Syntetyczne ujęcie marnotrawstwa Bataille’a

Georges Bataille jako podstawę swojej teorii przyjmuje założenie, że powszechną regułą dotyczącą ludzi oraz przyrody jest nadmiar energii⁶⁰. Każdy system, którym może być pojedynczy organizm lub zbiorowość potrzebuje energii potrzebnej dla własnej reprodukcji.

59 Ten problem będzie szerzej opisany w następnym rozdziale marnotrawne praktyki i marnotrawcy.

60 Bataille G., Część przeklęta oraz ekonomia na miarę wszechświata. Granica użytecznego, KR, Warszawa 2002, str. 7-10, Tenże, Historia erotyzmu, Aletheia, Warszawa 2008, str. 245.

Gdy ten warunek jest spełniony, nadwyżkę kieruje na wzrost jednostkowy lub też grupowy (rozmnażanie). Zdaniem Bataille’a taka ekspansja zawsze jednak napotyka na granice.

Wówczas musi dojść do roztrwonienia nadwyżki.

[…] organizm żywy w sytuacji, którą determinują gry energii na powierzchni globu, z zasady otrzymuje więcej energii, niż mu potrzeba do utrzymania się przy życiu. Ta nadmierna energia (bogactwo) może zostać spożytkowana na wzrost systemu (na przykład organizmu); jeżeli system nie może już wzrastać lub jeśli nadwyżka nie może w całości zostać zużyta na wzrost; to koniecznie trzeba stracić tę nadwyżkę bez korzyści, wydatkować ją z własnej woli lub nie, chwalebnie albo w sposób katastrofalny⁶¹.

Archetypicznym wzorcem tego schematu jest dla niego Słońce, które oddaje energię bez rekompensaty. Jego oddziaływanie jest również warunkiem podstawowym nadmiaru energii na ziemi. Zasada marnotrawstwa jako nadmiaru energii również dotyczy ludzi. Bez względu na to, czy się pracuje, czy też próżnuje, jest to wydatkowanie energii, którego nieuchronnym kresem jest śmierć. W życie złożonych organizmów żywnych wpisana jest strata życia, która jest najwyższą formą marnotrawstwa. Twierdzenie to francuski filozof opiera na założeniu, że śmierć w naturze nie jest czymś koniecznym. Dowodem tego jest rozmnażanie poprzez podział prostych organizmów żywych. Złożone organizmy żywe, będące na szczycie łańcucha pokarmowego (drapieżniki, człowiek) są najbardziej marnotrawne, ponieważ pochłaniają wielość innych form życia (rośliny, zwierzęta) i ostatecznie umierają⁶². W przypadku społeczeństw do przykładów zatraty nadwyżek należą rozrywki, dobra luksusowe, usługi, erotyzm, świętowanie, wojna. Niektóre społeczeństwa opierają swoje funkcjonowanie na jednej formie straty. Może to być społeczeństwo: militarne, przeznaczające nadwyżki na zewnątrz na wojnę; praktykujące potlacz, czyli zużywające nadmiar poprzez ostentacyjną konsumpcję; lub też religijne, które trwoni nadwyżki bogactwa do wewnątrz, czyli na praktyki bezproduktywnej kontemplacji i działalności stanu duchownego. Bataille swoją perspektywę ekonomii ogólnej przeciwstawia ekonomii ograniczonej. Ta druga skupia się na oszczędnej akumulacji i krytykuje bezproduktywne formy zbytkowania. Jego zdaniem jest to ograniczona perspektywa, która nie dostrzega szerszych procesów, jakimi są przepływy energii – jej pobieranie oraz wydatkowanie. Bataille dowodzi w ten sposób, że podstawowe założenie zachodniej myśli to konieczność wzrostu, rozwoju, ekspansji. Niechcianym przeciwieństwem – „częścią przeklętą” - jest degradacja, cofanie się, strata, marnotrawstwo.

61 Tenże, Część przeklęta…, dz.cyt, str. 30.

62 Tenże, Erotyzm, Słowo/Obraz Terytoria, Gdańsk 2007, str. 64-65.

Można uznać, że z ewolucyjnego punktu widzenia jest to logika adaptacji i reprodukcji.

Bataille jednak zaznacza, że brak uświadomienia sobie prymatu straty, nieuchronności nadmiaru i konieczności jego roztrwonienia, może sprawić, że proces ten nie będzie poddany kontroli. W najgorszym scenariuszu powoduje to negatywne formy wydatkowania nadwyżki energii takie jak wojny oraz bieda i nierówności społeczne. W tym przypadku wyraźnie zarysowuje się normatywny punkt widzenia Bataille’a. Neguje on brak egalitaryzmu, któremu ma zaradzić rozdawanie nadwyżek tym, którzy nie są uprzywilejowani⁶³. Jego zdaniem jest to forma marnotrawstwa, mająca charakter autentycznego daru, czyli oddania czegoś innym bez motywacji utylitarnych oraz roszczenia rekompensaty. Odrzuca on również militaryzm i wojnę, co lepiej zastąpić przez różne przyjemne formy zbytkowania takie jak rozrywka, zabawa, świętowanie, erotyzm.

W koncepcji Bataille’a pojawia się wiele wątków, które w rozproszonej formie znajdują się w innych koncepcjach rozrzutnych systemów przyrodniczych i gospodarczych⁶⁴ oraz refleksji na temat praktyk marnotrawnych (potlacz, ostentacyjne marnotrawstwo, utracjuszostwo, lenistwo i próżniactwo)⁶⁵. Odnosząc się do tak różnorodnych kontekstów, próbuje on pokazać powszechność obowiązywania marnotrawstwa, które definiuje jako utratę bez rekompensaty. Teorię Bataille’a należy uznać jako ogólną koncepcję straty i marnotrawstwa, ponieważ opisuje ona nie tylko ontologię porządku społecznego, ale również życia jako takiego. Jest to humanistyczna próba ujęcia procesów przepływów energii. Inaczej niż większa część refleksji na temat marnotrawstwa, jest ono ujmowane w niej jako coś naturalnego, powszechnego i w pewnych momentach wskazanego (kontrolowane trwonienie).

Zdaniem Bataille’a to „kopernikański przewrót” w myśleniu na temat tego zjawiska i otaczającej rzeczywistości. Warto jednak zaznaczyć, że swoją pracę na ten temat pisał pod koniec lat czterdziestych dwudziestego wieku. Przeciwstawiając ekonomię klasyczną (ograniczoną), która zakłada kumulowanie, wzrost, odpowiedzialne gospodarowanie i planowanie, ekonomii ogólnej, dla której najważniejszą kategorią jest strata i marnotrawstwo, nie dostrzegał pojawiających się na horyzoncie procesów, które łączą te dwa aspekty w ramach rozwiniętego systemu kapitalistycznego. Już niespełna dwie dekady później zauważono, że dla reprodukcji kapitalizmu strata i rozwój to dwie strony tego samego

63 Bataille G., Część przeklęta…, dz.cyt, str. 49.

64 Należą do nich koncepcja fizykalnego spojrzenia na przepływy energii (układy otwarte czerpiące energię z otoczenia nieuchronnie część z niej tracą), Locke’a (egalitarne podejście do możliwości korzystania z niewykorzystanych nadwyżek) oraz Harmana (wojna jako element marnotrawstwa).

65 Tematyka dyskursów opisujących praktyki marnotrawne będzie opisywana w dalszych częściach niniejszej rozprawy.

medalu. Zwiększanie produkcji, bogactwa mierzonego poprzez PKB, wymaga zwiększonej konsumpcji, skutkującej przyspieszonym zużywaniem się towarów i zwiększoną częstotliwością kupowania. W obecnym systemie nie dominuje duch oparty na ascetycznej akumulacji, którego nośnikiem była ideologia protestancka, ale przede wszystkim etyka bazująca na hedonizmie oraz skróconych relacjach z rzeczami.

Podsumowanie

Marnotrawstwo wydaje się być nieuniknione oraz odzwierciedla zawsze niedoskonałe próby zarządzania materią, światem przyrody oraz praktykami społecznymi. Koncepcje optimum, które przedstawiłem powyżej opierają się na uproszczeniu rzeczywistości społecznej do dwóch lub kilku zmiennych oraz szukaniu stanu idealnej równowagi między nimi. Każde odchylenie od equilibrium będzie uznawane za negatywnie ocenianą stratę i marnotrawstwo gospodarcze. Takie redukcje złożoności pomijają inne aspekty życia społecznego i związane z nimi wartości. Upraszczając rzeczywistość możemy osadzić analizę marnotrawstwa w określonych granicach. Mogą one zamykać się w kategoriach jednej organizacji. Wtedy marnotrawstwo może być utożsamiane z nieefektywnym wykorzystywaniem zasobów ekonomicznych. Innym poziomem oceny może być globalna, formalna gospodarka towarowo-pieniężna. Wtedy też skupiamy się na przykład na efektywnej relacji między podażą i popytem. Najbardziej otwartym horyzontem określenia marnotrawstwa jest glob ziemski, rozumiany jako system zawierający gospodarkę i przyrodę. W tym wypadku normatywnym punktem odniesienia jest zapewnienie równowagi ekologicznej, cechującej się przede wszystkim zrównoważoną wymianą materii pomiędzy gospodarką i przyrodą.

Perspektywa obserwatora, patrzącego z zewnątrz na pewien fragment rzeczywistości, która dominuje w ekonomicznych ujęciach marnotrawstwa może sprawiać wrażenie obiektywności. Modele optimum nie są jednak neutralne, ponieważ w każdym z nich ktoś inny jest „obserwatorem”. W teoriach lewicowych jest nim bezrobotny, pracownik najemny lub osoba z ograniczoną możliwością zaspokajania własnych potrzeb. W teoriach neoliberalnych jest nim osoba technicznie zarządzająca równowagą pomiędzy popytem a podażą. W rzeczywistości tym zarządzającym jest najczęściej przedstawiciel świata przedsiębiorców (idea lean production). Natomiast w teoriach zrównoważonego rozwoju

„obserwatorem” jest przede wszystkich ekolog. W schematach stanów optymalnych mieszają

się więc elementy ideologiczne i naukowe. Dlatego wbrew obiegowemu myśleniu o ekonomii jako „czystej” nauce, można koncepcje optimum określić mianem doktryn praktycznych sterowania procesami gospodarczymi.

W tym kontekście warto zadać pytanie: czego funkcją jest marnotrawstwo w systemie gospodarczym? Po co nam jest pojęcie marnotrawstwa, kiedy widzimy wyraźnie, że marnotrawstwo jest nieuniknione i nikt nie wynalazł doskonałego systemu, który mógłby mu zapobiec. Na te pytania można odpowiedzieć trojako. Po pierwsze, paradoksalną funkcją marnotrawstwa jest integracja systemowa i reprodukcja systemu gospodarczego. Obecny fetyszyzm prymatu zasady zysku i rosnącego PKB powoduje wymóg zwiększania produkcji i sprzedaży wytworzonych dóbr. Marnotrawstwo, niszczenie towarów jest zabezpieczeniem przed kryzysami nadprodukcji⁶⁶. Dzięki marnotrawstwu tworzy się przestrzeń dla zbycia dóbr, które bez niego mogłyby być niesprzedane. Po drugie, nadwyżka produkcji obecnie ułatwia dostęp do dóbr konsumpcyjnych, przez co osłabia niepokoje społeczne. Łatwość nabycia nowych dóbr (w szczególności w społeczeństwach krajów najzamożniejszych) znacząco tłumi niezadowolenie z istniejącego stanu rzeczy oraz wiarę, w nowe utopijne projekty polityczne⁶⁷. Towary niewykorzystane w krajach zamożniejszych w momencie, gdy nie nadają się do użytku, mogą być oddawane lub sprzedawane po niskiej cenie w krajach i społecznościach biedniejszych, co spełnia podobną rolę wyciszającego napięcia „wentyla bezpieczeństwa”. Po trzecie, to co może wydawać się marnotrawstwem jest źródłem kreatywności i innowacyjności oraz zwiększania efektywności⁶⁸. Należy przyznać, że w wielu kontekstach dopiero po licznych, nieudanych próbach następuje odkrycie lub też usprawnienie jakiegoś procesu.

Oprócz podkreślenia wymiarów funkcjonalności marnotrawstwa można wskazać trzy ważne kwestie, dotyczące marnotrawstwa we współczesnym kapitalizmie. Po pierwsze, można stwierdzić, że marnotrawstwo kapitalistyczne jest związane z dwoma głównymi instytucjami tej formacji – zasadą zysku oraz własności prywatnej. To właśnie jednostronne dążenie do zysku prowadzi do jednostronnego skupienia się na zwiększaniu obrotu gospodarczego. Marnotrawstwo jest drugą stroną tego procesu. Marnotrawstwo jest też powiązane z własnością prywatną. Zakupiony produkt jest prywatną własnością jego

66 Por. Herod A., McGrath-Champ S., Pickren G., Rainnie A., Waste. Commodity Fetishism and the Ongoingness of Economic Life, „Area” 3/2013.

67 Por. Marcuse H., Człowiek jednowymiarowy: badanie nad ideologią rozwiniętego społeczeństwa przemysłowego, PWN, Warszawa 1991.

68 Można stwierdzić, że w takim ujęciu marnotrawstwo spełnia Mertonowskie funkcje ukryte. Por. Merton R.K., Teoria socjologiczna i struktura społeczna, PWN, Warszawa 1982, 93-153.

właściciela, który ma pełne władztwo nad daną rzeczą. W obecnym systemie nikt nie może zabronić takiemu właścicielowi zniszczenia, wyrzucenia lub też nieużywania. Wyjątki pojawiają się w momentach, gdy aktualizowany jest dyskurs, o którym wspominał Locke.

Niemniej jednak są to przypadki sporadyczne i niezaburzające powszechnego obowiązywania instytucji własności prywatnej.

Po drugie, marnotrawstwo ma ambiwalentną funkcję. Powyżej wskazałem na pozytywne, związane z integracją systemową. Marnotrawstwo może prowadzić też do podważenia takiej integracji, w momencie gdy przekroczy krytyczny punkt, w którym zaburzy efektywność funkcjonowania systemu. Dzisiaj głównie wyznacza się go poprzez prognozy potencjalnego kryzysu ekologicznego i globalnego ocieplenia, które wynikają z nadmiernej eksploatacji przyrody oraz trwonienia surowców. Marnotrawstwo może również wywoływać oburzenie społeczne oraz postulaty zmiany dotychczasowego stanu rzeczy.

Ruchy społeczne takie jak skłotersi oraz freeganie są odpowiedzią społeczną na kapitalistyczne marnotrawstwo. Społeczny opór antymarnotrawczy zależy od tego, ile osób ma wiedzę o marnotrawstwie oraz ile nie wyraża na nie zgody. Przykładowo powszechne przekonanie o nieefektywności realnego socjalizmu było jednym z czynników zmiany ustrojowej. Obecnie, aby mieć odpowiednią wiedzę na temat marnotrawstwa, potrzebne są badania, których jest bardzo mało. Każda próba zmierzenia globalnej skali marnotrawstwa byłaby niezmiernie trudna. Powyżej zaprezentowane pojęcia muszą doczekać się jeszcze przełożenia na konkretne narzędzia badawcze i metodologię. Inną stroną tego problemu jest sama możliwość dotarcia do precyzyjnych danych. W szczególności badanie marnotrawstwa w sferze towarowej napotka na problem dotarcia do informacji. Ilość niszczonych produktów jest jedną z najbardziej strzeżonych tajemnic, które gdyby przedostały się do opinii publicznej, mogłaby zagrozić wizerunkowi danej marki. Od czasu do czasu w mediach pojawiają się wyrywkowe informacje na temat tego procederu w poszczególnych firmach i branżach. Brakuje jednak wiarygodnych, globalnych obliczeń tego zjawiska.

Po trzecie, krytykując kapitalistyczne marnotrawstwo nie można popaść w skrajny utopizm. Należy podkreślić, że nie ma systemu, który w jakieś skali nie marnowałby swoich surowców i siły roboczej. Marnotrawstwo jest nieuniknione w każdej formacji, bez względu na to czy jest socjalistyczna, czy kapitalistyczna. Kluczowe są natomiast dwa pytania: jaka jest skala marnotrawstwa oraz czego funkcją jest marnotrawstwo? Pierwsze pytanie wskazuje na to, że możemy mieć do czynienia z systemami mniej lub bardziej marnotrawnymi. Skali mierzenia marnotrawstwa może jednak być bardzo dużo w zależności od tego, jaki schemat

optimum zostanie przyjęty. Wybór i uznanie wyższego statusu określonego modelu będzie miał zawsze charakter ideologiczny. Drugie pytanie, wskazuje na to, że w różnych systemach gospodarczych marnotrawstwo może mieć różne funkcje i jest dokonywane w imię pewnych wartości. W systemie kapitalistycznych reprodukuje ono zasadę zysku i własności prywatnej.

W systemach społeczności tradycyjnych odnawiało ono struktury prestiżu i władzy⁶⁹. Natomiast w systemach realnego socjalizmu było powiązane z polityką pełnego zatrudnienia oraz prymatu własności wspólnej.

Powyżej próbowałem dowieść, że kategoria marnotrawstwa z perspektywy ekonomicznej jest powiązana z koncepcją optimum gospodarczego. Ekonomiczna perspektywa, stanowiąca poręczne narzędzie dla oceny efektywności procesów gospodarczych, nie może być jedynym punktem odniesienia w badaniach socjologicznych zjawiska marnotrawstwa. Abstrahowanie od kultury danej wspólnoty może spowodować, że marnotrawstwo nie będzie tożsame ze społecznym rozumieniem tego pojęcia. Nie każde nieracjonalne zachowanie, brak użytku lub też niszczenie jakiegoś przedmiotu, jest określane przez jednostki jako marnotrawcze. Sprawdzenie tego, co jest uznawane za marnotrawstwo w określonej grupie wymaga wprowadzenia do analiz intersubiektywnej perspektywy uczestników, uwikłanych w sieć relacji, wartości i norm społecznych.

69 Na ten temat szerszej w następnym rozdziale marnotrawne praktyki i marnotrawcy.