O ile nie ma wątpliwości co do istnienia powiązania między środkami odurzającymi i przestępczością, o tyle istnieją one, gdy mówimy o charakterze tej relacji. Związek mię-dzy tymi zjawiskami można badać na dwóch płaszczyznach35.
Pierwszą z nich jest kryminalizacja czynności dotyczących środka. Zależy ona od systemu prawnego danego państwa. Może obejmować wszystkie czynności związane z daną substancją (w takim przypadku niezależnie od jej posiadanej ilości jest ono ka-ralne, tak samo, jak spożywanie, produkcja, handel itp.). Istnieje też możliwość zakaza-nia tylko części z tych działań, np. handlu albo produkcji. W przypadku substancji, co do których nie stosuje się zakazów, np. alkoholu, w większości wypadków i tak istnieją pewne ograniczenia (wiek w którym można rozpocząć jego spożywanie, konieczność posiadania specjalnych zezwoleń w celu legalnej sprzedaży)36.
Druga płaszczyzna to wpływ środka na możliwość popełnienia przestępstwa innego niż z kategorii pierwszej. Chodzi o to, czy sposób działania takiej substancji podniesie prawdopodobieństwo dokonania czynu zabronionego przez prawo. Ta kategoria jest po-dzielona na dwie podkategorie: Wpływ bezpośredni i wpływ pośredni.
Wpływ bezpośredni opisuje sytuację, w której sprawca czynu zabronionego znajdo-wał się pod wpływem narkotyku w czasie jego popełniania.
Wpływ pośredni dotyczy długotrwałego oddziaływania środka na potencjalnego sprawcę. W tym przypadku najczęściej będą to przestępstwa związane ze zdobyciem przedmiotu uzależnienia37.
W celu zmniejszenia liczby przestępstw mieszczących się w pierwszej kategorii pro-wadzone są działania prohibicyjne38. Mają one na celu powstrzymanie pozamedycznego stosowania narkotyków. Niestety patrząc na prohibicję przez pryzmat celów, które miały zostać za jej pomocą osiągnięte – ta metoda nie sprawdza się. Nie dość, że nie zmniejszy-35 K. Bułat i in., dz. cyt., s. 133.
36 Tamże.
37 Tamże.
38 Prohibicja – wydany przez państwo zakaz prowadzenia działalności społecznie niepożądanej lub szkodliwej, zwłaszcza zakaz produkcji i sprzedaży alkoholu. Internetowy słownik języka polskiego PWN, http://sjp.pwn.pl/slowniki/prohibicja.html, dostęp 6.09.2017 r.
ła ona handlu ani spożycia tych substancji, to jeszcze okazało się, że konsekwencje, które za sobą niesie są często poważniejsze niż skutki zażywania narkotyku39.
Podobnie, jak w przypadku alkoholu, pozostałe substancje odurzające również nie wywołują konkretnego zachowania, a tylko zwiększają prawdopodobieństwo jego wystą-pienia. Czyny dokonane pod wpływem używki będą różne. W zależności od zażywanego środka istnieją różne szanse na zaistnienie danej sytuacji. Przykładowo osoba znajdująca się pod wpływem depresantów raczej nie będzie używać przemocy, za to może dopuścić się kradzieży w celu zdobycia środków na zakup kolejnej dawki. Natomiast po zastoso-waniu substancji pobudzającej wykazuje będzie ona wykazywać większą skłonność do zachowań agresywnych40.
W przypadku narkomanii powiązania z przestępczością są bardzo podobne do tych dotyczących alkoholizmu, poszerzone o przestępstwa prohibicyjne (kupno, posiadanie). Nie oznacza to jednak, że są one takie same. Wynika to z natury tych uzależnień. Znacz-nie łatwiej stać się narkomanem niż alkoholikiem. W pierwszym przypadku może wy-starczyć kilka tygodni, natomiast by uzależnić się od alkoholu zazwyczaj potrzeba lat. Co więcej w przypadku uzależnienia od narkotyków o wiele trudniej utrzymywać funkcje społeczne (np. pracować), co podwyższa szanse na wystąpienie pewnych zachowań41.
Ważnym czynnikiem wiążącym narkomanię z przestępczością jest fakt, że uza-leżniony nie jest w stanie legalnie zaopatrzyć się w przyjmowaną przez siebie substan-cje. Narkotyki są też droższe niż alkohol, co dodatkowo uszczupla budżet narkomana i zwiększa prawdopodobieństwo dopuszczenia się przez niego kradzieży42.
W badaniach ponad połowa narkomanów przyznała się do dokonania przestępstwa przeciwko mieniu. Jeśli chodzi o użycie siły przy tych przestępstwach występują znaczne różnice między Europą, a Stanami Zjednoczonymi Ameryki. Jest ono wyższe w USA, co jest powiązane z łatwiejszym dostępem do broni43.
Problem walki z narkomanią jest niezwykle złożony. Istnieje wiele opinii na temat tego, jak powinno się ją zwalczać. Coraz częściej krytykowana jest prohibicja. Nie dość, że nie rozwiązuje ona problemu, to jeszcze nakłada na narkomana kolejne, negatywne konsekwencje. Dodatkowo uzależnieni są marginalizowani, przez co tracą kontakt ze społeczeństwem, co zmniejsza szanse podjęcia przez nich leczenia.
Inną propozycją zwalczania przestępczości powodowanej narkomanią jest legalne udostępnienie uzależnionemu (w przypadku, gdy osiągnięcie przez niego abstynencji jest niemożliwe) używki. Pozwoliłoby to na zniszczenie czarnego rynku i zmniejszenie
39 K. Bułat i in., dz. cyt., s. 134
40 Tamże, s. 135.
41 Tamże, s. 136.
42 Tamże.
liczby przestępstw pospolitych popełnianych przez uzależnionego, ponieważ miałby on dostęp do środka, nie musiałby dopuszczać się czynów karalnych w celu jego zdobycia44.
Kolejną możliwością jest stosowanie metadonu (w przypadku uzależnienia od np. morfi ny), pozwala on na usunięcie przykrych objawów związanych z abstynencją jedno-cześnie nie powodując znacznego stanu odurzenia. Pozwala to na rehabilitacje uzależ-nionego i ponowne wdrożenie go w społeczeństwo. Metody tej nie stosowało się w przy-padku osób, które już przed uzależnieniem popełniały przestępstwa45.
Wnioski
Uzależnienie od substancji odurzających, niezależnie od ich typu niesie za sobą podobne konsekwencje i przebiega w podobny sposób. W zależności od substancji różna występu-je zróżnicowana intensywność objawów i skutków nałogu, tak samo, jak czas, po którym użytkownik się uzależni oraz prawdopodobieństwo konkretnych zachowań, które mogą zostać wywołane używką. Jednak równie ważnym czynnikiem w tym przypadku jest stan psychiczny osoby, która decyduje się na przyjęcie środka.
Należy pamiętać, że sama substancja odurzająca nie wywołuje negatywnego zacho-wania, a jedynie podnosi prawdopodobieństwo jego wystąpienia. Co za tym idzie, to nie sama używka sprawi, że dana osoba popełni przestępstwo (chyba, że jej posiadanie/spo-żywanie jest nielegalne, wtedy sam fakt dokonania tych czynności jest karalny), a jedynie może stworzyć okoliczności sprzyjające zajściu takiej sytuacji.
Ważnym jest by osób uzależnionych nie piętnować i nie wykluczać ich ze społeczeń-stwa. Odrzucenie znacznie zmniejsza szanse na podjęcie leczenia przez uzależnionego, a co za tym idzie podnosi szanse dalszego popełniania przez niego przestępstw.
Walka ze zjawiskiem uzależnienia, jest niezwykle skomplikowana ze względu na ciągle zmieniające się zażywane specyfi ki oraz na to, jak bardzo indywidualnie trzeba podejść do każdego przypadku, aby możliwa była skuteczna terapia. Mimo trudu, jaki trzeba włożyć w pomoc osobom uzależnionym, nie wolno się poddawać. Należy pamię-tać, że ten problem dotyka nie tylko ich, ale także ich rodzinę i najbliższe środowisko. Co za tym idzie pomagając uzależnionemu pomożemy też szerszemu gronu osób, a także odciążymy społeczeństwo, poprzez zniwelowanie konieczności fi nansowania przez nie leczenia uzależnionego oraz pomocy materialnej dla jego rodziny. Fakt, że jest to trudne, nie oznacza, że jest niemożliwe.
44 Tamże.
Bibliografi a
Ustawa z 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii, Dz.U. 2005 r. nr 179, poz. 1485. Albański L., Wybrane zagadnienia z patologii społecznej, Kolegium Karkonoskie w
Jele-niej Górze, Jelenia Góra 2010.
Błachut J., Gaberle A., Krajewski K., Kryminologia, Gdańsk 2007.
Bułat K, Czarniak P., Gorzelak A., Grabowski K., Iwański K., Jakubek P., Jodłowski J., Małek M., Młodawska-Mąsior S., Pieprz A., Stożek M., Kryminologia, Ofi cyna Wol-ters Kluwerbusiness.
Frąckowiak M., Motyka M., Zespół zależności alkoholowej: charakterystyka, fazy rozwoju,
metody diagnozowania, „Probl Hig Epidemiol” 2015, 96(2), s. 315-320.
Frankl V.E., Homo patiens, Warszawa 1991.
Jellinek E.M., Stadia nałogu alkoholowego, „Nowiny Psychologiczne” 1987, nr 3. Keller M., Wybrane poglądy na naturę nałogu, „Nowiny Psychologiczne” 1987, nr 3. Kuć M., Kryminologia, C.H. Beck, Warszawa 2015.
Rogala-Obłękowska J., Przyczyny narkomanii. Wyjaśnienia teoretyczne, Warszawa 1999. Teenson M., Degenhardt L., Hall W., Uzależnienia.
Tomczyk A., Alkoholizm i podstawowe uwarunkowania spożywania alkoholu, Zakład po-prawczy i schronisko dla nieletnich w Raciborzu.
Ulman P., Społeczne i rodzinne uwarunkowania uzależnień u dzieci i młodzieży, „Fides et ratio” 2011, nr 4(8).
Jędrzejko M. (red. nauk.), Narkomania spojrzenie wielowymiarowe, Akademia Humani-styczna im. Aleksandra Gieysztora, Pułtusk-Warszawa 2009.
Zespół aut. Jędrzejko M. i in., Uwaga narkotyki, Wydawnictwo Pedagogium, Warszawa 2007.
Defi nicja pojęcia „prohibicja”, Internetowy słownik PWN, http://sjp.pwn.pl/slowniki/ prohibicja.html, dostęp 6.09.2017 r.
Head of the Department of Civilian Protection and Computer Modeling of Ecology-Geophysical Processes
Vitaly Batyuk
L’viv State University of Life Safety, Ukraine