Potrzeby informacyjne fiskusa i ich wpływ na wartość bilansową przedsiębiorstwa

Wymagania informacyjne fiskusa są specyficzne, gdyż reprezentuje on przede wszystkim interesy jednostek sfery budżetowej, a więc konkurencyjnych w stosunku do jednostek uiszczających podatki. W związku z tym uzyskał on specjalny przywilej, polegający na precyzowaniu własnych potrzeb kierowanych pod adresem działalności gospodarczej, a mających na celu zapewnienie budżetowi państwa odpowiednich wpływów z tytułu podatków. Potrzeby te przekładają się na konkretne działania w jednostce, nie posiadają one bowiem charakteru życzeń, ale są skodyfikowane w obowiązującym w danym kraju prawie podatkowym. Powoduje to, że w praktyce rachun-kowość finansowa, oprócz właściwego jej charakteru właścicielskiego, często uzyskuje charakter podatkowy. Obok obowiązku zaspokojenia potrzeb zgłaszanych przez właścicieli kapitału i innych użytkowników zewnętrznych musi bowiem liczyć się z potrzebami informacyjnymi specjalnego użytkownika, jakim jest fiskus.

Potrzeby informacyjne fiskusa, bardzo zróżnicowane przedmiotowo, są uzależnione od rodzaju podatku i jego miejsca w systemie rachunkowości115. Podatki mogą stanowić w nim następujące kategorie finansowe:

- koszt; - rozrachunek;

- obciążenie wyniku finansowego.

114 I. S o b a ń s k a, Rachunkowość zarządcza wpraktyce światowej i polskiej na początku XXI wieku - aspekty strategiczne, [w:] Rozwój teorii ipraktyki zarządzania strategIcznego - doświadczenia krajowe imiędzynarodowe, t. 1, red. J. Jeżak, PAM Center, Łódź 2003, s. 169-170.

m Szerzej na ten temat autorka pisała w swoich wcześniejszych opracowaniach. Por. np. E. Wal i ń s k a, Rachunkowość finansowa ..., s. 92-96; Zasady wyceny bilansowej ... , s. 14-15.

~odzaj podatku identyfikuje jednocześnie zakres informacji wymaganej przez organy podatkowe. Podstawowe informacje, niezbędne do oceny prawidłowości rozliczeń podatkowych, są następujące:

- stan majątku i jego wartość;

- wartość przychodów ze sprzedaży (bez potrącenia kosztów); - wartość zakupu towarów i usług;

- dochód podatkowy z różnych źródeł (czyli koszty, przychody, zyski straty).

Wszystkie powyższe informacje muszą być dostępne dla organów podat-kowych. Są one rejestrowane w systemie rachunkowości Geżeli jednostka prowadzi księgi rachunkowe) lub w ewidencji podatkowej prowadzonej dla zaspokojenia potrzeb fiskusa Geśli jednostka nie prowadzi ksiąg rachunkowych, a jedynie ewidencję dla celów rozliczeń podatkowych).

W przypadku jednostek prowadzących księgi rachunkowe mogłoby wydawać się, że organy podatkowe mają wystarczającą bazę informacyjną dla kontroli podatków, jaką jest ewidencja księgowa zdarzeń gospodarczych. Problem pojawia się jednak wtedy, gdy wartość zarejestrowana przez system ~fachunkowości nie jest akceptowana przez prawo :podatkowe. Taka sytuacja wymaga wydania odrębnych regulacji określających sposób obliczania wartości dla celów podatkowych i oznacza dodatkowe zapotrzebowanie na informację, kierowane pod adresem podmiotów gospodarczych przez fiskusa. Podstawowe potrzeby informacyjne fiskusa w zależności od rodzaju podatku prezentuje tabela 2.3.

Tabela 2.3. Podstawowe potrzeby informacyjne fiskusa

Rodzaj podatków ^{Potrzeby informacyjne fiskusa w odniesieniu} do wartości bilansowej przedsiębiorstwa

Majątkowe Informacje o stanie majątku i prawach majątkowych, wartość (wycena majątku w momencie nabycia, uwzględniająca ewentualną aktualizację wartości)

Moment i cena nabycia, sprzedaży lub likwidacji majątku i praw majątkowych

Przychodowe Sprzedaż w ujęciu wartościowym i ilościowym (rodzaje sprzedaży, mo-ment uznania przychodu ze sprzedaży itp.)

Zakup towarów, usług, środków trwałych w ujęciu wartościowym i iloś-ciowym, rodzaje i moment uznania (w przypadku podatku VAT) Dochodowe Przychody ze sprzedaży (wszystkich rodzajów działalności), zasady

po-miaru przychodów, moment ich zarachowania i/lub zapłaty Koszty danego okresu (wszystkich rodzajów działalności), zasady

pomia-ru i uznawania kosztów, moment ich zarachowania iflub zapłaty

Tabela 2.3 pokazuje, że podatki majątkowe i przychodowe są związane z wybranymi elementami (majątek, przychody i zakup składników majątku), zaś podatek dochodowy obejmuje praktycznie wszystkie zdarzenia i transakcje - bezpośrednio (transakcje przychodowo-kosztowe), albo pośrednio (np. szeroko rozumiane zakupy, pierwotnie - w momencie nabycia - nie mające odzwierciedlenia w kosztach).

Z punktu widzenia praktyki rachunkowości jednostek gospodarczych najbardziej skomplikowane i pracochłonne jest przygotowanie informacji dotyczących podatku stanowiącego obciążenie wyniku finansowego. W tym właśnie przypadku zapotrzebowanie na informacje fiskalne jest największe, ponieważ dotyczą one praktycznie wszystkich zdarzeń gospodarczych wy-stępujących w podmiocie.

Zakres i charakter informacji dostarczanych fiskusowi w odniesieniu do podatku dochodowego od osób prawnych zależy w dużej mierze od przyjętej przez jednostką polityki rachunkowości i jej decyzji dotyczących wyboru dopuszczonych przez prawo podatkowe rozwiązań.

Przyczyną szczególnego zainteresowania fiskusa rozliczeniem podatków dochodowych jest funkcjonowanie dwóch różnych wyników - podatkowego i bilansowego. Fiskus ustanawia własne definicje przychodów i kosztów podatkowych oraz własne zasady ich uznawania, często odmienne od tych, które kodyfikuje prawo bilansowe. Oprócz tego, że wynik uzyskuje dwa wymiary, różnicuje się wartość bilansowa i wartość podatkowa tych aktywów i zobowiązań, które powstają wskutek przejściowego zróżnicowania się przychodów i kosztów. W rezultacie prowadzi to do różnej wartości bilansowej i podatkowej przedsiębiorstwa.

Wprawdzie w większości krajów fiskus nie wymaga ustalenia wartości podatkowej przedsiębiorstwa, gdyż koncentruje się na wynikach podatkowych w krótkim okresie, niemniej taka wartość przedsiębiorstwa jest kreowana i może być precyzyjnie obliczona.

Szczególne wykorzystanie informacji o wartości bilansowej przedsiębiorstwa i porównanie jej z wartością podatkową przedsiębiorstwa występuje w krajach, w których podatek dochodowy jest ustalany od przyrostu majątku netto i w których sporządza się bilans podatkowy. Przykładem są tu Niemcy, gdzie prawo podatkowe wymaga ustalenia dochodu jako różnicy aktywów netto na początek i koniec okresu podatkowego, zgodnie z zasadami wyceny zawartymi w prawie podatkowym.

W krajach, gdzie podatek dochodowy jest ustalany od różnicy przy-chodów i kosztów, zainteresowanie fiskusa wartością bilansową i podat-kową przedsiębiorstwa jest mniejsze, ponieważ koncentruje się on jedynie na wybranych czynnikach kształtujących ich poziom, czyli na przychodach i kosztach.

Fiskus jest zainteresowany wartością tych kategorii ujętą w księgach rachunkowych, gdyż stanowią one podstawę do oceny prawidłowości ustalenia dochodu i podatku dochodowego.