Przeanalizowano wyniki badań stylu życia osób młodych w wieku od 20 do 30 lat w wybranych grupach społecznych, za pomocą zweryfikowanego do wykorzystania w polskiej wersji językowej kwestionariusza stylu życia (Lifestyle Ouestionnaire, autor: John Cavendish, West Wirginia University, USA). Weryfikacji kwestionariusza dokonano w Akademii Wychowania Fi-zycznego w Katowicach stosując odpowiednie procedury w zakresie za-równo translacji jak i oceny trafności i rzetelności polskiej wersji językowej kwestionariusza (Olex-Zarychta, Garbaciak, 2003). Badani odpowiadali na pytania – twierdzenia dotyczące 10 elementów stylu życia: zachowań ryzy-kownych w zakresie stosowania używek (alkohol, wyroby nikotynowe), za-chowań w zakresie profilaktyki medycznej, zaza-chowań dotyczących zdrowia
Rola aktywności fizycznej w zdrowym stylu życia na tle innych … 181 fizycznego w zakresie odżywiania i aktywności fizycznej, odporności na stres, bezpieczeństwa komunikacyjnego, relacji społecznych, snu i odpo-czynku oraz subiektywnego poczucia dobrostanu. W każdym z 10 działów kwestionariusza zawarto 5 zdań-twierdzeń, a zadaniem badanego było za-znaczenie tych zdań, które uważa on za odzwierciedlające jego zachowania zdrowotne. Zaznaczenie mniej niż 3 zdań w każdym dziale wskazywało na potrzebę zmiany/poprawy w danym aspekcie stylu życia. Sumaryczna liczba zaznaczonych twierdzeń w całym kwestionariuszu (maksymalnie 50) wska-zywała na prowadzenie przez danego respondenta niezdrowego (wyniki 0-24), przeciętnego (wyniki 25-39) lub prozdrowotnego stylu życia (wyniki 40-50). Badaniom poddano dwie grupy osób w wieku 20-24 lat. Do grupy respondentów należeli słuchacze Szkoły Policji w Katowicach (25 respon-dentów) oraz studenci AWF Katowice (30 responrespon-dentów). W sumie anali-zom poddano wyniki samooceny stylu życia 55 osób. W celu realizacji celu badań dokonano przede wszystkim analizy jakościowej uzyskanych wyni-ków, ograniczając analizy matematyczne do niezbędnego minimum w zakre-sie statystyki opisowej.
Wyniki
Wszyscy badani regularnie uprawiali wybrane formy aktywności fizycz-nej o dużej intensywności przez okres co najmniej jednego roku i deklaro-wali wysoką sprawność fizyczną. Biorąc pod uwagę zarówno specyfikę stu-diów wychowania fizycznego, jak i programy szkoleniowe realizowane w Szkole Policji, obejmujące zajęcia sportowe o dużej intensywności kilka razy w tygodniu, deklaracje badanych należy uznać za w pełni wiarygodne.
Aż 90% studentów AWF i 80% słuchaczy szkoły Policji uważało swoją sprawność fizyczną za wyższą od przeciętnej. Wyniki przedstawia rycina 1.
182 Dorota Olex-Zarychta
Ryc.1. Wyniki ankietowe dotyczące sprawności fizycznej badanych (% odpowiedzi twierdzących)
Pomimo wysokiego poziomu aktywności fizycznej, tylko część badanych prezentowała prozdrowotny styl życia. Analiza wyników badań wskazała, że większość respondentów, zarówno będących słuchaczami szkoły policyjnej jak i będących studentami wydziału wychowania fizycznego Akademii Wy-chowania Fizycznego prowadzi przeciętny styl życia. Oznacza to, że w ogól-nym ujęciu podejmowane przez respondentów wybory dotyczące ich zacho-wań zdrowotnych u większości badanych nie stanowią poważnego zagroże-nia dla utraty czy pogorszezagroże-nia stanu zdrowia, ale mniej niż 30% badanych prowadzi zdrowy styl życia, co było wynikiem nieco rozczarowującym. Ewi-dentnie niezdrowy, zagrażający zdrowiu styl życia prowadził tylko niewielki odsetek badanej grupy – w przypadku słuchaczy szkoły policyjnej było to 8% badanych, a w przypadku studentów AWF 6,7% uczestników badań.
Prozdrowotny styl życia gwarantujący dobrostan wszystkich jego aspektów fizycznych oraz psychospołecznych charakteryzował 28% policjantów oraz zaledwie 23,3% studentów wychowania fizycznego. Zestawienie wyników przedstawia rycina 2.
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100
Regularnie ćwiczę, co najmniej 3 razy w tygodniu po 30 minut lub więcej
Mój poziom sprawności fizycznej jest wyższy niż wielu osób w moim wieku
%
słuchacze SP studenci AWF
Rola aktywności fizycznej w zdrowym stylu życia na tle innych … 183
Ryc. 2. Styl życia badanych
Analiza innych niż związanych ze zdrowiem fizycznym zachowań zdro-wotnych deklarowanych przez respondentów wskazała, że na obraz stylu życia badanych wpływały czynniki związane ze zdrowiem psychicznym i społecznym, głównie z relaksacją, snem i radzeniem sobie ze stresem.
Umiejętność relaksacji deklaruje tylko 16% słuchaczy szkoły policyjnej i za-ledwie 30% studentów AWF, pomimo tego, że program studiów obejmuje różne formy zajęć nakierowanych na odpoczynek i relaksację. Brak umiejęt-ności relaksacji odzwierciedla też odsetek badanych, którzy przyznają się w ankiecie do odczuwania napięcia nerwowego i niepokoju – w przypadku policjantów wyniósł on aż 84% wszystkich badanych, w przypadku studen-tów AWF był nieco niższy, ale też znaczący (67% badanych). Subiektywne odczuwanie gotowości do pracy zanotowano na niskim poziomie szczegól-nie u studentów AWF. Omawiane wyniki przedstawiono na ryciszczegól-nie nr 3.
0 10 20 30 40 50 60 70 80
Zagrażający zdrowiu Przeciętny Prozdrowotny
%
słuchacze SP studenci AWF
184 Dorota Olex-Zarychta
Ryc. 3. Czynniki psychospołeczne w stylu życia badanych (% odpowiedzi twierdzących)
Dyskusja
W socjoekologicznym, holistycznym ujęciu zdrowie jawi się jako zjawisko wielowymiarowe, obejmujące wzajemnie zależne od siebie aspekty fizyczne, psychologiczne i społeczne (Kulik, 1999). Wydawać by się mogło, że domi-nujący wpływ na zdrowy styl życia mają zachowania zdrowotne związane ze zdrowiem fizycznym, w tym aktywność ruchowa, której przypisuje się szcze-gólne znaczenie jako mającej wpływ nie tylko na funkcjonowanie fizyczne, ale także psychikę człowieka oraz procesy motywacyjne i poznawcze (Łusz-czyńska, 2018). Niewątpliwie, aktywność fizyczna jest czynnikiem sprzyja-jącym zarówno fizycznemu, jak i psychicznemu zdrowiu (Machon i in., 2008;
Penedo, Dahn, 2005). Potwierdzają to również dane zebrane w ramach Dia-gnozy Społecznej (Czapiński, 2015). W zakresie wszystkich głównych wskaźników dobrostanu psychicznego efekt aktywnego uprawiania jakiejś
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90
Zawsze potrafię się łatwo
zrelaksować Często odczuwam napięcie/wewnętrzny
niepokój
Budząc się rano czuję się wypoczęty i gotowy do
pracy
%
słuchacze SP studenci AWF
Rola aktywności fizycznej w zdrowym stylu życia na tle innych … 185 dyscypliny sportu lub formy aktywności fizycznej jest bardzo silny. W bada-niach Czapińskiego (2015) w zakresie przypadków deklarowanej przez ba-danych depresji aktywność fizyczna przy kontroli wieku i płci wyjaśniała 1,1% zróżnicowania natężenia symptomów choroby. Cytowane analizy w modelu przekrojowym nie rozstrzygały jednak kierunku zaobserwowa-nych zależności: czy aktywność fizyczna wzmacnia dobrostan, czy też osoby w lepszej kondycji psychicznej były bardziej motywowane do uprawiania sportu. Wyniki kilku badań w modelu eksperymentalnym lub quasi-ekspe-rymentalnym dowodzą jednak, że aktywność fizyczna podnosi nastrój i po-prawia inne wskaźniki dobrostanu (Thayer, 2001). Dane z wspomnianej wcześniej Diagnozy Społecznej sugerują, że zależność jest dwustronna: su-biektywny dobrostan sprzyja wzrostowi aktywności fizycznej i wzrost ak-tywności fizycznej prowadzi do poprawy dobrostanu (Czapiński, 2015).
W literaturze przedmiotu mechanizm wpływu aktywności fizycznej na do-brostan zdrowotny uznaje się jednak za ciągle niewyjaśniony; być może cho-dzi o uwalnianie endorfin lub innych substancji w mózgu, które odpowie-dzialne są za regulację nastroju, ale niewykluczone, że znaczenie mają też interakcje społeczne, które towarzyszą wielu rodzajom sportu, a także towa-rzyszące aktywności fizycznej poczucie sprawstwa i samokontroli. Wyniki zaprezentowanych w niniejszej pracy badań wskazują jednak, że sama ak-tywność fizyczna nawet ta świadomie intensywna i regularna, oraz dbałość o utrzymywanie wysokiej sprawności fizycznej nie stanowią jednak gwaran-cji zdrowego stylu życia pomimo pośredniego wpływu na funkcjonowanie psychiczne człowieka. Obraz stylu życia osób aktywnych fizycznie jest jed-nak kształtowany poprzez inne zachowania zdrowotne związane z funkcjo-nowaniem psychospołecznym, wśród których – jak wynika z zaprezentowa-nych badań – istotne wydają się kwestie związane z umiejętnością walki ze stresem, świadomą relaksacją i zapewnieniem odpowiedniej jakości i ilości
186 Dorota Olex-Zarychta snu jako warunków koniecznych utrzymania dobrostanu zdrowotnego. Ist-nieje prawdopodobieństwo, że powodem sytuacji, w której pomimo zapew-niania odpowiedniej dawki aktywności ruchowej badani nie prezentowali zdrowego stylu życia może być nieodpowiedni dla potrzeb funkcjonowania psychospołecznego dobór form aktywności ruchowej przez badanych, albo/oraz zbyt mała świadomość badanych młodych ludzi dotycząca roli czynników psychospołecznych dla utrzymywania i pomnażania zdrowia.
Aby prowadzić zdrowy styl życia aktywność fizyczna powinna uwzględniać indywidualne potrzeby psychiczne i społeczne jednostki. W zdrowym stylu życia należy zatem dbać zarówno o ilość jak i jakość aktywności fizycznej np.
mając problemy z relaksacją należy świadomie wybierać formy aktywności wspomagające odprężenie psychiczne, redukujące pobudzenie emocjonalne w celu osiągnięcia dobrostanu psychofizycznego.
Biorąc pod uwagę obowiązujące standardy kształcenia i wychowania w zakresie edukacji zdrowotnej dzieci i młodzieży wydaje się koniecznym zwracanie większej uwagi w procesie edukacji zdrowotnej na wagę zacho-wań w zakresie zdrowia psychospołecznego w zdrowym stylu życia. W obec-nej podstawie programowej kształcenia ogólnego ujęte są przede wszystkim zagadnienia związane z zachowaniami zdrowotnymi dotyczącymi zdrowia fizycznego. W podstawie dla szkół podstawowych akcentowane są kwestie racjonalnego odżywiania się i standardów ilościowych aktywności fizycznej (Podstawa programowa, 2017). Wiedza i umiejętności z zakresu psychospo-łecznych zachowań zdrowotnych mających wpływ na styl życia mają w obec-nej podstawie programowej charakter marginalny (DzU z dnia 14 lutego 2017, poz 356).
Należy przy tym zaznaczyć, że nawet marginalnie potraktowane w pod-stawie programowej określonych treści (tu – dotyczących
psychospołecz-Rola aktywności fizycznej w zdrowym stylu życia na tle innych … 187 nych czynników wpływających na zdrowie), przy należytej praktycznej rea-lizacji mogą przełożyć się na zadowalający efekt edukacyjny. W kwestii edu-kacji zdrowotnej wiele zależy tu od filozofii szkoły w zakresie eduedu-kacji zdro-wotnej dzieci i młodzieży, a także świadomości i pomysłowości nauczyciela wychowania fizycznego w doborze form i metod realizacji treści programo-wych. Zagadnienia dotyczące sposobów redukowania nadmiernego stresu i radzenia sobie z nim w sposób konstruktywny, a także problem doboru ćwiczeń relaksacyjnych do własnych potrzeb, pojawiają się w podstawie programowej (np. klasy VII i VIII SP). Istnieje zatem programowa możliwość wzmocnienia tych treści i zaakcentowania w realizacji programu wychowa-nia fizycznego i w programie edukacji zdrowotnej realizowanym przez szkołę. W świetle uzyskanych w zaprezentowanych badaniach wyników wy-daje się, że zwrócenie większej uwagi na edukację zdrowotną dzieci i mło-dzieży w zakresie wpływu czynników psychospołecznych na obraz zdro-wego stylu życia współczesnego człowieka staje się koniecznością wynika-jącą z aktualnych potrzeb społecznych w nowoczesnych, rozwiniętych spo-łeczeństwach.
Wnioski
W świetle przedstawionych wyników wydaje się, że regularna, inten-sywna aktywność fizyczna niekoniecznie jest głównym wyznacznikiem zdrowego stylu życia współczesnej młodzieży. Wyniki zdają się sugerować, że w związku z dynamicznymi zmianami społeczno- gospodarczymi zacho-dzącymi w ostatnich latach w Polsce dla utrzymania korzystnego dla zdro-wia i długowieczności stylu życia niezbędne jest należyte postrzeganie przez młodzież czynników psychospołecznych mających wpływ na funkcjonowa-nie fizyczne i psychiczne jednostki we współczesnym świecie. Podkreślić na-leży, że uzyskane w badaniach wyniki w żadnej mierze nie umniejszają ani
188 Dorota Olex-Zarychta nie podważają roli ruchu i aktywności fizycznej w zdrowym stylu życia. Ak-tywność fizyczna ma jednak silny, chociaż nie do końca wyjaśniony wpływ na funkcjonowanie psychiczne i społeczne jednostki, a co za tym idzie także na pozostałe, tzw psychospołeczne aspekty indywidualnego stylu życia każ-dego człowieka. Odpowiednie nakierowanie aktywności fizycznej pod ką-tem indywidualnych potrzeb nie tylko fizycznych (normy zdrowotne ilości i intensywności wysiłków fizycznych), ale i psychospołecznych może stano-wić cenny przyczynek do poprawy obrazu stylu życia zarówno współczesnej młodzieży w okresie edukacji szkolnej, jak i po jej zakończeniu.
Literatura
Cockerham, W.C. (1995). Medical sociology. Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall.
Czapiński, J. (2015). Indywidualna jakość i styl życia. Diagnoza Społeczna 2015, Warunki i Jakość Życia Polaków - Raport. Contemporary Economics, 9/4, 200-331.
Dróżdż, A. (2014). Styl życia absolwentów Szkoły Policji w Katowicach. Katowice, AWF.
Garbaciak, W., Olex, D., (2003). Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, sectio D Medicina, Vol LVIII, suppl XIII, 70, 387-389.
Green, L.W., Kreuter, M.W. (1991). Heath promotion planning: An educational and environmental approach, Mountain View, Mayfield Publishing Company.
Kłos, J. (2014). Zjawisko zdrowego stylu życia we współczesnym społeczeństwie polskim.
Poznań, Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu.
Kulik, T. (1999). Wiedza o zdrowiu. W: M. Latalski (red.) Zdrowie publiczne. Lublin Akademia Medyczna, 20-25.
Łuszczyńska, A. (2018). Psychologia sportu i aktywności fizycznej. Zagadnienia kliniczne.
Warszawa, PWN.
Machon, D., Norton, M.I., Ariely, D. (2008). Getting off the hedonic treadmill, one step at a time: The impact of regular religious ptactice and exercise on well-being. Journal of Economic Psychology, 29, 632-642.
Ostrowska A. (1999). Styl życia a zdrowie. Warszawa, IFiS PAN.
Penedo, F. J., Dahn, J. R. (2005). Exercise and well-being: A review of mental and physical health benefits. Current Opinion in Psychiatry, 18, 189-193.
Ponczek, D., Olszowy, I. (2012). Styl życia młodzieży i jego wpływ na zdrowie. Problemy Higieny i Epidemiologii, 93(2), 260-268.
Thayer, R. (2001). Energy, tiredness, and tension effects of sugar snack versus moderate exercise. Journal of Personality and Social Psychology, 52, 119-125.
Romanowska-Tołłoczko, A. (2011). Styl życia studentów w kontekście zachowań zdrowotnych. Hygeia Public Health, 46(1), 89-93.
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 lutego 2017 w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz podstawy programowej kształcenia
Rola aktywności fizycznej w zdrowym stylu życia na tle innych … 189
ogólnego dla szkoły podstawowej, w tym dla uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym lub znacznym, kształcenia ogólnego dla branżowej szkoły I stopnia, kształcenia ogólnego dla szkoły specjalnej przysposabiającej do pracy oraz kształcenia ogólnego dla szkoły policealnej, Dziennik Ustaw RP, poz 356, Warszawa.
Tomeczek, S. (2013). Porównanie stylu życia studentów Akademii Wychowania Fizycznego i Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Katowice, AWF.
Woynarowska, B. (2008). Edukacja zdrowotna. Warszawa, PWN.