N A S Z A K S I Ę G A R N I A • W A R S Z A W A II
Gniazdo rodzinne Mościrzeckich, pełne starych mebli i tajemniczych zakamarków, budziło lekki dreszcz przerażenia. W domu tym oczywiście straszy, o czym przekonać się mieli również bracia - Jan i Józef Mości- rzeccy. Zamieszkali oni bowiem w pokoju ze starą „straszącą" szafą. Jak się później oka
zało, wszystkie opowieści były zmyślone, a dom, choć brzydki, okazał się interesują
cym domiszczem, a jego właściciel, na po
czątku okrutny, gburowaty i nieprzyjemny - ciepłym człowiekiem z wielkim sercem.
Dwór stał się miejscem, w którym rodzina, jak na prawdziwą książkę detektywistyczną przystało, rozwiązuje zagadkę tajemnicze
go, pełnego niedomówień listu, by na koń
cu stać się ponownie gniazdem rodzinnym rodu Mościrzeckich.
Dość zbliżony do dworku z Przypłocia jest obraz majątku ziemskiego w Bejgole, w którym swoją zagadkę rozwiązuje Adaś Cisowski. Tradycyjny polski dwór - stary, niski, rozległy z dwiema drewnianymi ko
lumienkami u wejścia, z niechętnym trudem podtrzymującymi skrzywiony daszek26, nie jest brzydki, ale równie stary, ze skrzypiący
mi meblami, podłogą, i wiatrem huczącym wpiecu27. Opis wnętrza dworu, bardzo pla
styczny i wręcz namacalny, sprawia, że czu
jemy jego zapach, panującą w nim atmos
ferę i ducha historii. Zagadka, momentami kryminalna, którą rozwiązuje Adaś, nawią
zuje nie tylko do historii domu, ale nawet do historii Polski i Europy - okazuje się bo
wiem, że w tych samych murach, w tym sa
mym miejscu, ponad sto lat wcześniej prze
bywali dwaj żołnierze napoleońscy wracają
cy spod Moskwy, wyczerpani mrozem i tru
dem podróży.
Obydwa miejsca przykuwają uwagę pięknem otaczającej przyrody, a poprzez
„historyczność" i niesamowitość, jaka się
w nich kryje, stanowią znakomitą scenerię przygód nastoletnich bohaterów.
Krainy dzieciństwa ukazane przez Kor
nela Makuszyńskiego w jego powieściach
Rys. Zbigniew Piotrowski
dla dzieci i młodzieży z pewnością są kra
inami bliskimi każdemu czytelnikowi, bez względu na jego wiek czy na czasy, w któ
rych dorastał. Słońce i błękit nieba, miłość rodzicielska i prawdziwa przyjaźń, a przede wszystkim uśmiech i beztroska radość to nieodłączne elementy wszystkich miejsc, w których rozgrywają się przygody bohate
rów wspomnianych powyżej książek. Dlate
go też do miejsc tych i czasów wzdychał au
tor Panny z mokrą głową i zapewne dlatego wzdycha do nich każdy dorosły.
1 D. Piasecka, Proza Kornela Makuszyńskiego dla młodego odbiorcy. Zarys problematyki, War
szawa - Wrocław, 1984, s. 23.
2 W. Żukrowski, Zwierciadło bezgrzesznych lat i kataryniarz, „Nowe Książki", 1969, nr 20.
3 Ankieta „Kuriera Czerwonego": Nad czym pan teraz pracuje?, „Kurier Czerwony", 07.06.1929, za: Dorota Piasecka, op. cit., s. 25.
4 K. Makuszyński, Bezgrzeszne lata, Warsza
wa, 1984, s. 40.
5
Ibidem, s. 41.6
D. Piasecka, op. cit., s. 11. Ojciec Kornela Makuszyńskiego zmarł, gdy ten miał dziesięć lat. Jeszcze dwa lata przyszły autor Panny z mokrą głową mieszkał w Stryju, swoim rodzinnym mieście, a następnie, po ukończeniu pierw
szej klasy gimnazjum, przeniósł się do Lwowa i tam kontynuował naukę w lwowskim gim
nazjum. Jak pisze Dorota Piasecka: Na ten czas przypada zerwanie serdeczniejszych związków przyszłego pisarza z najbliższą rodziną.
7
G. Bachelard, Dom rodzinny i dom onirycz- ny, [w:] idem, Wyobraźnia poetycka. Wybór pism, Warszawa, 1975, s. 322.8
Patrz również: Gaston Bachelard, op. cit., s. 324-325; Bachelard omawiając sens pojęcia domu onirycznego i domu rodzinnego przywołuje wiele mówiący fragment wiersza Czesława Miłosza Melancolie: Mówię Matko!A myślę o tobie mój Domu... Tak zwykły, a dla dziecka latem tak wspaniały.
9
K. Makuszyński, Wyprawa pod psem, Warszawa, 1957, s. 21.
10
Ibidem, s. 23.11
Ibidem, s. 25.12
K. Makuszyński, List z tamtego świata, Kraków, 1988, s. 15.
13
Kornel Makuszyński, Szatan z siódmej klasy, Poznań [1995], s. 28.14
Pierwowzór ucznia, który rozpracował metodę odpytywania w klasie przez jednego z nauczycieli, jest najprawdopodobniej postacią autentyczną, o której w Bezgrzesznych latach wspomina Makuszyński, s. 85-86.15
Kornel Makuszyński, Bezgrzeszne lata, s. 80.16
Ibidem, s. 37.17
Wojciech Żukrowski, op. cit., nr 20.18
Kornel Makuszyński, Bezgrzeszne., s. 94.19
Ibidem, s. 95.20
Ibidem, s. 21.21
K. Makuszyński, W yp raw a., s. 38.22
Ibidem, s. 48.23
Ibidem, s. 44.24
Słownik Języka Polskiego, red. Mieczysław Szymczak, Warszawa, 1995, s. 442.25
K. Makuszyński, List. , s. 125.26
K. Makuszyński, S z a ta n ., s. 73.27
Ibidem, s. 73.Marta Nadolna-Tłuczykont
KORNEL MAKUSZYŃSKi NA LiśCiE PiSARZY „ZAKAZANYCH"
Nazwisko Kornela Makuszyńskiego wy
wołuje pozytywne konotacje z utworami o atrakcyjnych przygodach, pełnymi dobro
ci, ciepła, humoru i radości. Pisarz stworzył bardzo dobre artystycznie utwory z adre
satem dziewczęcym (Panna z mokrą głową, Awantura o Basię, Szaleństwa Panny Ewy) oraz nowy model postaci dziewczęcej, po
głębionej psychologicznie i łamiącej szablo
ny. Był też autorem cyklu o Koziołku Matołku oraz poezji patriotycznej (Pieśń o Ojczyźnie, Piosenki żołnierskie). Makuszyński to jeden z najbardziej uznanych polskich twórców, który według opinii Józefa Zbigniewa Białka w dwudziestoleciu międzywojennym skupiał na sobie uwagę całego społeczeństwa, nie tyl
ko wąskiego grona znawców literatury1.
Niestety, czas indoktrynacji stalinow
skiej zrobił swoje i spowodował, że Maku
szyński nie jest już dziś tak poczytnym pi
sarzem. Oprócz niewątpliwego czynnika czasu, przyczyniła się do tego właśnie po
wojenna polityka wydawnicza prowadzo
na przeciw literaturze dla dzieci i młodzie
ży, która zniszczyła spory dorobek kultury polskiej. W tamtych latach negowano bo
wiem określoną tematykę (harcerską, reli
gijną, antysowiecką), książki opowiadające o Kresach Wschodnich, Legionach czy Jó zefie Piłsudskim, czy też prezentujące naj
nowszą historię. Lista pisarzy „zakazanych"
była długa, a przedstawiała nazwiska naj
poczytniejszych autorów dla dzieci i mło
dzieży okresu międzywojennego (Maria Buyno-Arctowa, Ferdynand Antoni Ossen- dowski, Helena Zakrzewska), w tym postaci
wybitne, by wspomnieć tylko Zofię Kossak i Zofię Żurakowską.
Barbara Białkowska pisała, że lata 1946 i 1947 to czas wielkich dyskusji wokół litera
tury dla dzieci i młodzieży, okres dwóch du
żych konferencji, które wytyczały nowe jej zadania2. To także czas ogarniających ca
ły kraj czystek bibliotecznych mających doprowadzić do usunięcia książek „groź
nych" dla Polski Ludowej, w tym dzieł Ma
kuszyńskiego z Koziołkiem Matołkiem w roli głównej. Dowodem na przedstawio
ną tezę było odbyte w 1951 roku Rozsze
rzone Plenum Zarządu Głównego Związ
ku Literatów Polskich, na którym Grzegorz Lasota zarzucił Makuszyńskiemu, że (obok Gustawa Morcinka) kształtuje swoje utwory na podłożu walki klasowej!3 Próbowano de
precjonować życie pisarza na wielu polach, zawodowym (nie wydawano jego książek i wycofywano je z bibliotek) i prywatnym (usunięto go z mieszkania), co pogłębiało jego złą sytuację finansową, a także nisz
czyło mu zdrowie.
Czym więc zasłużył sobie Makuszyński na tak absurdalne zarzuty i czy sam Kozio
łek Matołek mógł budzić przed kimkolwiek strach? Otóż tak, bo autor Panny z mokrą gło
wą rzeczywistość obserwowaną z perspek
tywy zwierzęcia ukazał w swym „prekomik- sie", wykorzystując dużą dozę humoru i za
bawy. Książka pokazuje elementy prawdzi
wie polskie (szlachcica, modlitwę, kościoły), a przy pomocy kozła w czerwonych spoden
kach wyśmiewa ludzkie wady i niedorzecz
ność pewnych sytuacji. I to właśnie powodo
wało lęk władzy totalitarnej, która obawia
ła się wykpienia swych działań i zburzenia przyjętych schematów myślenia. Jedno
cześnie warto dodać, że uczynienie boha
terem utworu kozła także miało swe zna
czenie, ponieważ jest to zwierzę wzbudza
jące odczucia z jednej strony jednoznacznie komiczne, z drugiej zaś nierzadko pejora
tywne, zwłaszcza gdy skojarzymy je z ofia
rą czy głupotą.
W związku z tym, aby móc dotrzeć do czyte lników, toczył Kozi ołe k Matołe k „ bój ze stalinizmem", o czym pisała Krystyna Heska- Kwaśniewicz w artykule Zwycięstwo Kozioł
ka Matołka nad stalinizmem. Świadczy o tym również fakt, że utwór o przygodach wspo
mnianego bohatera wznowiono dopiero
KORNEL MAKUSZYŃSKI