W spo³eczeñstwie polskim dominuj¹c¹ wspólnot¹ religijn¹ jest Koció³ katolic-ki, socjologicznie rzecz bior¹c ma on w dalszym ci¹gu cechy Kocio³a ludowego.
Mniejszoci wyznaniowe w Polsce obejmuj¹ ponad 3% ogó³u spo³eczeñstwa i wy-kazuj¹ prawdopodobnie lekk¹ tendencjê wzrostow¹. Stanowi¹ one pewn¹ alternaty-wê dla katolików, którzy w rodzimym wyznaniu nie znajduj¹ zaspokojenia swoich potrzeb religijnych. Pojawienie siê na „scenie religijnej” wielu nowych zorganizo-wanych grup religijnych o odmiennych wierzeniach i praktykach sprawia, ¿e mo¿na mówiæ o pocz¹tkach pluralizacji religijnej w spo³eczeñstwie polskim, nie prze³amu-j¹cej jednak w sposób zasadniczy homogenicznoci wyznaniowej. Trudno jest usta-liæ wskanik osób bezwyznaniowych. Ponad po³owa badanych Polaków deklaruje,
¿e realizuje swoj¹ religijnoæ wed³ug wskazañ i oczekiwañ Kocio³a, ale wielu doro-s³ych Polaków, a wiêkszoæ w rodowiskach m³odzie¿owych, wyobra¿a sobie bycie religijnym poza instytucjonalnymi ramami Kocio³a.
Przynale¿noæ do Kocio³a katolickiego nabiera szczególnego znaczenia w per-spektywie wy³aniaj¹cego siê spo³eczeñstwa pluralistycznego. Po 1989 roku nie na-st¹pi³o za³amanie siê zaufania do Kocio³a (socjologiczny fenomen tzw. liskiego stoku). Socjologowie nie odnotowuj¹ wyranych zmian in minus w polskiej religij-noci, a Koció³ katolicki jest w dalszym ci¹gu Kocio³em zdecydowanej
wiêkszo-ci Polaków, do pewnego stopnia pozostaje Kowiêkszo-cio³em ogólnonarodowym. Tak¿e wskaniki formalnego cz³onkostwa w Kociele katolickim i wskaniki wierz¹cych nie ró¿ni¹ siê od siebie w sposób zasadniczy, co nie wskazuje jeszcze na kszta³towa-nie siê tzw. religii zastêpczej (vicarious religion), gdy ma³o aktywna czy nawet kszta³towa- nie-aktywna religijnie wiêkszoæ wspiera i akceptuje to, co czyni religijnie zaanga¿owa-na mniejszoæ (Davie 2007: 126-128).
W tym kontekcie warto przypomnieæ s³owa kard. Josepha Ratzingera: „Bêdzie-my musieli zaakceptowaæ straty, ale zawsze pozostanie„Bêdzie-my otwartym Kocio³em.
Ko-ció³ nie mo¿e byæ zamkniêta grup¹, która wystarcza sobie samej. Musimy byæ mi-syjni przede wszystkim w tym sensie, ¿e bêdziemy ukazywaæ spo³eczeñstwu wartoci, które powinny konstytuowaæ jego sumienie wartoci, które stanowi¹ fun-dament jego egzystencji pañstwowej i rzeczywicie ludzkiej wspólnoty spo³ecznej.
W tym sensie z pewnoci¹ nadal bêdzie siê toczyæ bój o Koció³ ogólnonarodowy, którym niegdy by³ i którym w niektórych krajach pozostanie, a w innych na po-wrót siê stanie. Koció³ bêdzie siê wdawa³ w sprawy prawodawstwa i przypomina³ ludzkiej wspólnocie spo³ecznej o niezmiennych wartociach. Albowiem prawo prze-pada jako prawo, gdy brak mu spójnych fundamentów etycznych (Bóg i wiat 2005:
408). Ani Koció³ triumfuj¹cy i zadowolony z siebie, ani Koció³ ustawicznie
narze-kaj¹cy na wiat i bez wizji optymistycznej, lecz otwarty na duchowe potrzeby wier-nych i odzyskuj¹cy moraln¹ odwagê dzia³ania jest Kocio³em przysz³oci.
Katolicyzm polski podlega i bêdzie podlega³ mniej lub bardziej radykalnym przemianom, w kierunku os³abienia pewnych sektorów religijnoci i kocielnoci oraz wzmocnienia innych. Ryzykowne by³oby programowanie rozmiarów ilocio-wych tego zjawiska. Z pewnoci¹ Koció³ przysz³oci musi byæ Kocio³em „wielo-g³osowym, pluralistycznym, „wielosektorowym, otwartym na innych i z innymi (a nie przeciw innym). Koció³ jako instytucja i wspólnota „d³ugiego trwania zmienia siê powoli (ci¹g³oæ w zmiennoci), a nawet silne wp³ywy modernizacji spo³ecz-no-gospodarczej nie musz¹ oddzia³ywaæ bezporednio na zmiany w sferze wartoci id¹ce w tym samym kierunku, tj. sekularyzacji religii i moralnoci. Spo³eczeñstwo polskie mo¿e i w przysz³oci utrzymaæ swój nieco odrêbny system wartoci religij-no-moralnych, pozostaj¹c „przypadkiem szczególnym” czy unikalnym w Europie.
Koció³ nie jest instytucj¹ wy³¹cznie us³ugow¹, przystosowuj¹c¹ siê do gustów swoich konsumentów (zmieniaj¹ siê oczekiwania, zmieniamy siê i my; „nasza fi-lozofi¹ jest spe³nienie wszystkich twoich ¿yczeñ). Jest przede wszystkim instytucj¹ religijn¹, porednicz¹c¹ miêdzy ludmi i Bogiem, niemniej jego misja rozgrywa siê w konkretnym rodowisku spo³ecznym, w okrelonych uwarunkowaniach spo³ecz-no-kulturowych. Postawy i uznawane wartoci wród jego wyznawców musz¹ byæ dostrzegane, analizowane, wyjaniane i interpretowane. Zmieniaj¹ce siê formy przy-nale¿noci do Kocio³a s¹ ju¿ dzisiaj dla niego wa¿nym wyzwaniem i apelem o autentyczny dialog miêdzy duchowieñstwem i laikatem w spo³ecznoci kocielnej.
Miêdzy Kocio³em „nakazów i Kocio³em „ofert istnieje bogata gama rozwi¹zañ porednich.
LITERATURA
Adamczuk, L. (1997). ród³a danych o wyznaniach. W: L. Adamczuk (red.), Wyznania religijne. Stowarzyszenia narodowociowe i etniczne w Polsce 1993-1996. Warszawa:
Zak³ad Wydawnictw Statystycznych, ss. 14-24.
Aktualne problemy i wydarzenia (2008, nr 223), Komunikat z badañ (do u¿ytku wewnêtrz-nego). Warszawa: CBOS.
Baniak, J. (2008). Miêdzy buntem i sprzeciwem a potrzeb¹ akceptacji i zrozumienia. Kry-zys to¿samoci osobowej a wiadomoæ religijna i moralna m³odzie¿y gimnazjalnej.
Studium socjologiczne. Kraków: Wydawnictwo Homini SC.
Boguszewski, R. (2007). Polacy wobec Kocio³a oraz nauczania papie¿a Benedykta XVI dwa lata po mierci Jana Paw³a II, Komunikat z badañ, BS/78/2007. Warszawa: BOS.
Boguszewski, R. (2008). Polak – nie zawsze katolik? Polska religijnoæ w latach 1989--2008 na podstawie badañ CBOS. Wiê nr 9, ss. 5-25.
Boguszewski, R. (2009a). Dwie dekady przemian religijnoci w Polsce, Komunikat z ba-dañ, BS/120/2009. Warszawa: CBOS.
Boguszewski, R. (2009b). Wiara i religijnoæ dwadziecia lat po rozpoczêciu przemian ustrojowych, Komunikat z badañ, BS/ 34/2009. Warszawa: CBOS.
Bóg i wiat. Wiara i ¿ycie w dzisiejszych czasach. Z kardyna³em Josephem Ratzingerem Benedyktem XVI rozmawia Peter Seewald (2005), t³um. G. Sowiñski. Kraków: Wy-dawnictwo ZNAK.
Casanova, J. (2008). Katolicyzm a sekularyzacja. Znak, nr 10, ss. 74-89.
Casanova, J. (2009). Europas Angst vor der Religion. Berlin: University Press.
Centrum Myli Jana Paw³a II (2007). Jan Pawe³ II w opinii Polaków. Raport z badañ spo³ecznych. Warszawa: Centrum Myli Jana Paw³a II.
Czabañski, A. (2009). Samobójstwa altruistyczne. Formy manifestacji, mechanizmy i
spo-³eczne reperkusje zjawiska. Kraków: Zak³ad Wydawniczy NOMOS.
Czy¿, R., Pasek, Z. (2008). Kocio³y i wspólnoty religijne Wis³y. Wis³a: Urz¹d Miasta w Wile.
Daiber, K. F. (2001). Pastoralsoziologie in einer evangelischen Landeskirche. W: „Gesell-schaft in die Kirche tragen” oder: 30 Jahre Pastoralsoziologie in der hannoverschen Landeskirche, hrsg. vom Pastoralsoziologischen Institut Evangelische Fachhochschule Hannover. Hannover: Blumhardt Verlag.
Davie, G. (1994). Religion in Great Britain since 1945: believing without belonging, Cam-bridge-Oxford: Blackwell Publishers.
Davie, G. (2007). The Sociology of Religion. London: SAGE Publications.
Dêbski, M. (2005). Wolnoæ jednostki wolnoæ wyboru. O konsumpcyjnych postawach w religijnoci i moralnoci m³odzie¿y w Polsce. W: S. Partycki (red.), Religia a go-spodarka, t. I. Lublin: Wydawnictwo KUL, ss. 428-436.
Dubach, A. (2009). Religiositätsprofile des europäischen Katholizismus. W: Woran glaubt die Welt? Analysen und Kommentare zum Religionsmonitor, hrsg. von Bertelsmann Stiftung. Gütersloh: Verlag Bertelsmann Stiftung, ss. 509-532.
Dudek, M. (2008). Uczniowie wobec zagro¿enia sektami. W: B. Muchacka, K. Kraszew-ski (red.), Dziecko w wiecie wspó³czesnym. Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”, ss. 311-319.
Gerber, S. (2008). Kirchliche Statistik als Soziologie des Christentums. W: von A. Arndt, U. Barth, W. Gräb (hrsg.), Christentum – Staat – Kultur. Akten des Kongresses der Internationalen Scheiermacher-Gesellschaft in Berlin, März 2006, Berlin – New York:
Walter de Gruyter, ss. 443-457.
Górny, A. (2007). Mieszkañcy Rybnika pocz¹tku XXI wieku a religia. W: U. Swadba (red.), Praca, rodzina, czas wolny, czyli o stylu ¿ycia mieszkañców Rybnika. Katowice:
Wydawnictwo Gnome, ss. 67-81.
Hellemans, S. (2005). Die Transformation der Religion und der Grosskirchen in der zwei-ten Moderne aus der Sicht des religiösen Modernisierungsparadigmas. Schweize-rische Zeitschrift für Religions- und Kulturgeschichte, nr 1, ss. 11-35.
Hervieu-Léger, D. (2004). Pilger und Konvertiten. Religion in Bewegung, Würzburg:
Ergon-Verlag.
Jaka przysz³oæ dla chrzecijañstwa? (2009). Z Jeanem Delumeau rozmawiaj¹ Henryk Woniakowski i Dorota Zañko. Znak nr 7-8, ss. 67-77.
Jasiñski, M. (2009). Uwagi metodologiczne. W: T. ¯ukowski (red.), Wartoci Polaków a dziedzictwo Jana Paw³a II. Warszawa: Centrum Myli Jana Paw³a II, ss. 7-14.
Kasperek, A. (2009). Wymiary zaanga¿owania religijnego mieszkañców Katowic stu-dium socjologiczne. W: M. Libiszowska-¯ó³tkowska (red.), To¿samoci religijne w spo³e-czeñstwie polskim. Socjologiczne studium przypadków. Warszawa: Engram Difin, ss.
187-204.
Knoblauch, H. (2008). Die populäre Religion und die Transformation der Gesellschaft.
Aus Politik und Zeitgeschichte, nr 52, ss. 3-8.
Krasowski, R. (2009). Wielkoæ Glempa, czyli pokój miêdzy pañstwem i Kocio³em.
Dziennik, nr 251 (dodatek „Europa”, nr 20, s. 1).
Król M. (2008). Sekularyzacja to nie kryzys wiary, lecz wynik kompletnej inercji
Kocio-³a, Dziennik, nr 297 (dodatek „Europa”, nr 51, s. 8).
Krzemiñski, I. (2008) Wiara pozwala mi znosiæ b³êdy mojego Kocio³a, Dziennik, nr 297 (dodatek „Europa”, nr 51 ss. 4-5).
Kucharski, A. (2006). Wie kirchlich ist die Jugend? Untersuchungen zu Einstellungen von Jugendlichen in Deutschland mit einem Blick auf Jugendliche in Polen. Vechta (mps pracy magisterskiej).
Lesch, K. J. (2005). „Wierzê w co mistycznego. Obrazy Boga u m³odych chrzecijan.
Keryks. Miêdzynarodowy Przegl¹d Katechetyczno-Pedagogiczno-Religijny, nr 1, ss. 89-105.
Libiszowska-¯ó³tkowska, M. (2004). Typy religijnoci w spo³eczeñstwie polskim w po-cz¹tkach XXI w. trwa³oæ i zmiana. W: J. Baniak (red.), Katolicyzm polski w warun-kach Unii Europejskiej: szanse i zagro¿enia, obawy i nadzieje. Poznañ: Redakcja Wy-dawnictw UAM Wydzia³ Teologiczny, ss. 85-94.
Mariañski, J. (1991). Kondycja religijna i moralna m³odych Polaków. Kraków: Zak³ad Wydawniczy NOMOS.
Mariañski, J. (1993). Religia i Koció³ w spo³eczeñstwie pluralistycznym. Polska lat dzie-wiêædziesi¹tych. Lublin: Redakcja Wydawnictw KUL.
Mariañski, J. (2008). Emigracja m³odzie¿y z Kocio³a. Religijnoæ m³odzie¿y polskiej w warunkach zmian spo³ecznych. Lublin: Redakcja Wydawnictw KUL.
Matyja, Rokita, Michalski, Krasowski (2009). Kwartet polityczny. O Kociele w Polsce.
Dziennik, nr 74 (dodatek „Europa”, nr 13 ss. 4-8).
Millon-Delsol, Ch. (2002). Skazani na konflikt. Znak, nr 9, ss. 22-30.
Pawlik, W. (2008). O przemianach religijnoci m³odzie¿y próba typologii. W: I. Boro-wik, M. Libiszowska-¯ó³tkowska, J. Doktór (red.), Oblicza religii i religijnoci. Kra-ków: Zak³ad Wydawniczy NOMOS, ss. 135-152.
Rocznik Statystyczny (1990). Warszawa: GUS.
Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej (2007). Warszawa: GUS.
Ró¿añska, A. (1996). Religia jako p³aszczyzna funkcjonowania stereotypów w wiado-moci m³odzie¿y pogranicza polsko-czeskiego. W: T. Lewowicki, B. Grabowska (red.), Spo³ecznoci pogranicza wielokulturowoæ edukacja. Cieszyn: Uniwersytet l¹ski
Filia w Cieszynie, Wy¿sza Szko³a Pedagogiczna ZNP w Warszawie, ss. 87-101.
Splett, J. (1999). Duchowoæ chrzecijañska na pustyni zsekularyzowanego wiata. Homo Dei. Przegl¹d Teologiczno-Duszpasterski, nr 3, ss. 7-22.
wi¹tkiewicz, W. (2009). Sacrum w przestrzeni rodzinnych wartoci. Refleksje wokó³ socjologicznych badañ rodziny miejskiej w krajach wyszehradzkich. W: J. Baniak (red.), Sacrum i profanum w codziennym ¿yciu rodziny polskiej na tle aktualnej zmiany spo³ecznej. Poznañ: Redakcja Wydawnictw UAM Wydzia³ Teologiczny, ss. 99-120.
Vattimo G. (2009). Koció³ musi otworzyæ siê na sekularyzacyjne pr¹dy. Ze znanym w³o-skim filozofem o papie¿u Benedykcie XVI, kryzysie nêkaj¹cym Koció³ i sposobach na wyjcie z niego rozmawia Karolina Wigura. Dziennik, nr 91 (dodatek „Europa”, nr 16, ss. 8-9).
W krainie fundamentalizmu (2009). Z Magdalen¹ rod¹, filozofem i publicystk¹, rozma-wia Cezary Michalski. Dziennik, nr 251 (dodatek „Europa”, nr 20, ss. 7-9).
Wciórka, B. (2001). Religijnoæ Polaków na prze³omie wieków, Komunikat z badañ CBOS, BS/ 53/2001. Warszawa: CBOS.
Wciórka, B. (2005). Co ³¹czy Polaków z parafi¹? Komunikat z badañ CBOS, BS/ 49/
2005. Warszawa: CBOS.
Wciórka, B. (2009). Pierwsza pielgrzymka Jana Paw³a II do ojczyzny rocznicowe re-fleksje, Komunikat z badañ CBOS, BS/ 83/2009. Warszawa: CBOS.
Wippermann, C., Calmbach, M. (2008). Wie ticken Jugendliche? hrsg. vom Bund der Deutschen Katholischen Jugend & Misereor. Düsseldorf: Verlag Haus Altenberg MVG Medienproduktion.
Zarêba, S. H. (2003). Religijnoæ m³odzie¿y polskiej w warunkach nowego ³adu spo³ecz-no-politycznego. Ateneum Kap³añskie, nr 2-3, ss. 275-298.
Zarêba, S. H. (2008a). Poczucie przynale¿noci religijnej jako jeden z wymiarów religij-noci (w wietle badañ socjologicznych wród m³odzie¿y szkolnej i akademickiej). W:
J. Baniak (red.), Miêdzy instytucj¹ i wspólnot¹. Udzia³ katolików wieckich w ¿yciu Kocio³a. Za³o¿enia i rzeczywistoæ. Poznañ: Redakcja Wydawnictw UAM Wydzia³ Teologiczny, ss. 57-74.
Zarêba, S. H. (2008b). W kierunku jakiej religijnoci? Studia nad katolicyzmem polskiej m³odzie¿y. Warszawa: Zak³ad Wydawnictw Statystycznych.
Zarzycka, B. (2009). Tradition oder Charisma? Religiosität in Polen. W: Woran glaubt die Welt? Analysen und Kommentare zum Religionsmonitor, hrsg. von Bertelsmann Stiftung. Gütersloh: Verlag Bertelsmann Stiftung, ss. 205-228.
Zem³o, M. (2007). Nauczyciele jako przedmiot badañ socjologicznych. W: M. Zem³o, J. Wieczorek-£ada, W. Jocz (red.), Nauczyciele Bia³egostoku. Zdrowie, styl ¿ycia, ro-dowisko szkolne. Bia³ystok: Miejski Urz¹d w Bia³ymstoku Wydzia³ Spraw Spo³ecz-nych, ss. 9-22.
Zulehner, P. M. (2006). Schronienie dla duszy. Æwiczenia duchowe dla niezbyt pobo¿-nych, t³um. A. Kalbarczyk. Poznañ: Wydawnictwo „W drodze”.
Zulehner, P. M., Tomka M., Naletova, I. (2008). Religionen und Kirchen in Ost/ Mittel/
Europa. Entwicklungen seit der Wende. Ostfildern: Schwabenverlag AG.
STRESZCZENIE
Podejmuj¹c szerokie zagadnienie przynale¿noci do Kocio³a, wybieramy tylko niektóre z kwestii dotycz¹cych spo³ecznej kondycji Kocio³a w Polsce. Zwrócimy uwagê na statystyczn¹ przynale¿noæ Polaków do Kocio³a katolickiego, na identyfikacjê z Kocio³em (pe³n¹, czêciow¹, brak identyfikacji) oraz opinie o mo¿liwoci bycia religijnym bez Kocio³a. Przeanalizowane dane empiryczne z badañ socjologicznych i sonda¿y opinii publicznej pozwol¹ na sformu³owanie kilku zaleceñ socjotechnicznych i pastoralnych.
W spo³eczeñstwie polskim dominuj¹c¹ wspólnot¹ religijn¹ jest Koció³ katolicki, socjologicz-nie rzecz bior¹c ma on w dalszym ci¹gu cechy Kocio³a ludowego. Msocjologicz-niejszoci wyznaniowe
w Polsce obejmuj¹ ponad 3% ogó³u spo³eczeñstwa i wykazuj¹ prawdopodobnie lekk¹ tendencjê wzrostow¹. Stanowi¹ one pewn¹ alternatywê dla katolików, którzy w rodzimym wyznaniu nie znaj-duj¹ zaspokojenia swoich potrzeb religijnych. Pojawienie siê na scenie religijnej wielu nowych zorganizowanych grup religijnych o odmiennych wierzeniach i praktykach sprawia, ¿e mo¿na mó-wiæ o pocz¹tkach pluralizacji religijnej w spo³eczeñstwie polskim, nie prze³amuj¹cej jednak w spo-sób zasadniczy homogenicznoci wyznaniowej. Trudno jest ustaliæ wskanik ospo-sób bezwyznanio-wych. Ponad po³owa badanych Polaków deklaruje, ¿e realizuje swoj¹ religijnoæ wed³ug wskazañ i oczekiwañ Kocio³a, ale wielu doros³ych Polaków, a wiêkszoæ w rodowiskach m³odzie¿owych wyobra¿a sobie bycie religijnym poza instytucjonalnymi ramami Kocio³a.
S³owa kluczowe
zmieniaj¹ca siê przynale¿noæ do Kocio³a, identyfikacja z Kocio³em, bycie religijnym bez Kocio³a, rekomendacje duszpasterskie
SUMMARY
The article deals mainly with the following two issues: Church affiliation in Poland and some selected aspects of Church social conditions in Poland. Based on analysis of the sociological data, we propose some recommendations for improvement of pastoral ministry. Today Roman Catholics are the major religious community in Polish society, and from a sociological point of view the Roman Catholic Church still exhibits many so-called „folk church” characteristics. Minority religions in Poland consist a slightly over 3% of the total population, and the tendency of Poles to join these other religions is increasing. Essentially they present an alternative to those Catholics who are not fully satisfied as members of their original Church. Emergence of numerous new religious denominations on the „religious scene” is an indication of the beginning of religious pluralization in Polish society, and this unremarkably breaks up the prevailing pattern of religious homogeneity. It is difficult to index of non-religious persons in Poland, however. Although more than half of surveyed Poles remain faithful to the teachings of the Church, at the same time, a lot of mature people, especially youth feel comfortable being religious outside of the institutional framework of the Roman Catholic Church.
Key Words
changing Church affiliation, identification with the Church, being religious without Church, recommendations for pastoral ministry