiązań nadających rachunkowości i sprawozdawczości fmansowej charakter modelu prospektywnego. Najbardziej kompleksowym, spójnym modelem jest propozycja zawarta w dokumencie

Accounting for the Future (AFTF), opublikowanym w 1998 L, którego autorem jest H. Nash179. AFTF bazuje na wartości rynkowej i przepływach pieniężnych, uznając, że są to jedyne obiektywne i rzetelne kategorie pomiaru. Zawiera szczegółowe propozycje odnośnie do: potrzeby ujawniania danych o wartości ekonomicznej, wartości majątku niematerialnego, braku wartości goodwillu, ważności i nadrzędności przepływów pieniężnych, potrzeby przyjmowania długoterminowej perspektywy, potrzeby ujawnienia planów i całkowitego zysku (comprehensive income)180. Dokument podkreśla, że analitycy finansowi potrzebują informacji, które pozwolą im na dokonanie projekcji przepływów pieniężnych i określenie wartości przedsiębiorstwa. Nie oczekują oni wprawdzie, aby taka wartość była ustalana w sprawozdawczości finansowej, gdyż, jak twierdzą, wycena przedsiębiorstwa jest zadaniem analityków finansowych, a nie księgowych, niemniej wymagają lepszych danych do jej ustalenia. Podkreślają, że tylko prospektywna rachunkowość

179Dokument ten stanowi udoskonaloną propozycję wcześniejszej wizji modelu rachunkowości opracowanej przez AIMR (Association for Investment Management and Research) - organizację skupiającą analityków finansowych, której zadaniem - oprócz rozwijania środowiskowych standardów - jest oddziaływanie na organizacje stanowiące standardy rachunkowości finansowej. W 1993 r. AIRM wydało raport Financial Report in 1990s and Beyond, w którym przedstawiło poglądy na temat niektórych zmian modelu sprawozdawczości finansowej. AFTF stanowi już całościową propozycję zmian modelu w celu uczynienia z rachunkowości podstawy do podejmowania decyzji ekonomicznych (kopię dokumentu można uzyskać w takich organizacjach, jak AIMR, FASB, SEC, AICPA czy lASB). Zob. też H. N a s h, Prospective Accounting, "The Financial Reporter - Newsletter of the Life Insurance Company", Financial Reporting Section, 1999, nr 38, s. 10.

180 Comprehensive income - zysk całkowity - to szeroka definicja zysku, obejmująca zyski nie tyłko z transakcji operacyjnych, lecz także niezliczone ilości innych zmian w wysokości kapitału własnego (jednak z wyjątkiem transakcji czysto kapitałowych, jak np. wkłady wnoszone przez właścicieli na poczet kapitału czy wypłaty dywidend). Zysk całkowity obejmować może następujące pozycje, które w innych przypadkach zostałyby umieszczone w zestawieniu zmian w kapitale własnym: korekty z tytułu przeszacowań do wartości, korekty z tytułu różnic kursowych, jednorazowe pozycje wyjątkowe, korekty z tytułu zmian minimalnej kwoty zobowiązań emerytalnych, koszty restrukturyzacji, zyski/straty z tytułu instrumentów pochodnych lu b zabezpieczających. Zob. R. P a t t e r s o n, Kompendium terminów z zakresu rachunkowości ifinansów po polsku iangielsku, FRR wP, Warszawa 2002, s. 567.

może dostarczyć analitykom bardziej rzetelnych danych i tym samym ułatwić prawidłowe oszacowanie wartości spółkil81.

Już w 1993 r. AIMR wskazywało trzy czynniki wymuszające zmiany w analizie finansowej: globalizację, komputeryzację oraz zmianę profilu przemysłu. Stowarzyszenie zaproponowało przyjęcie wspólnej, uniwersalnej bazy dla rachunkowości w skali międzynarodowej, a mianowicie wartości rynkowej i wartości przepływów pieniężnych. Uznało, że jest to jedyna możliwa podstawa ustanowienia globalnych standardów rachunkowości.

AIMR stwierdziło również, że "analizy ilościowe zaczynają być możliwe w rozmiarach, o których wcześniej nikt nie marzył", a to oznacza, że rachunkowość może adaptować narzędzia, wykorzystywane dotychczas do oceny przyszłości jedynie przez analityków finansowych 182.

Ważnym argumentem na rzecz zmian modelu rachunkowości było i to, że obecnie obowiązujące rozwiązania są dostosowane przede wszystkim do specyfiki przedsiębiorstw produkcyjnych i handlowych. Gwałtowny rozwój usług powoduje nieadekwatność danych generowanych przez rachunkowość, która nie umie poradzić sobie z wyceną wartości niematerialnych i prawnych. AFTF proponuje kapitalizację wszystkich nakładów na wartości niematerialne i prawne, z wyjątkiem nabytego goodwillu, który według autorów tej koncepcji powinien być uznawany jednorazowo w koszty183.

AFTF podkreśla, że obecnie rachunkowość nie mierzy wartości. Czynią to właśnie analitycy finansowi, eliminując niedostatki rachunkowości. Dodają

181Analitycy finansowi uważają, że tylko ich niezależny osąd i krytyczne spojrzenie pozwalają na ustalenie obiektywnej wartości przedsiębiorstwa, która może być przewodnikiem po współczesnym rynku kapitałowym.

182 Podobne stanowisko zajmuje inna organizacja - Centre for Tomorrow's Company (CTC). Twierdzi ona, że już wkrótce informacje finansowe o spółce będą dostępne w internecie, a raporty fmansowe w tradycyjnej postaci nie będą przydatne. Prezentacja danych w internecie wymaga opracowania głównego dokumentu obejmującego skrót informacji o spółce i będącego przewodnikiem po raportach szczegółowych. Dzięki internetowi inwestor będzie korzystać z modeli finansowych pozwalających mu na opracowanie własnych prognoz. Oznacza to, że w niedalekiej przyszłości inwestorzy przestaną korzystać ze sprawozdań finansowych bazujących na tradycyjnej rachunkowości, a swoje decyzje będą opierać na wyliczeniach przyszłych korzyści. Otwarte pozostaje jedynie pytanie, czy takie informacje można uznać za obiektywne. Por. L. Bury, On Line and on Time, ,,Accountancy International" 1999, vol. 124, nr 1272, s. 38-39.

IIl.3 Inne propozycje zmian rachunkowości w zakresie majątku niematerialnego to "bardzo ostrożne i stopniowe dodawanie nowych pozycji do bilansu" lub rozwiązanie hybrydowe - informacje dodatkowe obejmujące dane finansowe, np. wartość skapitalizowanego ryzyka z tytułu inwestowania w nowe produkty lub dane niefinansowe - np. dane jakościowe dotyczące czynników wpływających na wartość rynkową akcji - dla banków, spółek z branży IT itp. Por. Ch. L e a d b e a t e r, aur Developing Economy, "Accountancy International" 2000, vo!. 125, nr 1282, s. 93. Na temat nowego pomiaru wartości niematerialnych i prawnych dokument do dyskusji opracował również ICAE&W (zob. New Measures for the New Economy, ICAE&W, London 2000).

oni swoistą wartość poprzez przetłumaczenie retrospektywnej rachunkowości na wartość generowaną przez przepływy pieniężne. Tym samym AFTF zwraca uwagę na odrębności między sprawozdawczością i analizą finansową· Rachunkowość jedynie odzwierciedla nadwyżkę aktywów nad zobowiązaniami, natomiast analiza finansowa umożliwia oszacowanie oczekiwanej w przyszłości wartości przedsiębiorstwa.

AFTF traktuje prospektywną rachunkowość w wąskim zakresie, uważając, że projekcje i prezentacje prognoz nie są właściwym komponentem sprawo-zdania finansowego. Nie podlegają one bowiem badaniu, nie dostarczają również informacji o sposobie i metodzie obliczeń.

AFTF stwierdza ponadto, że prospektywna rachunkowość może być wykorzystywana bezpośrednio w podejmowaniu decyzji i w sprawowaniu kontroli przez zarząd, co rozwiązywałoby odwieczny problem podziału rachunkowości na finansową i zarządczą.

AFTF nie akceptuje zasady ostrożności, a za podstawę wyceny przyjmuje przyszłe, oczekiwane wartości, bez względu na ich relację do kosztu histo-rycznego. Wszystkie aktywa są wyceniane w wartości bieżącej oczekiwanych wpływów, czyli faktycznie zgodnie z ich definicją. Następuje zastąpienie kosztu wartością, a aktywa - bez względu na ich postać - są traktowane identycznie - jako generatory wartościl84• Powstaje problem, czy wycena wszystkich aktywów powinna następować w wartościach bieżących. Panuje przekonanie, że podjęcie takiej decyzji należy raczej do analityków, a me do sporządzających sprawozdania finansowe.

Jak podkreślają autorzy AFTF, rachunkowość ukierunkowana na ry-nek jest koncepcją dyskutowaną od dawna. Napotyka ona dwie zasad-nicze przeszkody: po pierwsze, wartość rynkową mają tylko niektóre aktywa, po drugie, nie można jej ustalić dla zobowiązań. W koncepcji AFTF nie jest wymagany aktywny rynek, bo podstawą wyceny są prze-pływy pieniężne.

AFTF zastępuje rachunek wyników sprawozdaniem z wartości dodanej. Wprowadza kilka łatwych do zrozumienia liczb niezbędnych do wyceny wartości przedsiębiorstwa - wartość dodaną, oszacowaną stopą zwaną kosztem kapitału; według autora koncepcji są to miary rzetelne i

porów-184 Wprowadzenie wartości przepływów pieniężnych jako podstawy wyceny aktywów proponowane w AFfF rzeczywiście jest zmianą fundamentalną - bilans staje się modelem szacunkowym, a nie sprawozdaniem za miniony okres. Nie chodzi tu bynajmniej o technikę dyskontowania, ale o uznaniowość zarówno w odniesieniu do wartości przepływów pieniężnych, jak i stopy dyskontowej. Można taką wartość stosować do pozycji pieniężnych, ale nie do

rzeczowego majątku, który w ten sposób przyjmuje charakter quasi-pieniężny. W związku z tym rodzi się pytanie, czy taka zasada "pasuje" do całego systemu rachunkowości. Por. R. P a t e r s o n, Blinding Ourselves With Science, "Accountancy International" 1998, czerwiec,

nywalne. Rachunkowość ma zatem dostarczyć dane liczbowe, na podstawie których analityk finansowy skonstruuje model przepływów pieniężnych.

Przedstawione propozycje nie spotkały się - jak dotychczas - z akceptacją F ASB, IASB i innych organizacji środowiskowych stanowiących standardy rachunkowości.

Dotyczą one bowiem zagadnień, które są dla rachunkowości fundamen-talne i od wieków odróżniają ją od innych systemów pomiaru działalności gospodarczej. Podstawowy problem - związany zarówno z odejściem od kosztu historycznego, jak i z wyceną niematerialnych zasobów - to utrata wiarygodności pomiaru. Przyjęcie proponowanych zmian w tym zakresie oznacza, że wartość bilansowa przedsiębiorstwa musi zawierać więcej subiek-tywnych osądów, co z kolei wywołuje presję na audytorów, którzy stają się arbitrem w sprawie, czy wartość bilansowa jest wierna i rzetelna (true and Jair). Takie mechanizmy powodują utratę kolejnej cechy jakościowej, o którą - ze względu na globalizację - walczy obecnie środowisko rachun-kowców, czyli porównywalności.

Dochodzi zatem do pewnej sprzeczności: z jednej strony pojawiają się dążenia do ustanowienia globalnych standardów rachunkowości, po-zwalających na sporządzenie porównywalnych sprawozdań finansowych, z drugiej strony - subiektywne miary, które w swej istocie burzą po-równywalność.

Z pewnością rachunkowość zmieni się, już zresztą trwa intensywny proces jej modyfikacji. Charakter tych zmian powoduje jednak, że świat ryzykuje załamaniem rynku, co było szczególnie widoczne podczas kryzysu azjatyckiego 185. Należy zatem bardzo rozważnie wprowadzać je w życie. Jak twierdzi M. Glautier, "współczesna rachunkowość opiera się solidnie na realiach, stanowiących podstawę dla jej doktryny i dlatego jej reakcje na społeczne zapotrzebowanie na adaptację i rozciąganie zasad na nowe okoliczności mają charakter ewolucyjny" 186.

Obserwując wydarzenia ostatnich kilku lat wyraźnie można zauwazyc, że rachunkowość po raz kolejny zmienia swoje oblicze i dostosowuje się do potrzeb użytkowników informacji. Przykładem są kraje europejskie, które do niedawna spoglądały na rynek amerykański z pewną satysfakcją, podkreślając odmienność swojego systemu rachunkowości, który na co dzień nie stawiał tak pracochłonnych wymagań, jak rachunkowość amerykań-ska. Dziś to właśnie kraje europejskie stanowią centrum rewolucji rachun-kowości światowej.

185 Por. P. Wal t o n, Financial Statement Analysis: an International Perspective, Thomson Business Press, London 2000, s. 299-300.

186M. G I a utie r, Teorie rachunkowości w zmieniających się warunkach. Związek z realiami

J ak podkreśla S. T. Surdykowska "nowa ekonomia" ujawniła sprzeczności między wartością księgową a wartością rynkową i spowodowała, że rachun-kowość wprowadziła do pomiaru wartość godziwą1B7. "Sposób zdefiniowania wartości godziwej pozwala stwierdzić bez żadnych wątpliwości, że została ona wprowadzona po to, aby [...] można było zbliżyć do rzeczywistości wyniki pomiarów dokonywanych w rachunkowości przedsiębiorstw, czyli do ich wartości rynkowej"lBB.

Chyba nikt nie ma złudzeń, że jakiekolwiek działania mogą wyeliminować ten rozdźwięk; panuje jednak powszechna wiara w to, że można go zmniejszyć1B9.I takie właśnie wyzwanie stoi przed współczesną rachunkowością.

Ustanawiając w rachunkowości odstępstwo od wartości historycznej na rzecz wartości godziwej i wprowadzając do wyceny odpis utraty wartości oraz inne podobne kategorie szacunkowe, należy mieć pełną świadomość skutków, jakie te rozwiązania niosą dla praktyki gospodarczej, oraz niechęci ze strony jej różnych reprezentantów.

Można wskazać przynajmniej dwie grupy praktyków, które z niechęcią patrzą na nowe rozwiązania. Pierwsza grupa to sporządzający sprawozdania finansowe, gdyż na nich spoczywa obowiązek dokonania pomiaru; druga to audytorzy, ponieważ mają oni obowiązek wyrazić odpowiedzialną opinię na temat sprawozdań finansowych. Niechęć praktyków jest spowodowana również skutkami podatkowymi nowych rozwiązań. Przez długie jeszcze lata praktyka podatku dochodowego od spółek nie tylko nie zaakceptuje zasad rachunkowości opartej na szacunkach, ale będzie odmiennie traktowała te same problemy w różnych krajach.

Podsumowując, rewolucja w rachunkowości stała się faktem 190.Powstaje jedynie pytanie, czy zmiany będą dostrzeżone przez tych, w interesie których są czynione. Wartość godziwa oraz inne wartości szacunkowe być może zginą w natłoku informacji, ale być może zmniejszą ryzyko inwestycyjne. Rachunkowość, wprowadzając szacunkowe kategorie pomiaru, odpowiada na wyzwania globalizacji - umożliwia uzyskiwanie informacji dotyczących przyszłości. W jakim stopniu możliwość ta zostanie wykorzystana przez praktykę, zależy to od niej samej. Na pewno przeciwnicy rachunkowości wskutek takich jej zmian stracili jeden z argumentów pozwalających im na

187 S. T. S u r d y k ows k a, Wycena w środowisku nowej ekonomii - wartość księgowa kontra wartość rynkowa, [w:) Problemy wyceny w rachunkowości, Wyd. AE, Wrocław 2001, s. 265.

188 Ibidem, s. 270.

189 Ibidem.

190Nie ominęła ona również i Polski. Rok 2002 to początek procesu harmonizacji polskiej rachunkowości z międzynarodowymi standardami. Być może jeszcze dziś większość praktyków nie uświadamia sobie tego faktu, aczkolwiek już doświadczenia 2002 r. pokazują istotny wpływ nowego prawa rachunkowości na wartość bilansową jednostek.

krytykę wartości bilansowej przedsiębiorstwa jako miary wykorzystywanej w zarządzaniu wartością. Nowa wartość bilansowa przedsiębiorstwa (po zmianach modelu rachunkowości) z pewnością zbliża się do jego wartości rynkowej. W jakim zakresie wypełni ona lukę wartości, zależy w dużej mierze od zarządzających jednostką, którzy dokonują wyboru określonych instrumentów kształtowania wartości bilansowej przedsiębiorstwa. T o właśnie oni są odpowiedzialni za politykę rachunkowości i ukształtowaną na jej podstawie wartość bilansową przedsiębiorstwa.

WARTOŚĆ BILANSOW A PRZEDSIĘBIORSTW A

W dokumencie Wartość bilansowa przedsiębiorstwa a alokacja podatku dochodowego (Stron 66-72)