Streszczenie
O stylu życia decyduje ogół świadomych zachowań związanych ze zdrowiem, będą-cych efektem wyborów dokonywanych przez ludzi na podstawie dostępnych, determino-wanych ich sytuacją życiową alternatyw. Zachowania te dotyczą nie tylko zdrowia fizycz-nego, ale także psychicznego oraz społecznego. Celem pracy jest jakościowa analiza wy-ników badań stylu życia wybranych grup społecznych, pod kątem ukazania rzeczywistej roli aktywności fizycznej w prozdrowotnym stylu życia na tle innych zachowań związa-nych ze zdrowiem. Badane grupy społeczne stanowili studenci Akademii Wychowania Fi-zycznego w Katowicach oraz słuchacze Szkoły Policji w Katowicach. Wyniki badań wska-zały, że sama aktywność fizyczna - regularna, o zalecanej w rekomendacjach objętości i intensywności - nie determinuje zdrowego stylu życia. Istotny wpływ na styl życia bada-nych młodych ludzi miały kwestie relacji z innymi, czynniki psychiczne i emocjonalne bar-dziej niż aktywność ruchowa i prawidłowe odżywianie się. Wyniki są dyskutowane pod kątem skuteczności procesu wychowania fizycznego w zakresie edukacji zdrowotnej oraz określania priorytetów programowych w jej zakresie dla kolejnych etapów edukacyjnych.
Słowa kluczowe: zdrowie, styl życia, edukacja zdrowotna
Wstęp
Zdrowie uznawane jest we wszystkich kulturach i społeczeństwach jako ceniony i pożądany stan; jako pozytywna wartość i unikatowy zasób dla jed-nostki i społeczeństwa. Zdrowie jako wartość w dodatnim znaczeniu jest w świadomości społecznej silnie zakorzenione. Z badań naukowych wynika, że zdrowie zajmuje od dawna wysokie i stałe miejsce w hierarchii wartości dorosłych Polaków. Jak wynika z raportu badań Diagnozy Społecznej 2015
178 Dorota Olex-Zarychta (Czapiński, 2015) zdrowie własne i rodziny zajmuje najwyższe miejsce w hierarchii wartości ogółu polskiego społeczeństwa, a w ostatnich latach notuje się ciągły wzrost znaczenia zdrowia jako wartości, co świadczy o co-raz większej świadomości Polaków w kwestii roli szeroko pojętego zdrowia dla osiągania oczekiwanych celów życiowych i zadowolenia z życia. Wskazać przy tym należy, że współcześnie pod pojęciem zdrowia rozumie się nie tylko nieobecność choroby, ale stan dobrego fizycznego, psychicznego i spo-łecznego samopoczucia, określanego jako dobrostan wszystkich aspektów życia. W literaturze dotyczącej edukacji zdrowotnej akcentuje się w związku z powyższym fakt, że szeroko rozumiane zdrowie stanowi jeden z głównych czynników determinujących jakość życia (Woynarowska, 2008). Jakość ży-cia związana ze zdrowiem dotyczy tych aspektów żyży-cia, które powiązane są z szeroko pojętym zdrowiem oraz wszystkimi działaniami, które służą utrzy-maniu i pomnażaniu zdrowia w sensie fizycznym, psychicznym i społecz-nym. Pojęcie jakości życia ma zatem wymiar zarówno obiektywny (zdrowie obiektywne), jak i subiektywny (zdrowie postrzegane subiektywnie przez jednostkę). Zespół działań mających na celu utrzymanie i pomnażanie sze-roko pojętego zdrowia, swoistych dla danej jednostki i/lub zbiorowości określany jest w literaturze przedmiotu mianem stylu życia. Charaktery-stycznymi cechami stylu życia są: trwałość wzorców zachowań i ukształto-wanie ich przez dziedzictwo kulturowe, relacje społeczne a także czynniki geograficzne, społeczno-ekonomiczne oraz cechy osobowościowe człowieka (Green, Kreuter, 1991). Zachowania zdrowotne dotyczą różnych aktów be-hawioralnych człowieka związanych ze sferą zdrowia a więc takich, które w świetle współczesnej wiedzy (przede wszystkim wiedzy medycznej) wy-wołują określone, pozytywne lub negatywne skutki zdrowotne (Woynarow-ska, 2008). Zachowania zdrowotne człowieka odzwierciedlają, zatem, stan
Rola aktywności fizycznej w zdrowym stylu życia na tle innych … 179 świadomości jednostki i celowości jej działań w sferze zdrowia, a także wy-wołują określone, przewidywalne skutki zdrowotne. Za prozdrowotny styl życia (inaczej: zdrowy styl życia czy styl życia sprzyjający zdrowiu) uważa się w teorii edukacji zdrowotnej wzory świadomych zachowań związanych ze zdrowiem, będących efektem wyborów dokonywanych przez ludzi na podstawie dostępnych, determinowanych ich sytuacją życiową alternatyw (Cockerham, 1995). Wg Woynarowkiej (2008) w prozdrowotnym stylu ży-cia wyróżnić można cztery główne grupy zachowań zdrowotnych:
zachowania związane ze zdrowiem fizycznym (dbałość o ciało, aktyw-ność fizyczna, żywienie),
zachowania związane ze zdrowiem psychospołecznym (korzystanie i udzielanie wsparcia społecznego, zarządzanie stresem),
zachowania prewencyjne (badania profilaktyczne, samokontrola zdrowia, bezpieczeństwo w życiu codziennym),
niepodejmowanie zachowań ryzykownych (niepalenie tytoniu, ogra-niczanie spożycia alkoholu, nieużywanie substancji psychoaktywnych i nienadużywanie leków).
Zarówno w opinii społecznej, jak i w świetle wyników badań naukowych (Ponczek, Olszowy, 2012; Kłos, 2014) za zachowania mające największy wpływ na prozdrowotny styl życia uważane są te, związane ze zdrowiem fi-zycznym, ze szczególnym uwzględnieniem aktywności fizycznej i roli zbilan-sowanej diety dla utrzymania i pomnażania zdrowia. W literaturze wskazuje się także na duże znaczenie kwestii niepodejmowania zachowań ryzykow-nych (Ostrowska, 1999; Ponczek, Olszowy, 2012; Kłos, 2014). Zachowania prewencyjne oraz związane ze zdrowiem psychospołecznym wydają się być uznawane za niemające dominującego wpływu na obraz stylu życia jed-nostki (Ostrowska, 1999). W niektórych badaniach stylu życia zachowania związane ze zdrowiem psychospołecznym w ogóle nie są brane pod uwagę,
180 Dorota Olex-Zarychta co wskazuje na niedocenianie ich roli dla utrzymania i pomnażania zdrowia jako dobrostanu wszystkich aspektów życia (Romanowska-Tołłoczko, 2011;
Kłos, 2014). Równocześnie alarmujące sygnały dotyczące nasilania się pro-blemów psychospołecznych w rozwiniętych społeczeństwach skłaniają się ku postawieniu pytania o wpływ czynników psychicznych i społecznych na obraz stylu życia współczesnego człowieka.
Cel badań
Celem pracy jest jakościowa analiza wyników badań stylu życia wybra-nych grup społeczwybra-nych należących do populacji młodzieży poniżej 24 roku życia, pod kątem ukazania rzeczywistej roli aktywności fizycznej w prozdro-wotnym stylu życia na tle innych zachowań związanych ze zdrowiem.
Wyniki będą dyskutowane pod kątem skuteczności procesu wychowania fizycznego na różnych etapach kształcenia i wychowania dzieci i młodzieży w zakresie edukacji zdrowotnej oraz określania priorytetów programowych w jej zakresie dla kolejnych etapów edukacyjnych.