PRAKTYCZNE ZNACZENIE DOK£ADNEGO ROZPOZNANIA LAIKATU

Obserwacja dziejów Koœcio³a pozwala wysun¹æ wniosek, ¿e podzia³y ról i ró¿-nice kategorialne w jego ³onie zale¿a³y nie tylko od uwarunkowañ wewnêtrznych, ale równie¿ od kontekstu zewnêtrznego. Szczególnym funkcjom Koœcio³a w Pol-sce w czasach zaborów, okupacji niemieckiej podczas II wojny œwiatowej, a na-stêpnie okresu PRL-u, przypisuje siê wp³yw na wytworzenie siê specyficznego uk³adu relacji pomiêdzy duchowieñstwem a laikatem. Wspó³czeœnie obserwowane przemiany kultur w obszarze Europy, w tym tak¿e przemiany kulturowe w Polsce, d¹¿enia niektórych grup do skrajnej niemal realizacji norm liberalnej demokracji, mog¹, w konsekwencji zmieniaj¹cych siê stosunków Koœcio³a z jego otoczeniem, równie¿ przyczyniæ siê do ewolucyjnego przeformu³owania tych relacji. Pewnych zmian ju¿ jesteœmy œwiadkami, jednak brak dystansu czasowego nie pozwala na odczytanie wyraŸnego ich obrazu. Hipoteza zarysowuj¹cej siê „enklawy” katoli-ków grupuj¹cych siê wokó³ Koœcio³a rozumianego instytucjonalnie (Królikowska 2009b), wyodrêbniaj¹cej siê z coraz bardziej laicyzuj¹cego siê i ró¿nicuj¹cego siê spo³eczeñstwa, sugeruje zmiany w kierunku wykszta³cenia siê bardziej wspólnoto-wego charakteru wiêzi, bardziej autotelicznych motywacji uczestnictwa oraz zmniejszenia stopnia sformalizowania relacji miêdzy duchownymi a œwieckimi.

Przy zmianie skali z masowej na mniejsz¹, implikuj¹cej wytworzenie wiêkszej licz-by wiêzi nieformalnych, z punktu widzenia teologicznie sformu³owanych zadañ laikatu roœnie rola wysokiego morale reprezentantów Koœcio³a i gotowoœci „dawa-nia œwiadectwa”. W œwiecie podlegaj¹cym wp³ywom sekularyzacji aktywne na zewn¹trz grupy, ale te¿ jednostki, prowadz¹c – wyra¿aj¹c to jêzykiem Koœcio³a – dzia³alnoœæ misyjn¹, pe³ni¹ funkcjê, któr¹ w jêzyku doœæ obcym Koœcio³owi na-zwalibyœmy public relations. Z punktu widzenia interesu Koœcio³a istotne jest prze-konywanie œwiata zewnêtrznego, ¿e w Koœciele nie tylko zostaj¹ „starsi, niewy-kszta³ceni, z ma³ych miejscowoœci”.

Jednak wœród œwieckich utrzymuj¹cych kontakt z Koœcio³em tylko niektórzy przejawiaj¹ dyspozycjê i chêci do takiej krystalizacji postaw. Silna jest tendencja przeciwstawna, której sprzyja sekularyzacja i heterogenizacja kultury: s³abniêcie to¿-samoœci religijnej, dominacja innych ni¿ religijne koncepcji siebie. Dlatego pojawia siê przed duchowieñstwem zadanie ró¿nicowania pracy duszpasterskiej, uwzglêd-niaj¹cej ró¿nice w sile zwi¹zku z religi¹ i Koœcio³em, w typach wspó³czesnego Wel-tanschauung. Wczeœniej jednak duchowieñstwo powinno zdobyæ pewne

rozpozna-nie co do pogl¹dów, wiedzy i przekonañ, sposobów interpretowania i wartoœciowa-nia charakterystycznych dla osób i œrodowisk o w¹t³ej to¿samoœci religijnej. Nale¿y s¹dziæ, ¿e coraz rzadziej obecne jest wœród duchowieñstwa przedmodernizacyjne, paternalistyczne przeœwiadczenie, ¿e nie ma potrzeby troszczyæ siê o to, co lud

my-œli i co „sam z siebie” uwa¿a, czyli jakie formy œwiadomoœci przynosi ze sob¹ do Koœcio³a. Wspó³czeœnie kler coraz bardziej potrzebuje tak¿e i wiedzy o tym, co sk³a-nia ów lud do omijask³a-nia Koœcio³a. To oczywiste, ¿e hierarchia koœcielna nie mo¿e i nie bêdzie zachowywaæ siê na podobieñstwo w³adz partyjnych, ws³uchanych w sonda¿e po to, by reagowaæ jakimœ rodzajem nieod³¹cznej chyba od demokracji

„kie³basy wyborczej”. Koœció³ hierarchiczny powinien jednak znaæ swój lud, spraw-dzaæ jego wiernoœæ, analizowaæ stan œwiadomoœci, a w przypadku stwierdzonych rozbie¿noœci, wiedzieæ jak znaczne one s¹ i jaki maj¹ ciê¿ar gatunkowy. Nie chodzi tu o dyktat ludu, lecz o znajomoœæ u³atwiaj¹c¹ zarówno dialog, jak i tradycyjny, nieod³¹czny od Koœcio³a jednokierunkowy przekaz. Chc¹c w codziennej pracy braæ pod uwagê zró¿nicowanie pod wzglêdem religijnoœci i œwiatopogl¹dów osób czy rodzin, z którymi siê kontaktuj¹, poza wiedz¹ o charakterze socjologicznym, du-chowni musieliby tak¿e nastawiaæ siê w konkretnych kontaktach nie tylko na

wysy-³anie, ale i odczytywanie, najczêœciej p³yn¹cych nie wprost, schowanych za kon-wencj¹, komunikatów.

Okreœlenie zasiêgu i cech laikatu, oprócz znaczenia poznawczego, ma te¿ znacze-nie praktyczne. W tym celu przydatne s¹ miary iloœciowe, szczególznacze-nie gdy czytelna jest ich wyk³adnia, oraz pozyskiwanie wiedzy o charakterze jakoœciowym. Wiedza o „zasobach” Koœcio³a jest logicznie wczeœniejsza od technicznej wiedzy o drogach aktywizacji. Po pierwsze wa¿ne jest to, co œwieccy, najczêœciej niezwi¹zani z

Koœcio-³em poprzez dzia³alnoœæ w grupach, ruchach czy stowarzyszeniach, myœl¹, czuj¹, jak wierz¹ i w jaki sposób obecni s¹ w „niepoœwiêconym œwiecie”, a dopiero po wtóre, czy zechc¹ dzia³aæ w jakiœ bardziej ustrukturowany sposób. W okresie PRL-u szeroko rozumiany laikat w powszechnej œwiadomoœci koñczy³ siê gdzieœ nieco wczeœniej, ni¿

zaczynali siê „komuniœci”, „marksiœci”, „partyjniacy”. Dziœ trudniej o dychotomiczne, jednoznaczne opozycje. Ostateczne, teologicznie umocowane ustalenie, gdzie koñczy siê laikat, jak wielka czêœæ tego zbioru jest laikatem autentycznym, jaka wci¹¿ poten-cjalnym, a jaka rzekomym lub zgo³a straconym, nale¿y do profesjonalnych cz³onków Koœcio³a. Socjologowie jednak mog¹ byæ im pomocni.

LITERATURA

Adamczuk, L., Zdaniewicz, W. (2000). Wstêp do cz. III. W: W. Zdaniewicz, T. Zembrzuski (red.), Koœció³ i religijnoœæ Polaków 1945-1999. Warszawa: Instytut Statystyki

Koœcio-³a Katolickiego, Pallotinum, ss. 451-457.

Berger, P. (1990). Modernizacja jako uniwersalizacja herezji. W: H. Grzyma³a-Moszczyñ-ska (red.), Religia a ¿ycie codzienne, cz. I. Kraków: Wyd. Uniwersytetu Jagielloñskiego, ss. 13-46.

Borowik, I. (1995). Religijnoœæ jako przedmiot badañ w polskiej socjologii religii. Prze-gl¹d Religioznawczy, nr 1, ss. 201-212.

Borowik, I. (2003). Prywatyzacja religii. W: T. Gadacz, B. Milerski (red.), Religia. Ency-klopedia PWN, t. 8. Warszawa: PWN, ss. 285-286.

Firlit, E. (2001). Poczucie i przejawy wiêzi parafialnej w latach dziewiêædziesi¹tych. W:

W. Zdaniewicz (red.), Religijnoœæ Polaków 1991-1999. Warszawa: Instytut Wydawni-czy Pax, Instytut Statystyki Koœcio³a Katolickiego, Pallotinum, ss. 116-133.

Grabowska, M. (1989). Wywiad w badaniu zjawisk „trudnych”. Przypadek polskiej religij-noœci. W: A. Su³ek, K. Nowak, A. Wyka (red.), Poza granicami socjologii ankietowej.

Warszawa: Uniwersytet Warszawski, Polskie Towarzystwo Socjologiczne, ss. 141-166.

Grzyma³a-Moszczyñska, H. (1991). Psychologia religii. Wybrane zagadnienia. Kraków:

Nomos.

Has³o Laik, Laikat (2002). W: T. Gadacz, B. Milerski (red.), Religia. Encyklopedia PWN, t. 6. Warszawa: PWN, ss. 180-181.

Królikowska, A. (2009a). Zachowywanie – porzucanie – dekonstrukcja. Religia w œwiado-moœci m³odzie¿y studenckiej. Studium socjologiczne. Szczecin: Wyd. Naukowe Uniwer-sytetu Szczeciñskiego.

Królikowska, A. (2009b). Wspó³czesna katolickoœæ – w kierunku enklawy. Przypadek pol-ski. W: L. Go³dyka, I. Machaj (red.), Enklawy ¿ycia spo³ecznego. Kontynuacje. Szcze-cin: Wyd. Naukowe US, ss. 323-341.

Leeuw, G. van der (1997). Fenomenologia religii. Warszawa: Ksi¹¿ka i Wiedza.

Mandes, S. (2002). Formy religijnoœci w spo³eczeñstwie polskim. W: A. Jasiñska-Kania, M. Marody (red.), Polacy wœród Europejczyków. Warszawa: Scholar, ss. 168-186.

Mariañski, J. (2001a). Niedzielne i wielkanocne praktyki religijne. W: W. Zdaniewicz (red.), Religijnoœæ Polaków 1991-1999. Warszawa: Instytut Wydawniczy Pax, Instytut Staty-styki Koœcio³a Katolickiego, ss. 82-99.

Mariañski, J. (2001b). Communicantes. W: T. Gadacz, B. Milerski (red.), Religia. Encyklo-pedia PWN, t. 3. Warszawa: PWN, ss. 38-39.

Mariañski, J. (2001c). Dominicantes. W: T. Gadacz, B. Milerski (red.), Religia. Encyklope-dia PWN, t. 3. Warszawa: PWN, ss. 250-251.

Marody, M. (2002). Przemiany religijnoœci Polaków. W: A. Jasiñska-Kania, M. Marody (red.), Polacy wœród Europejczyków. Warszawa: Scholar, ss. 146-167.

Merton, R. K. (1982). Teoria socjologiczna i struktura spo³eczna. Warszawa: PWN, ss.

195-254.

Ryœ, G. (2002). Koœció³. W: T. Gadacz, B. Milerski (red.), Religia. Encyklopedia PWN, t. 6.

Warszawa: PWN, ss. 65-67.

Szacki, J. (2004). O to¿samoœci (zw³aszcza narodowej). Kultura i Spo³eczeñstwo, nr 3, ss. 9-40.

Sztompka, P. (2002). Socjologia. Analiza spo³eczeñstwa. Kraków: Znak.

Szymczak, M. (red.). (1981). S³ownik jêzyka polskiego, t. 3. Warszawa: PWN.

Œpiewak, P. (2003). Hipermarket wiary. Wprost, nr 44 z 2 listopada, ss. 24-25.

Walesa, Cz. (2003). Religijnoœci rozwój. W: T. Gadacz, B. Milerski (red.), Religia. Ency-klopedia PWN, t. 8. Warszawa: PWN, ss. 423-427.

Wciórka, B. (2001). Religijnoœæ Polaków na prze³omie wieków, Komunikat z badañ.

BS/53. Warszawa: CBOS.

Wójcik, E. Laikat (2004). W: Encyklopedia Katolicka, t. 10, Wyd. Katolickiego Uniwersy-tetu Lubelskiego, kol. 390-398.

Zdaniewicz, W., Adamczuk, L., Gudaszewski, G. (2000). Dominicantes i communicantes 1992-1999. Statystyka niedzielnych praktyk religijnych wed³ug diecezji z 1992 r. W:

W. Zdaniewicz, T. Zembrzuski (red.), Koœció³ i religijnoœæ Polaków 1945-1999. War-szawa: Instytut Statystyki Koœcio³a Katolickiego, Pallotinum, ss. 519-547.

Zdaniewicz, W., Zarêba, S., Stêpisiewicz, R. (2006). Wykaz parafii w Polsce 2006. Warsza-wa: Instytut Statystyki Koœcio³a Katolickiego, Pallotinum.

Zulehner, P. (1998). Religia z wyboru jako dominuj¹ca forma spo³eczna. W: W. Piwowar-ski (red.), Socjologia religii. Antologia tekstów. Kraków: Nomos, ss. 383-408.

http://www.iskk.ecclesia.org.pl/praktyki-niedzielne.htm

STRESZCZENIE

Pos³uguj¹c siê nie tyle socjologicznym, co pochodz¹cym z katolickiej eklezjologii pojêciem laikatu, decydujemy siê przyj¹æ równie¿ jego teologiczne definicje i odniesienia. Koœció³ dla du-chowieñstwa i laikatu przewiduje odmienne to¿samoœci, role i zadania. O ile nie mamy k³opotu z rozró¿nieniem pomiêdzy przedstawicielem laikatu a duchownym, o tyle wyznaczenie jakiejœ

obiektywnej granicy, na której koñczy siê laikat, nie wydaje siê ³atwe, nawet wed³ug kryteriów teo-logicznych. Klasyczne typowo socjologiczne badania religijnoœci nie nastawiaj¹ siê na poszukiwa-nie laikatu – mo¿e byæ on rekonstruowany poprzez kompilacjê pewnych wskaŸników. Wobec s³ab-niêcia tak¿e w polskim spo³eczeñstwie spo³ecznej normy podejmowania zbiorowych praktyk religijnych, poszukiwanie kategorii osób systematycznie praktykuj¹cych, a w szczególnoœci korzy-staj¹cych z sakramentu Eucharystii wska¿e rdzeñ kategorii laikatu o doœæ skrystalizowanej religij-nej to¿samoœci. Pozostaj¹ pytania dotycz¹ce przynale¿noœci ludzi o s³abej to¿samoœci religijreligij-nej, re-ligijnoœci selektywnej i w ró¿nym stopniu sprywatyzowanej, o istniej¹cych, lecz rozluŸnionych zwi¹zkach z Koœcio³em, czy zjawiska zmiennego w przebiegu ¿ycia jednostki stosunku do

Koœcio-³a, w koñcu o zaliczanie do laikatu dzieci. W artykule poruszony zosta³ tak¿e problem ró¿nicowa-nia podejœcia duchownych do tych ró¿nych kategorii szeroko pojêtego laikatu w Polsce. Zdaniem autorki, pod wp³ywem zmian spo³ecznych i kulturowych, sekularyzacji oraz d¹¿eñ niektórych grup powo³uj¹cych siê na normy liberalnej demokracji, zmieniaj¹ siê relacje pomiêdzy Koœcio³em a jego otoczeniem, co wi¹¿e siê tak¿e ze zmianami w relacjach duchowieñstwa z laikatem wewn¹trz

Ko-œcio³a, duchowieñstwa ze œwiatem zewnêtrznym oraz w funkcjach laikatu (grup, a szczególnie jed-nostek) w jego œwieckim otoczeniu.

S³owa kluczowe

granice laikatu, funkcje laikatu, zwi¹zek z Koœcio³em, wierni, miary iloœciowe, to¿samoœæ, relacje

SUMMARY

Employing and dealing with not genetically sociological, but the ecclesiological notion of „the laity”, one consistently decides to accept also further theological definitions and references. The

Catholic Church formulates different identities, roles and tasks for the clergy and the laymen. As far as one has no difficulties to distinguish between a clergyman and a layman, then it is not so easy to delimit the range of the laymen. Classical sociological researches on religiousness have not been focused on searching lay Church members – this scope may be reconstructed by compilation of some coefficients. As the social norm of church attendance weakens also in Polish society, the measure of attending Sunday masses, and especially of receiving Holy Communion, show the laymen category core with crystallized identity. There are still questions about affiliation of the individuals provided with a weak religious identity, selective and to different extent privatized religiousness, of loose relationship with the Church, or about the phenomenon of unstable connections with religious institution during life course, and eventually, counting children among the laymen.

The article touches also the problem of differentiation of clergymen approach towards various categories of people treated by them as ‘worshippers’. In the authoress’ opinion, social and cultural changes, secularization and demands of some groups referring to liberal democracy rules, cause the alteration of the relations between the Church and its surroundings, which consequently entails changes in relations between the clergy and the laymen inside the Church, in relations between ecclesiastics and the outside environment, as well as in the functions of laymen (groups and particularly individuals) in the secular world.

Key Words

limits of laity, functions of laity, bonds with Church, the faithful, quantitative measures, identity, relations