Maria Czerepaniak-Walczak (1999) podkreśla, że w terminologii pedago-gicznej termin kompetencja pojawia się w latach dziewięćdziesiątych ubie-głego stulecia wraz z reformowaną podstawą programową szkolnictwa ogólnego. Nadano mu wówczas dwojakie znaczenie, inne dla ucznia i inne dla nauczyciela. W odniesieniu do ucznia jest rozumiany jako umiejętność, a w stosunku do nauczyciela jako zakres uprawnień. Kompetencje stanowią harmonijną kompozycję wiedzy, zrozumienia, sprawności oraz pragnienia i odnoszą się do trzech podstawowych sfer aktywności człowieka:
biologicznej (tkanki, narządy, układy),
psychicznej (emocjonalna, poznawcza),
społecznej (umiejętność dostosowania się do otaczającego nas środo-wiska).
„Termin kompetencja można stosować do określenia uświadamianej sobie przez człowieka jego dyspozycji osiąganej w ciągu życia poprzez wyuczenie”
(Czerepaniak–Walczak, 1999, s.60). Przypisuje się mu cztery właściwości:
możliwość obserwowania przez innych,
powtarzalność, a nie jednorazowe pojawianie się,
interaktywność przejawiająca się w ciągłym aktualizowaniu się w za-leżności od potrzeb,
stałość ponadsytuacyjna pozwalająca na włączanie nowych informacji i doświadczeń do istniejącej struktury (Czerepaniak-Walczak, 1999).
Olivia H. Jenkins uważa, że „jest to zdolność, gotowość do wykonywania zadań określonym poziomie” (Plewka, 2009, s. 39). Natomiast Jan Pruchy przez pojęcie „kompetencje nauczyciela” rozumie „zbiór profesjonalnych umiejętności, wiedzy, wartości oraz postaw, którymi musi dysponować każdy nauczyciel, aby mógł efektywnie wykonywać swoją pracę” (Prucha, 2006, s.306).
56 Danuta Umiastowska Iwona Czaja-Chudyba dzieli kompetencje na profesjonalne i osobowe.
Dzięki tym pierwszym nauczyciel planuje, realizuje i ocenia proces dydak-tyczno-wychowawczy (specjalistyczne i pedagogiczne), a także praktyczniej wykorzystuje posiadaną wiedzę (realizacyjne). Dzięki tym drugim, związa-nym z predyspozycjami nauczyciela do wykonywania zawodu, może doko-nywać refleksji moralnej, szanować podmiotowość uczestników procesu kształcenia i nauczania (wartościujące), potrafi ocenić własne działania, dia-gnozować potrzeby dziecka i we właściwy sposób je zaspakajać (psycholo-giczne), podejmuje dialog i wyraża swoje opinie (komunikacyjne), nawiązuje współpracę z opiekunami i rodzicami uczniów, z instytucjami, z innymi na-uczycielami (społeczne), opiera się na innowacyjnych sposobach nauczania, budzi w uczniach kreatywność, diagnozuje zdolności dziecka (transgre-syjne), a także poszukuje i selekcjonuje informacje i źródła, z których pocho-dzą (informatyczne) (Czaja-Chudyba, 2006).
Opierając się na roli kompetencji w generowaniu określonych zachowań u nauczyciela Maria Czerepaniak-Walczak przyjęła występowanie kompetencji:
wyjściowych, które wymagają stałego rozwijania i aktualizowania i nie odnoszą się do konkretnego zawodu,
dojrzałych – pojawiających się przy wypełnianiu aktualnych zadań,
zawodowych, które powinny być uzupełniane kompetencjami do zmiany,
do zmiany, które uznają konieczność doskonalenia już posiadanych kompetencji i charakteryzują się otwartością na nowości,
rdzeniowych (emocjonalne) – odgrywające ważną rolę w aktualnym działaniu, ale odnoszą się też do przyszłości, są gotowością do zmiany i akceptacji tego co zmiana przyniesie (Czerepaniak-Walczak, 1999).
Ostatnią prezentowaną klasyfikacja jest podział na kompetencje miękkie (behawioralne) i twarde (funkcjonalne). Kompetencje miękkie wiążą się
Kompetencje nauczyciela wychowania fizycznego we współczesnej… 57 z naszą osobowością, cechami charakteru czy temperamentem i odnoszą się do postrzegania otoczenia, sposobu działania, rozwiązywania problemów – koncentrują się zachowaniu człowieka i jego postawach w różnych sytua-cjach, dotyczą motywacji, radzenia sobie ze stresem, zarządzania czasem, asertywności, kreatywności, inteligencji emocjonalnej, nawiązywania kon-taktów i komunikowania się. Kompetencje twarde to konkretne umiejętno-ści, które często nazywane są technicznymi, bo dotyczą znajomości języków, obsługi komputera, konkretnych kwalifikacji w różnych dyscyplinach czy wiedzy nabytej w trakcie edukacji (Konieczna-Kucharska, 2015).
Według J. Keil: „… zawód nauczyciela jawi się jako zawód szczególnie trudny, wymagający jednocześnie wielu specyficznych kwalifikacji, określo-nych postaw kulturalokreślo-nych, intelektualokreślo-nych, moralokreślo-nych, społeczokreślo-nych, psy-chicznych, a także wysoko rozwiniętych umiejętności dydaktycznych i boga-tego zasobu informacji z różnych dziedzin nauki” (Keil, 2005, s.45).
Jak w takim świetle przedstawiają się kompetencje nauczyciela wycho-wania fizycznego? Możemy je podzielić na dwie grupy – pierwszą stanowić będą te związane z przygotowaniem ucznia do podejmowania całożyciowej aktywności ruchowej, a drugą związane z przekazaniem wiedzy z zakresu edukacji zdrowotnej.
Eligiusz Madejski i Józef Węglarz podzielili kompetencje nauczycieli wy-chowania fizycznego na:
pragmatyczne pozwalające na poprawne zaplanowanie działalności nauczyciela w oparciu o diagnozę, prognozę i ocenę procesu dydak-tyczno-wychowawczego,
komunikacyjne umożliwiające nawiązanie dialogu z jednostką i z grupą, zapewniające skuteczność porozumiewania się werbalnego i niewerbalnego,
58 Danuta Umiastowska
współdziałania ułatwiające wybór właściwych wzorców zachowań za-pewniających sprawność działania, integrowanie i socjalizację uczniów,
kreatywne wyzwalające nietypowe rozwiązania, oryginalność w dzia-łaniu, inspirujące obie strony procesu do twórczości edukacyjnej,
informatyczno-medialne oparte o umiejętność posługiwania się nowo-czesnymi źródłami informacji,
moralne budzące refleksyjność, uznanie podmiotowości ucznia i właściwe rozumienie powołania nauczycielskiego (Madejski, Węglarz, 2008).
Natomiast Elke Knise i Helge Rupprich uważają, że podstawą wykształce-nia nauczyciela wychowawykształce-nia fizycznego jest przejście od wiedzy opartej na kierowaniu się regułami do wiedzy opartej na kierowaniu się doświadcze-niem (Knise, Rupprich, 2015).
Andrzej Krawański (2003) dzieli kompetencje nauczyciela wychowania fizycznego dotyczące edukacji zdrowotnej na trzy obszary:
społeczny (kulturowy), w którym realizowane są zadania związane ze współtworzeniem postaw i umiejętności prospołecznych wykorzystu-jąc kulturotwórczą rolę sportu oraz z aktywnym udziałem w procesie edukacji zdrowotnej ze szczególnym naciskiem na promowanie uczestnictwa w różnych formach ruchu;
utylitarny (edukacyjny), w którym za pomocą specyficznych środków i metod stosowanych w wychowaniu fizycznym rozwijane są umiejęt-ności życiowe i kształtowane elementy zdrowego stylu życia (np., po-dejmowanie ruchu, właściwe nawyki żywieniowe, organizacja dnia, sen itp.);
egzystencjalny, który przejawia się troską o rozwój fizyczny i spraw-ność fizyczna organizmu i kształtowanie osobowości ukierunkowanej na dbałość o ciało.
Kompetencje nauczyciela wychowania fizycznego we współczesnej… 59 Zofia Żukowska wyróżnia dwie kompetencje nauczyciela wychowania fi-zycznego jako edukatora zdrowia – przedmiotowe i pedagogiczne. Te pierw-sze są zależne od jego umiejętności, sprawności i opanowanych wiadomości i dotyczą realizacji procesu kształcenia. Natomiast kompetencje pedago-giczne zależą od poziomu przygotowania psycholopedago-gicznego, pedagogicz-nego, metodycznego i etyczno-kulturowego, a związane są z kształtowaniem postaw prozdrowotnych (Żukowska, 1992).
Optymalna realizacja edukacji zdrowotnej jest możliwa przy zachowaniu spójności postawy nauczyciela z przekazywaną wiedzą. Nauczyciel nieau-tentyczny i niewiarygodny nie będzie dla wychowanka wzorem osobowym do naśladowania. Przekazywana wiedza z zakresu edukacji zdrowotnej musi być urzeczywistniona postępowaniem nauczyciela, bo inaczej będzie bezu-żyteczna. Konieczne jest „zrozumienie, że to «ja» nauczyciel jestem odpowie-dzialny za ukształtowanie postawy ucznia”, bowiem „twórczy nauczyciel wychowania fizycznego stanowi gwarancję skuteczności edukacji zdrowot-nej” (Wolny, 2010, s.88).
Zofia Żukowska i Marcin Czechowski analizując kompetencje nauczyciela związane z prowadzeniem edukacji zdrowotnej wyodrębnili:
kompetencje moralne, w zakres których wchodzi: rzetelna informacja o prawidłowościach wszechstronnego rozwoju osobniczego, wdraża-nie do ocen moralnych poprzez refleksyjny stosunek do zachowań in-nych i autorefleksję do samooceny, dokonywanie wyborów odnośnie zdrowia w oparciu o motywację intelektualną i emocjonalną oraz wdrażanie do zachowań prozdrowotnych tak samo, jak kształtuje się nawyki ruchowe,
kompetencje prakseologiczne, które są określane jako sprawne dzia-łania nauczyciela w planowaniu procesu edukacyjnego,
wprowadza-60 Danuta Umiastowska niu różnych form kształcenia odmiennych od klasycznej lekcji (np. za-jęcia warsztatowe), umiejętne przeprowadzenie diagnozy osobniczej z uwzględnieniem takich elementów jak: osobowość, cechy charak-teru, stanu zdrowia, reakcji w różnych sytuacjach,
kompetencje komunikacyjne przejawiają się skutecznością porozu-miewania się i udanej interakcji wychowawczej, z troską o zdrowie społeczne i psychiczne,
kompetencje współdziałania wiążą się z rozwiązywaniem sytuacji konfliktowych przez negocjowanie i kompromis, uznaniem wyższości reguły odpowiedzialności za swoje zdrowie nad regułą posłuszeń-stwa, ze zrozumieniem znaczenia postaw prozdrowotnych młodzieży,
kompetencje kreatywne są widoczne w rozwijaniu osobowości ucznia pod kątem budowanie systemu wartości i dbałości o poszanowanie zdrowia, a także przygotowania go do troski o zdrowie innych,
kompetencje informatyczne polegają na wykorzystaniu środków me-dialnych do pogłębiania wiedzy na temat zdrowia, sposobów utrzymy-wania go przez całe życie i zapobiegania zagrożeniom (Czechowski, Żukowska, 2010; Żukowska, 1992).