Lewicowe ujęcia marnotrawstwa w kapitalizmie. Logika zysku i marnotrawstwo w sferze towarowej

Koncepcje, które będę kontrastował z perspektywą mainstreamową, nazywam umownie

„lewicowymi”. Nie określam ich jako Marksowskich, chociaż duża część tego fragmentu będzie luźno odnosiła się do teorii niemieckiego filozofa. Tym, co je łączy jest przede wszystkim całościowa krytyka kapitalizmu, wskazująca na jego nieefektywność jako systemu gospodarczego. Zgodnie z złożeniami Marksa siła robocza w gospodarce kapitalistycznej musi być ciągle reprodukowana, ponieważ jest środkiem mnożenia wartości dodatkowej.

Dlatego też płaca robocza powinna być ustalana na takim poziomie, aby pracownik mógł odnawiać swoje zdolności do pracy³⁷, bez możliwości akumulacji zarobionego kapitału pieniężnego. W ten sposób występuje w stosunku zależności wobec kapitalisty. Ważnym warunkiem tego twierdzenia jest założenie o tym, że rynek towarowy dąży do maksymalnej szczelności (utowarowienia)³⁸, wykluczając alternatywne wobec pracy najemnej kanały zdobywania dóbr przez pracownika. Jest to oczywiście idealizujące założenie, ponieważ w praktyce żaden system gospodarczy nie może być w pełni szczelny. Możemy mówić o większej lub mniejszej hermetyczności. Zawsze jednak będzie istniała pewna nisza pozwalająca na przykład na prosumpcję, pozarynkową wymianę oraz działanie w tak zwanej

„szarej strefie”. Niszowość takiego zjawiska nie jest niebezpieczna dla integracji systemu kapitalistycznego, ponieważ nadal większa część ludności jest zależna od możliwości uzyskania pieniędzy poprzez sprzedaż swoich zdolności do pracy. W takiej sytuacji nie jest również problemem wyznaczenie minimalnego progu reprodukcji siły roboczej, której empiryczną i prawną obiektywizacją jest ustawowo gwarantowana płaca minimalna. Problem zaczyna się w sytuacji, kiedy alternatywne, pozarynkowe sposoby produkcji i konsumpcji stają się popularne i względnie konkurencyjne dla rynku kapitalistycznego. W takiej sytuacji duża część pracowników może zaopatrywać się w tańsze dobra na rynku nietowarowym.

Może to pozwolić na oszczędność pieniędzy i znaczne uniezależnienie się od konieczności

37 Marks K., Kapitał T. 1, Książka i Wiedza, Warszawa 1950, str. 181.

38 Cleaver H. Polityczne czytanie kapitału, Oficyna wydawnicza bractwa „Trojka”, Poznań 2011, str. 112-113.

zdobywania wartości poprzez pracę najemną. Taki stan rzeczy problematyzuje proces wyznaczania płacy minimalnej. Jeżeli jest ona ustalana w odniesieniu do pracowników, którzy tylko i wyłącznie są zależni od towarowego rynku³⁹, to pozytywnie uprzywilejowuje tych, którzy częściowo zaopatrują się też na rynku nietowarowym. Jeżeli jest ona ustalana w odniesieniu do warunków reprodukcji pracowników, zapatrujących się w sposób alternatywny, to uniemożliwia ona odtworzenie siły roboczej tym, którzy tylko i wyłącznie konsumują na rynku pieniężnym. Dodatkowym utrudnieniem jest zróżnicowanie samej grupy pracowników zdobywających dobra w sposób alternatywny. Jedni całkowicie mogą tak całkowicie zaopatrywać się, inni częściowo, a jeszcze inni tylko minimalnie. Wszystko to prowadzi, z jednej strony do tworzenia przestrzeni, które pozwalają na autonomię pewnym grupom klasy pracowników najemnych. Z drugiej strony owocuje to zróżnicowaniem położenia tej klasy, jej interesów i w konsekwencji rozbiciem jej solidarności. Dlatego też pewna bezpieczna, i niezagrażająca podstawom kapitalizmu, nieszczelność rynku towarowego może być funkcjonalna dla integracji systemowej i posiadać potencjał wygaszania konfliktów⁴⁰.

Rozważania dotyczące hermetyczności rynku są istotne dla analizy marnotrawstwa związanego z nadmierną podażą dóbr. Można w tym kontekście zastosować pojęcie przesunięcia (fix), które rozwijali między innymi David Harvey i Beverly Silver. Ta druga analizując protesty pracownicze wskazywała na wielowymiarowość tej kategorii⁴¹. Przesunięcie posiada dwojakie znaczenie, jeżeli zastosujemy jego oryginalną angielską wersję – fix⁴². Z jednej strony oznacza ono, dosłownie, przesunięcie kapitału, czyli proces jego wędrówki i zmiany obiektu, w którym jest uprzedmiatawiany. Może to dotyczyć zastosowania nowych rozwiązań technologicznych (przesunięcie technologiczne), inwestowania w nowej, dochodowej sferze gospodarki (przesunięcie branżowe) lub też budowania fabryk w miejscach, gdzie jest tańsza siła robocza (przesunięcie przestrzenne). Z drugiej strony przesunięcie oznacza naprawę. Słowo „naprawa” jest naznaczone normatywnie. W kontekście wędrówki kapitału naprawa dotyczy usprawnienia produkcji,

39 W poniższym tekście traktuję synonimicznie wyrażenia rynek towarowy, rynek pieniężny, rynek formalny, formalna wymiana.

40 Można porównać tę sytuację do struktur zatrudnienia. Zbyt duże bezrobocie może powodować niepokoje społeczne. Pełne zatrudnienie osłabia pozycję przetargową kapitalisty. Stan idealny to utrzymanie takiej ilości

„rezerwowej armii bezrobotnych”, która z jednej strony nie powoduje sytuacji rewolucyjnej, ale z drugiej strony wzmacnia władzę miejsce-pracy-dawcy i osłabia pozycję pracownika (rzeczywistego pracodawcy), dla którego realną alternatywną jest długotrwałe bezrobocie.

41 Silver B., Globalny proletariat. Ruchy pracownicze i globalizacja po 1870 r., Książka i Prasa, Warszawa 2009.

42 Urbański J., Wstęp do wydania polskiego, [w:] Silver B., Globalny proletariat. Ruchy pracownicze i globalizacja po 1870 r., Książka i Prasa, Warszawa 2009, str. 12-13.

między innymi poprzez cięcia kosztów. W takiej sytuacji ta wydawałoby się pozytywna zmiana jest taką, ale tylko dla właścicieli kapitału (na przykład idea lean production).

Pozwala im na utrzymanie bądź też zwiększenie procesu akumulacji. Takie zmiany jednak zawsze uderzają w klasę robotniczą i, jak wskazuje Silver, powodują zwiększenie protestów pracowniczych⁴³.

Silver nie podkreśla jednak, że w takich sytuacjach nie tylko chodzi o jakościową zmianę formy uprzedmiotowienia kapitału. Sądzę, że podstawowa logika, jaka kryje się za wszelkimi przesunięciami dotyczy utrzymania ruchu kapitału. Aby pomnożyć kapitał, po pierwsze, w procesie produkcji musi uczestniczyć kapitał zmienny (żywy), czyli siła robocza, która jest źródłem wartości dodatkowej⁴⁴. Jest to podstawowy warunek procesu produkcji.

Niemniej jednak nie jest to czynnik wystarczający do ostatecznego zrealizowania samej akumulacji. Kapitalista musi przecież zbyć towar i dopiero takie działanie pozwala na wydobycie wartości i osiągnięcie zysku. W warunkach gospodarki konkurencyjnej często pojawia się problem ze sprzedażą towaru. Wtedy też kapitaliści rezygnują z dotychczasowego sposobu produkcji i zastępują go nowym bardziej dochodowym (jakościowe przesunięcie kapitału). Inna sytuacja, którą Silver nie podkreśla dostatecznie, jest handel, czyli przesuwanie towaru pomiędzy producentami, dostawcami, hurtownikami i detalistami.

Możemy nazwać ten proces jako zwykłe przesunięcie kapitału. Współcześnie im dłużej produkt nie może być zbyty i znajduje się w magazynach, tym coraz trudniej go spieniężyć.

Idealna sytuacja dla kapitalisty to jak najszybsze zbycie wyprodukowanego lub zakupionego w celach handlowych produktu. Wtedy unika się negatywnych sytuacji⁴⁵, czyli dokonuje się

43 Współczesne systemy fiskalne są tak zorganizowane, aby łagodzić skutki takich działań (na przykład odszkodowania pracownicze za likwidację fabryki). Niemniej jednak w obliczu dużych strukturalnych zmian gospodarczych (na przykład przejście do produkcji złożonych technologii), mogą one je co najwyżej spowalniać lub ograniczać. Silver zakłada, że takie przekształcenia zawsze powodują albo utratę miejsc pracy, albo

wzmożenie procesu kontroli nad nią w celu zwiększenia wydajności. Oczywiście każde przesunięcie prowadzi do tego, że powstaje określona liczba nowych miejsc pracy. Nie są one zazwyczaj przeznaczone dla tych, którzy utracili swoje. Wraz z tym duża część pracowników jest zmuszona do poszukiwania nowej pracy, co często okazuje się trudne i powoduje strukturalne bezrobocie i protesty.

44 Marks, Kapitał, T. 1., dz.cyt., rozdział 5 i 6.

45 Oczywiście wartość części niesprzedanych produktów jest przenoszona na produkty sprzedane. Innymi słowy towar zniszczony zawyża cenę towaru nabywanego przez konsumentów. Niemniej jednak cenami nie można manipulować dowolnie rekompensując straty, ponieważ muszą być one względnie stałe. Taka sytuacja ogranicza pole manewru dla kapitalisty i powoduje, że w przypadku dużej ilości niesprzedanych towarów część strat nie zostanie zrównoważona zawyżoną ceną sprzedaży. Drugą możliwością rekompensaty marnotrawstwa dla producenta lub sprzedawcy jest możliwość ograniczenia kosztów poprzez wzrost wydajności. Por. Rifkin J., Koniec pracy. Schyłek siły roboczej na świecie i początek ery postindustrialnej, wyd. Dolnośląskie, Wrocław 2001. Marnotrawstwo nie jest ekonomicznym problemem dla sprzedawcy, gdy zysk z zawyżenia ceny i/lub wzrostu wydajności przewyższa straty związane ze zmarnowanym i nieprzesuniętym towarem. W takiej sytuacji produkty, które się dematerializują mogą wręcz w pozytywny sposób przyczyniać się do wzrostu obrotów, i zawyżonej produkcji, która nie mogłaby być utrzymana w przypadku pełnej sprzedaży produktów. Dlatego też

przesunięcia/naprawy. W ten sposób dzięki kategorii przesunięcia możemy percypować cały współczesny system kapitalistyczny jako dynamiczny proces zwykłych przesunięć kapitału oraz przesunięć skutkujących jakościową zmianą formy jego uprzedmiotowienia.

Punktem krytycznym podczas procesu przesuwania kapitału jest moment, kiedy towar nie może zostać sprzedany. W takiej sytuacji jego wartość wymienna spada do zera, podczas gdy dany przedmiot zachowuje całkowitą lub częściową wartość użytkową⁴⁶. Wówczas dochodzi do zderzenia dwóch interesów. Interes kapitalisty opiera się przede wszystkim na wartości wymiennej. Gdy towar nie może zostać spieniężony, jego wartość jest dla niego praktycznie zerowa. Z drugiej strony w takich sytuacjach zazwyczaj w interesie innych grup interesariuszy (ekologów, części konsumentów, wykluczonych ekonomicznie) jest wykorzystanie danego dobra – jego konsumpcja i zużycie. Taki punkt widzenia dotyczy zaspokajania potrzeb poszczególnych jednostek oraz niemarnowania, zużytej na produkcję danego dobra, pracy ludzkiej i surowców. Powyższą sytuację można graficznie przedstawić za pomocą poniższego wykresu. Do marnotrawstwa dochodzi w punkcie przecięcia się obu osi.

Rysunek 1. Marnotrawstwo wynikające z niemożności sprzedaży towaru

Źródło: opracowanie własne

Jest to przykład modelowej sytuacji, pokazującej logikę niszczenia niesprzedanych towarów.

Zgodnie z nią cena jest niezmieniana aż do momentu niesprzedawalności. W rzeczywistości utrzymywanie zawyżonych cen, ograniczenia kosztów produkcji i zwiększanie obrotów poprzez marnotrawstwo może być optymalnym rozwiązaniem dla maksymalizacji zysków pieniężnych.

46 Taka sytuacja może prowadzić do kryzysów gospodarczych. Przykładem może być kryzys na rynku nieruchomości w roku 2008. Por. Harvey D., Bunt miast. Prawo do miasta i miejska rewolucja, Bęc Zmiana, Warszawa 2012, str. 50-101.

empirycznej posiada ona jednak wiele wariacji. Często kapitalista obniża cenę produktu, aby uratować przynajmniej część jego wartości. Inny scenariusz to powrót towaru na formalny rynek pieniężny. Wówczas po spadku wartości wymiennej do zera produkt zostaje po jakimś czasie ponownie sprzedany (na przykład na ryku dóbr używanych lub kolekcjonerskich).

Dalej może być używany przez konsumentów lub znowu stać się przedmiotem handlu. Na dynamikę temporalną zmian wartości wpływa również fizyczna i psychologiczna strona wartości użytkowej. Mamy więc do czynienia z przedmiotami, które wykazują się: fizyczną trwałością i powoli zużywają się psychologicznie (na przykład mieszkania), fizyczną trwałością i szybko zużywają się psychologicznie (na przykład ubrania), słabą fizyczną trwałością i niezużywaniem się psychologicznym podczas swojego życia (na przykład niektóre produkty żywnościowe), słabą fizyczną trwałością i szybkim zużywaniem się psychologicznym (na przykład torby plastikowe). W przypadku jednorazowych toreb plastikowych warto dodać, że są one ideałem towaru dla systemu kapitalistycznego. Ich fizyczna trwałość jest nieskończenie duża. Dlatego długotrwałe składowanie ich w magazynach i brak sprzedaży nie zagraża ich rozkładowi i uszkodzeniom. Natomiast w momencie sprzedaży mają one bardzo krótkie życie jako przedmiotu użytkowego, ponieważ albo fizycznie deformują się, albo zużywają się psychologicznie.

Trudno określić dokładnie globalną skalę niszczenia wytworzonych przedmiotów.

John Thackara podaje dane dowodzące, że 40% produktów jest niesprzedawalnych zanim trafi na rynek⁴⁷. Są to jednak dane szacunkowe. Zdarza się, że dana firma zgodnie z ideami odpowiedzialnego biznesu przekazuje niesprzedane towary i dzięki temu próbuje poprawić swój wizerunek. Takie działania są zazwyczaj kierowane do wykluczonych grup społecznych.

Tym samym przedsiębiorstwo nie traci konsumentów, którzy są potencjalnymi nabywcami jej produktów na rynku pieniężnym. Czasami produkty są również oddawane lub odsprzedawane po promocyjnej cenie pracownikom danego zakładu. Dzięki temu uzyskuje się ich lojalność oraz przekazuje się dodatkową, niepieniężną formę wynagrodzenia, czyli de facto podwyższa się płacę realną. Można jednak przypuszczać⁴⁸, że w większości takich sytuacji dochodzi do zniszczenia towaru. Gdyby oddawanie produktów było powszechną praktyką, system potencjalnie mógłby być nadmiernie nieszczelny. Wytworzyłyby się określone nawyki konsumenckie takie jak niekupowanie i czekanie „na okazję”. Prowadziłoby to do

47 Por. Thackara J., Na grzbiecie…, dz.cyt., str. 64.

48 Przypuszczenia te opieram na badaniach dotyczących marnotrawstwa żywności. Współcześnie duża część niesprzedanej żywności jest dystrybuowana pozarynkowymi kanałami do społeczeństwa. Jednak cały czas znaczna ilość takiej żywności jest niszczona.

podważenia logiki systemu i kryzysów związanych z nadprodukcją towarów⁴⁹. Opierając się na powyższych wywodach, można stwierdzić, że z perspektywy lewicowej marnotrawstwo w systemie kapitalistycznym wynika z kilku immanentnie wpisanych w jego struktury zjawisk.

Należą do nich: prymat obrotu, ciągłej wymiany, sprzedaży i konsumpcji, dzięki którym unika się kryzysów nadprodukcji; oraz jednoczesne utrzymywanie umiarkowanej szczelności rynku towarowego, co wymusza na większości populacji traktowanie sprzedaży własnej siły roboczej jako podstawowego środka adaptacji.

1.2.4. Marnotrawstwo w realnym socjalizmie versus marnotrawstwo w realnym