Marnotrawstwo w ujęciu ekonomii głównego nurtu

Koncepcja idealnego rynku

Jedną z koncepcji ekonomicznych, z której można wyciągnąć normatywne założenia na temat marnotrawstwa jest model konkurencji doskonałej. Cechuje się ona decentralizacją. Na rynku jest wielu producentów i konsumentów, z których żaden nie może wpływać na ceny poprzez swoje działania. Istnieje doskonała informacja o zapotrzebowaniu konsumentów i ofercie rynkowej. Rynek ten jest maksymalnie elastyczny i dlatego w bardzo łatwy sposób można zmieniać branże oraz dostosowywać się do zmieniających się warunków. Współcześnie do tej tradycji intelektualnej nawiązują przede wszystkim teorie użyteczności krańcowej. Zakładają one, że organizacje gospodarcze będą zwiększać swoją produkcję do momentu, gdy każdy kolejny zysk ze sprzedaży włożony w kolejne wyprodukowane dobro będzie wyższy od jego kosztu wytworzenia. W praktyce powyższy schemat nie występuje, ponieważ na rynku istnieją monopole, które blokują swobodną konkurencję oraz dostosowywanie się popytu i podaży. Jednostki rzadko odzwierciedlają model homo economicus. Państwo również odgrywa ważną rolę, ponieważ ściąga podatki oraz samo uczestniczy w rywalizacji rynkowej, często jako monopolista.

Takie modele jak konkurencja doskonała są typami idealnymi, nieistniejącymi w rzeczywistości²⁸. Niemniej jednak nie zawsze są one przyjmowane tylko jako typy idealne, ale często również jako ideały, do których powinno się dążyć. W przypadku schematu konkurencji doskonałej mamy do czynienia z afirmacją wolności gospodarczej, rozumianej jako możliwość oddolnej, nieskrępowanej ograniczeniami instytucjonalnymi gry rynkowej.

Jedną z jego inspiracji są biologiczne modele ewolucji²⁹ oraz obserwacja spontanicznie samoorganizującej się natury. Ideał konkurencji doskonałej służy krytyce gospodarek, które go nie spełniają. Jeżeli uznamy marnotrawstwo w ekonomii jako nieefektywność procesów gospodarczych, to w tym wypadku wszelkie działania, które zaburzają konkurencję doskonałą

28 Weber M., „Obiektywność” poznania w naukach społecznych, [w:] Problemy socjologii wiedzy, Chmielewski A., Czerniak S., Niżnik J., Rainko S. (red.), PWN, Warszawa 1985, Chang H., 23 rzeczy, których nie mówią ci o kapitalizmie, wyd. Krytyki Politycznej, Warszawa 2013.

29 Między innymi koncepcje socjobiologiczne pod wieloma względami nawiązują do modelu spontanicznie wytwarzanego porządku, a model konkurencji o geny przypomina pod wieloma względami schemat konkurencji wolnorynkowej. Por. Ridley M., Czerwona królowa: płeć a ewolucja natury ludzkiej, Rebis, Poznań 2010, Van den Berge P., Łączenie paradygmatów: biologia i nauki społeczne, [w:] Współczesne teorie socjologiczne T.1, Jasińska Kania A., Nijakowski L.M., Szacki J., Ziółkowski M. (red.), Scholar, Warszawa 2006, str. 197-210, Diamond J., Trzeci szympans. Ewolucja i przyszłość zwierzęcia zwanego człowiekiem, PiW, Warszawa 1996.

mogą być określone tym mianem, czyli zablokowaniem maksymalnie efektywnego wykorzystania sił produkcyjnych. Przede wszystkim będą należeć do nich wszelkie strukturalne zaburzenia w równowadze popytu i podaży (czyli zbyt wysoka lub zbyt niska cena lub też zbyt wysoka lub zbyt niska podaż) oraz nieelastyczne regulacje rynku pracy³⁰. Przyczynami takiego stanu rzeczy może być działalność monopoli lub państwa oraz brak wystarczającej informacji lub też komunikacji pomiędzy podmiotami na rynku³¹. Tak ujęte marnotrawstwo wynikałoby z perspektywy technicznego zarządzania gospodarką globalną oraz szukania idealnego, optymalnego equilibrium efektywnościowego.

Lean production i marnotrawstwo w przedsiębiorstwie

Maksymalizacja zysku w przedsiębiorstwie kapitalistycznym dokonuje się przez stosowanie pewnej ogólnej zasady postępowania, którą określa się mianem zasady gospodarności albo zasady racjonalnego gospodarowania. Jest to ogólna zasada racjonalnego postępowania w warunkach kwantyfikacji celu i środków działania. Zasada ta stwierdza, że maksymalny stopień realizacji celu osiąga się postępując w ten sposób, żeby przy danym nakładzie środków otrzymać maksymalny stopień realizacji celu, albo też postępując tak, aby przy danym stopniu realizacji celu użyć minimalnego nakładu środków. Pierwszy wariant postępowania nazywa się zasadą największego efektu albo zasadą wydajności. Drugi wariant nazywa się zasadą najmniejszego nakładu środków albo zasadą oszczędności środków.[…] Sposób użycia środków, zgodny z zasadą racjonalnego gospodarowania nazywa się optymalnym użytkiem środków. Użytek środków odbiegający od optymalnego, nazywa się marnotrawstwem środków³².

Co oczywiste dążenie do zysku gospodarczego jest szukaniem punktu optimum między tymi dwoma zasadami działania. Współcześnie coraz ważniejsze jest cięcie kosztów w sytuacji niemożliwości powiększenia swojej sprzedaży. Jedną z prób operacjonalizacji tej idei jest koncepcja lean production. Powstała ona w wyniku badań procesów produkcyjnych w

30 Na temat zjawiska elastyczności na rynku pracy we współczesnym kapitalizmie i jego konsekwencji patrz:

Sennett R., Korozja charakteru. Osobiste konsekwencje pracy w nowym kapitalizmie, MUZA S.A., Warszawa 2006, Bihr A., Nowomowa neoliberalna. Retoryka kapitalistycznego fetyszyzmu, Książka i Prasa, Warszawa 2008.

31 Na temat nierealistyczności założenia o pełnej informacji patrz: Frydman R., Goldbreg M.D., Ekonomia wiedzy niedoskonałej: kurs walutowy i ryzyko, wyd. Krytyki Politycznej, Warszawa 2009.

32 Lange O., Ekonomia polityczna. Tom I: zagadnienia ogólne, PWN, Warszawa 1959, str. 148-150. W podobny sposób podział na wydajność i oszczędność w kontekście prakseologii wyróżniał Tadeusz Kotarbiński. Por.

Kotarbiński T., Hasło dobrej roboty, Wiedza Powszechna, Warszawa 1968, str. 10, 64-65.

zakładach Toyoty i następnie została rozprzestrzeniona w innych krajach³³. Zakłada ona maksymalne ograniczanie strat podczas procesu produkcji oraz jak najszybszą i elastyczną obsługę klienta (just in time). W praktyce jest stosowana w skali mikro, czyli w ramach jednego przedsiębiorstwa lub organizacji gospodarczej takiej jak korporacja. Celem idei lean production jest niwelowanie kilku rodzajów strat i tym samym zwiększenie wydajności pracy.

Należą do nich: nadprodukcja, rozumiana jako wytwarzanie bez zamówień; oczekiwanie pracowników na materiał, maszyny lub dyrektywy od menadżerów; zbędne transporty lub przewóz, nadmierne lub niewłaściwe przetwarzanie, nadmierny stan zapasów, zbędne ruchy, defekty w produkcji.

W ramach modelu lean production jednym z ważnych ogniw ograniczania marnotrawstwa podczas produkcji jest zaangażowanie każdego pracownika. Zakłada się, że to właśnie oni są jednym z głównych źródeł marnotrawstwa oraz wiedzą najlepiej jak usprawnić procesy gospodarcze w ramach ich stanowiska pracy³⁴. Jedną z przyczyn takiego stanu rzeczy może być celowe funkcjonowanie na „niższych obrotach” przez pracowników. Jest to forma oporu, który James Scott nazwał „bronią słabych”, czyli zwalnianie tempa pracy, przedłużanie czasu na odpoczynek, pracowanie po zażyciu używek i tym podobne. Dlatego też takie normatywne ujęcie marnotrawstwa jest przede wszystkim punktem widzenia menadżera lub/i technokraty, który szuka idealnego krańcowego optimum w ramach organizacji. Innymi koncepcjami, podzielającymi taką perspektywę są teorie zarządzania takie jak tayloryzm, fordyzm oraz najnowsze praktyki maksymalnego wykorzystywania potencji tkwiących w pracownikach oraz środkach pracy w danym przedsiębiorstwie³⁵. Podkreślenie powiązania definicji marnotrawstwa z interesem klasowym w miejscu pracy, powala stwierdzić, że kategoria marnotrawstwa oraz uznanie konkretnych praktyk jako marnotrawczych mają zawsze charakter ideologiczny³⁶. W tym ostatnim przypadku „broń słabych” będzie marnotrawstwem dla kapitalistów, ponieważ nie pozwala im wykorzystywać siły roboczej w takim wymiarze, w jakim mogliby to zrobić. Natomiast z perspektywy

33 Wyrwicka M., Słowo wstępne, [w:] Tejże (red.), Marnotrawstwo. Przejawy i sposoby minimalizacji, Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej, Poznań 2009, str. 6. Takie podejście do zarządzania jednostkami gospodarczymi stało się bardzo popularne i zostało przeniesione na inne dziedziny gospodarki takie jak:

rekrutacja, redystrybucja i prace biurowe.

34 Grzelczak A., Ciągły proces ulepszania. Praktyczne rozwiązania w przedsiębiorstwach, [w:] Wyrwicka M.

(red.), Marnotrawstwo. Przejawy i sposoby minimalizacji, Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej, Poznań 2009, str. 51-67.

35 Na ten temat patrz: Drucker P., Społeczeństwo pokapitalistyczne, PWN, Warszawa1999, str. 22-44.

36 Formalnie można stworzyć kategorię marnotrawstwa absolutnego, dotyczącą sytuacji kiedy tracą wszyscy.

Jest ona jednak wysoce hipotetyczna.

zwalniającego tempo pracownika taki opór nie będzie marnotrawstwem. Dzięki niemu odzyska on część czasu, zregeneruje swoje zdolności do pracy oraz zmniejszy stopę wyzysku.

1.2.2. Lewicowe ujęcia marnotrawstwa w kapitalizmie. Logika zysku i marnotrawstwo w